harekrsna
sambhära-maìgala-mayatva-kåtaà vidhatte ||
dhütädhvanéna-hådayäni madhor dinäni |
nistandra-candra-vadanäravinda-
saurabhya-sauhåda-sagarva-saméraëäni ||
näbhyüruja-ghana-sparçé névé-visraàsänaù ||
tvat-sainya-sägara-ravoddhata-karëa-täpaù |
präsäda-santatiñu tiñöhati kämi-lokaù ||
jana-sthäne bhräntaà kanaka-mågatåñëändhita-dhiyä
vaco vaidehéti pratipadam udaçru pralapitam |
kåtä laìkä-bhartur vadana-paripäöéñu ghaöanä
mayäptaà rämatvaà kuçala-vasu-täna tv adhigatä ||
duùçäsanasya rudhiraà na pibämy urastaù |
saàcürëayämi gadayä na suyodhanorü
sandhià karotu bhavatäà nåpatiù paëena ||
atha mathnämy evety ädi vyaìgyaà, väcyasya niñedhasya saha-bhävenävasthitam |
pratäpas tava govinda vairi-vaàça-davänalaù ||
(4) sandigdha-prädhänyam, yathä
candrodayärambha ivämbu-räçiù |
umä-mukhe bimba-phalädharauñöhe
vyäpärayämäsa vilocanäni ||
atra vilocana-vyäpära-cumbanäbhiläñayoù prädhänye sandehaù |
(5) tulya-prädhänyäm, yathä—
jämadagnyas tathä mitram anyathä durmanäyate ||
atra paraçurämo rakñaù-kula-kñayaà kariñyatéti vyaìgyasya väcyasya ca samaà prädhänyam |
(6) asphuöam, yathä—
allävadéna-nåpatau na sandhir na ca vigrahaù ||
aträllävadénäkhye nåpatau däna-sämädim antareëa nänyaù praçamopäya iti vyaìgyaà vyutpannänäm api jhaöity asphuöam |
(7) agüòhaà, yathä—
anena loka-guruëä satäà dharmopadeçinä |
ahaà
atra pratéyamäno’pi çäkyamunes tiryag yoñiti baläkäropabhogaù sphuöatayä väcyäyamäna ity agüòham
(8) asundaraà, yathä—
atra datta-saìketaù kaçcil latä-gåhaà praviñöa iti vyaìgyät sédanty aìgäni iti väcyasya camatkäraù sahådaya-saàvedya ity asundaram |
kià ca, yo dépaka-tulyayogitädiñu upamädy-alaìkäro vyaìgyaù, sa guëébhüta-vyaìgya eva | kävyasya dépakädi-mukhenaiva camatkära-vidhäyitvät |
tad uktaà dhvani-kåtä (2.27)—
tat-paratvaà na kävyasya näsau märgo dhvaner mataù ||
yatra ca çabdäntarädinä gopana-kåta-cärutvasya viparyäsaù | yathä—
tenaiva skhalitäsmi nätha patitäà kià näma nälambase |
ekas tvaà viñameñu khinna-manasäà sarväbalänäà gatir
atra gopa-rägädi-çabdänäà gope räga ity ädi-vyaìgyärthänäà saleçam iti padena sphuöatayävabhäsaù | saleçam iti padasya parityäge dhvanir eva |
kià ca—yatra yatra vastv-alaìkära-rasädi-rüpa-vyaìgyänäà rasäntare guëébhävaù, tatra rase pradhäna-kåta eva kävya-vyavahäraù | tad uktaà tenaiva (3.34)—
dhatte rasädi-tätparya-paryälocanayä punaù ||
yatra tu—
abhraàlihaù çoëa-maëé-mayükhaù |
sandhyä-bhramaà präpnuvatäm akäëòe’py
anaìga-nepathya-vidhià vidhatte ||
ity ädau rasädénäà nagaré-våttäntädi-vastu-mätre'ìgatvam | tatra teñäm atätparya-viñayatve'pi tair eva guëébhütaiù kävya-vyavahäraù | tad uktam asmad-gotra-kavi-paëòita-mukhya-caëòé-däña-pädaiù—“kävyärthasyäkhaëòa-buddhi-vedyatayä tan-mayé-bhävenäsväda-daçäyäà guëa-pradhäna-bhäväbhäsas tävan nänubhüyate, käläntare tu prakaraëädi-paryälocanayä bhavann apy asau na kävya-vyapadeçaà vyähantum éçaù, tasyäsväda-mäträyattatvät” iti |
kecic citräkhyaà tåtéyaà kävya-bhedam icchanti | taträhuù—
çabda-citraà väcya-citram avyaìgyaà tv avaraà småtam || iti ||
tan na, yadi hi avyaìgyatvena vyaìgyäbhävas tadä tasya kävyatvam api nästéti präg evoktam | éñad-vyaìgyatvam iti cet, kià nämeñad-vyaìgyatvam ? äsvädya-vyaìgyatvam anäsvädya-vyaìgyatvaà vä ? ädye präcéna-bhedayor eväntaù-pätaù | dvitéye tv akävyatvam | yadi cäsvädyatvaà tadäkñudratvam eva kñudratäyäm anäsvädyatvät |
tad uktaà dhvani-kåtä (3.41)—
pradhäna-guëa-bhäväbhyäà vyaìgyasyaivaà vyavasthite |
kävye ubhe tato’nyad yat tac citram abhidhéyate ||
iti sähitya-darpaëe
dhvani-guëé-bhüta-vyaìgyäkhya-kävya-bheda-nirüpaëo näma
caturthaù paricchedaù
||4||
--o)0(o--
(5)
païcamaù paricchedaù
vyaïjanä-vyapära-nirüpaëaù
atha keyam abhinavä vyaïjanä näma våttir ity ucyate—
abhidhäyäù saìketitärtha-mätra-bodhana-viratäyä na vastv alaìkära-rasädi-vyaìgya-bodhena kñamatvam | na ca saìketito rasädiù | nahi vibhävädy-abhidhänam eva tad-abhidhänam | tasya tadaikarüpänaìgékärät | yatra ca sva-çabdenäbhidhänaà tatra pratyuta doña eveti vakñyämaù | kvacic ca “çåìgära-raso’yam” ity ädau sva-çabdenäbhidhäne’pi na tat-pratétiù | tasya sva-prakäçänanda-rüpatvät |
abhihitänvaya-vädibhir aìgékåtä tätparyäkhyä våttir api saàsarga-mätre parikñéëä na vyaìgya-bodhiné |
atha kecid ähuù—“so’yam iñor iva dérgha-dérghataro’bhidhä-vyäpäraù” iti | yac ca dhanikenoktam—
tätparyävyatirekäc ca vyaïjakatvasya na dhvaniù |
yävat-kärya-prasäritvät tätparyaà na tulä-dhåtam || iti |2
tayor upari “çabda-buddhi-karmaëäà viramya vyäpäräbhävaù” iti vädibhir eva pätanéyo daëòaù |
evaà ca kim iti lakñaëäpy upäsyäù ? dérgha-dérghataräbhidhä-vyäpäreëäpi tad-artha-bodha-siddheù | kim iti ca “brähmaëa putras te jätaù, kanyä te garbhiëé” ity ädäv api harña-çokädénäm api na väcyatvam |
yat punar uktaà “pauruñeyam apauruñeyaà ca väkyaà sarvam eva kärya-param | atat-paratve’nupädeyatväd unmatta-väkyavat | tataç ca kävya-çabdänäà niratiçaya-sukhäsväda-vyatirekeëa pratipädya-pratipädakayoù pravåttyaupayika-prayojanänupalabdher niratiçaya-sukhäsväda eva käryatvenävadhäryate | ‘yat-paraù çabdaù sa çabdärthaù’ iti nyäyät” iti |
tatra prañöavyam—kim idaà tatparatvaà näma, tad-arthatvaà vä, tätparya-våttyä tad-bodhakatvaà vä ? ädye na vivädaù | vyaìgyatve’pi tad-arthatän apäyän | dvitéye tu—keyaà tätparyäkhyä våttiù | abhihitänvaya-vädibhir aìgékåtä, tad-anyä vä ? ädye dattam evottaram | dvitéye tu—näma-mätre vivädaù | tan-mate’pi turéya-våtti-siddheù |
nanv astu yugapad eva tätparya-çaktyä vibhävädi-saàsargasya rasädeç ca prakäçanam iti cet ? na, tayor hetu-phala-bhäväìgékärät | yad äha muniù—“vibhävänubhäva-vyabhicäri-saàyogäd rasa-niñpattiù” iti | saha-bhäve ca kutaù savyetara-viñäëayor iva kärya-käraëa-bhävaù ? paurväparya-viparyayät |
gaìgäyäà ghoñaù ity ädau taöädy-artha-mätra-bodha-viratäyä lakñaëäyäç ca kutaù çétatva-pävanatvädi-vyaìgya-bodhakatä | tena turéyä våttir upäsyaiveti nirvivädam etat |
kià ca—
väcyärtha-vyaìgyärthayor hi pada-tad-artha-mätra-jïäna-nipuëair vaiyäkaraëair api sahådayair eva ca saàvedyatayä boddhå-bhedaù |
“
“gato’stam arkaù” ity ädau ca väcyo’rtha eka eva pratéyate | vyaìgyas tu tad-boddhr-ädi-bhedät kvacit “käntam abhisara” iti, “gävo nirudhyantäm” iti, “näyakasyäyam ägamanävasaraù” iti, “santäpo’dhunä nästi” ity ädi-rüpeëäneka iti saìkhyä-bhedaù |
väcyärthaù çabdoccäraëa-mätreëa vedyaù | eña tu tathävidha-pratibhänair mälyädineti nimitta-bhedaù |
pratéti-mätra-karaëäc camatkära-karaëäc ca kärya-bhedaù |
kevala-rüpatayä camatkäritayä ca pratéti-bhedaù |
pürva-paçcäd-bhävena ca käla-bhedaù |
çabdäçrayatvena çabda-tad-eka-deça-tad-artha-varëa-saìghaöanäçrayatvena cäçraya-bhedaù |
kassa ba ëa hoi roso daööhüëa piyäe sa-bbaëaà aharaà |
sa-bhamara-pa{u}ma-gghäiëi väria-väme sahasu ehëià ||5
[kasya vä na bhavati roño dåñövä priyäyäù sa-vraëam adharam |
sa-bhramara-padmäghräëa-çéle värita-väme sahasvedäném ||]
iti sakhé-tat-känta-viñayatvena viñaya-bhedaù | tasmän näbhidheya eva vyaìgyaù |
tathä—
na bodhikä iti çeñaù | nahi ko’pi rasanätmaka-vyäpäräd bhinno rasädi-pada-pratipädyaù padärthaù pramäëa-siddho’sti, yam ime lakñaëäbhidhe bodhayetäà | kià ca, yatra gaìgäyäà ghoñaù ity ädäv upätta-çabdärthänäà bubhüñann evänvayo’nupapattyä bädhyate tatraiva hi lakñaëäyäù praveçaù |
yad uktaà nyäya-kusumäïjaläv udayanäcäryaiù—
çrutänvayäd anäkäìkñaà na väkyaà hy anyad icchati |
padärthänvaya-vaidhuryät tad äkñiptena saìgatiù ||
na punaù “çünya-väsa-gåham” ity ädau mukhyärtha-bädhaù |
yadi ca gaìgäyäà ghoñaù ity ädäv prayojanaà lakñyaà syät, térasyäpi mukhyärthatvaà bädhitatvaà ca syät | tasyäpi ca lakñyatayä prayojanäntaraà tasyäpi prayojanäntaram ity anavasthäpätaù | na cäpi prayojana-viçiñöa eva tére lakñaëä | viñaya-prayojanayor yugapat pratéty-anabhyupagamän | nélädi-saàvedanänantaram eva hi jïätatäyä anuvyavasäyasya vä sambhavaù |
vyakti-viveka-käreëa [mahimä-bhaööena] hi—“yäpi vibhävädibhyo rasädénäà pratétiù sänumäna eväntarbhavitum arhati | vibhävänubhäva-vyabhicäri-pratétir hi rasädi-pratéteù sädhanam iñyate | te hi raty-ädénäà bhävänäà käraëa-kärya-sahakäri-bhütäs tän anumäpayanta eva rasädén niñpädayanti | ta eva pratéyamänä äsväda-padavéà gatäù santo rasä ucyante, ity avaçyambhävé tat-pratéti-kramaù kevalam äçu-bhävitayäsau na lakñyate, yato’yam adyäpy abhivyakti-kramaù” iti yad uktam | tatra prañöavyaà kià çabdäbhinaya-samarpita-vibhävädi-pratyayänumita-rämädi-gata-rägädi-jïänam eva rasatvenäbhimataà bhavataù | tad-bhävanayä bhävakair bhävyamänaù sva-prakäçänando vä | ädye na vivädaù | kintu “rämädi-gata-rägädi-jïänaà rasa-saàjïayä nocyate’smäbhiù” ity eva viçeñaù | dvitéyas tu vyäpti-grahaëäbhäväd dhetor äbhäsatayäsiddha eva | tac coktaà tenaiva—
yärthäntaräbhivyaktau vaù sämagréñöä nibandhanam |
saivänumiti-pakñe no gamakatvena saàmatä || iti |
idam api no na viruddham | na hy evaàvidhä pratétir äsvädyatvenäsmäkam abhimatä, kintu—svaprakäça-mätra-viçräntaù sändränanda-nirbharaù | tenätra siñädhayiñitäd arthäntarasya sädhanäd dhetor äbhäsatä |
yac ca “bhama dhammia” ity ädau pratéyamänaà vastu |
jala-keli-tarala-kara-tala-mukta-punaù-pihita-rädhikä-vadanaù |
jagad avatu koka-yünor vighaöana-saìghaöana-kautuké kåñëaù ||
ity ädau ca rüpakälaìkärädayo’numeyä eva | tathä hi—anumänaà näma pakña-sattva-sapakña-sattva-vipakña-vyävåttatva-viçiñöäl liìgäliìgano jïänam | tataç ca väcyäd asambaddho’rthas tävan na pratéyate | anyathätiprasaìgaù syät, iti bodhya-bodhakayor arthayoù kaçcit sambandho’sty eva | tataç ca bodhako’rtho liìgam | bodhyaç ca liìgé bodhakasya cärthasya pakña-sattvaà nibaddham eva | sa-pakña-sattva-vipakña-vyävåttatve anibaddhe api sämarthyäd avaseye |
tasmäd atra yad-väcyärthäl liìga-rüpäl liìgino vyaìgyärthasyävagamas tad-anumäna eva paryavasyati iti | tan na, tathä hy atra “bhama dhammia” ity ädau gåhe çva-nivåttyä vihitaà bhramaëaà “godävaré-tére siàhopalabhder abhramaëam anumäpayati” iti yad vaktavye tatränaikäntiko hetuù |
yac ca “niùçeña-cyuta-candanam” ity ädau dütyäs tat kämukopabhogo’numéyate, tat kià pratipädyatayä dütyä, tat käla-saànihitaivänyaiù, tat kävyärtha-bhävanayä vä sahådayaiù ?
ädyayor na vivädaù | tåtéye tu tathä-vidhäbhipräya-viraha-sthale vyabhicäraù |
nanu, vakträdy-avasthä-sahakåtatvena viçeñyo hetur iti na väcyam | evaàvidha-vyäpty anusandhänasyäbhävät |
kià caivaà-vidhänäà kävyänäà kavi-pratibhä-mätra-janmanäà prämäëyänävaçyakatvena sandigdhäsiddhatvaà hetoù |
vyakti-vädinä cädhama-pada-sahäyänäm evaiñäà padärthänäà vyaïjakatvam uktam | tena ca tat-käntasyädhamatvaà prämäëikaà na veti katham anumänam | etenärthäpatti-vedyatvam api vyaìgyänäm apästam | arthäpatter api pürva-siddha-vyäptécchäm upajévyaiva pravåtteù | yathä—“yo jévati sa kuträpy avatiñöhate, jévati cätra goñöhyäm avidyamänaç caitraù” ity ädi |
kià ca, vastra-vikrayädau tarjané-tolanena daça-saìkhyädivat sücana-buddhi-vedyo’py ayaà na bhavati, sücana-buddher api saìketädi-laukika-pramäëa-säpekñatvenëaumäna-prakäratäìgékärät |
yac ca “saàskära-janyatväd rasädi-buddhiù småtiù” iti kecit | taträpi pratyabhijïäyäm anaikäntikatayä hetor abhäsatä | “‘durgäliìgita’ ity ädi ca dvitéyärtho nästy eva” iti yad uktaà mahimä-bhaööena tad-anubhava-siddham apalapato gaja-nimélikaiva |
tad evam anubhava-siddhasya tat-tad-rasädi-lakñaëärthasyäçakyäpaläpatayä tat-tac-chabdädy-anvaya-vyatirekänuvidhäyitayä cänumänädi-pramäëävedyatayä cäbhidhädi-våtti-trayä-bodhyatayä ca turéyä våttir upäsyaiveti siddham | iyaà ca vyäptyädy-anusandhänaà vinäpi bhavatéty akhilaà nirmalam |
tat kià-nämikeyaà våttir ity ucyate—
etac ca vivicyoktaà rasa-nirüpaëa-prastäva iti sarvam avadätam |
iti sähitya-darpaëe
vyaïjanä-vyapära-nirüpaëo näma
païcamaù paricchedaù
||5||
--o)0(o--
(6)
ñañöhaù paricchedaù
dåçya-çravya-kävya-nirüpaëaù
evaà dhvani-guëébhüta-vyaìgyatvena kävyasya bheda-dvayam uktvä punar dåçya-çravyatvena bheda-dvayam äha—
tasya rüpaka-saàjïä-hetum äha—
tad dåçyaà kävyaà naöe rämädi-svarüpäropäd rüpakam ity ucyate |
ko’säv abhinaya ity äha—
naöair aìgädibhé räma-yudhiñöhirädénäm avasthänukaraëam abhinayaù |
rüpakasya bhedän äha—
kià ca—
sarveñäà prakaraëädi-rüpakäëäà näöikädy-uparüpakäëäà ca | tatra—
khyätaà rämäyaëädi-prasiddhaà våttam | yathä—räma-caritädi | sandhayo vakñyante | nänä-vibhütibhir yuktam iti mahä-sahäyam | sukha-duùkha-samudbhütatvaà räma-yudhiñöhirädi-våttänteñv abhivyaktam | räjarñayo duñyantädayaù | divyäù çré-kåñëädayaù | divyädivyaù yo divyo’py ätmani naräbhimäné, yathä çré-rämacandraù |
bindv-ädayo vakñyante | ävaçyakaà sandhyä-vandanädi |
yathä bäla-rämäyaëe rävaëaà prati kohalaù—
çravaëaiù peyam anekair dåçyaà dérghaiç ca locanair bahubhiù |
bhavad-artham iva nibaddhaà näöyaà sétä-svayaàvaraëam ||
ity ädinä viracitaù sétä-svayaàvaro näma garbhäìkaù |
tatreti näöake |
tasyäù svarüpam äha—
añöa-padä, yathä anargha-räghave—niñpratyüham ity ädi | dvädaça-padä yathä mama täta-pädänäà puñpa-mäläyäm—
çirasi dhåta-suräpage smaräräv
aruëa-mukhendu-rucir giréndra-putré |
atha caraëa-yugänate sva-känte
smita-sarasä bhavato’stu bhüti-hetuù ||
evam anyatra |
etan nändéti kasyacin matänusäreëoktam | vastutas tu pürva-raìgasya raìga-dväräbhidhänam aìgam ity anye | yad uktam—
yasmäd abhinayo hy atra präthamyäd avatäryate |
raìga-dväram ato jïeyaà väg-aìgäbhinayätmakam || iti |
ukta-prakäräyäç ca nändyä raìga-dvärät prathamaà naöair eva kartavyatayä na maharñiëä nirdeçaù kåtaù |
kälidäsädi-mahäkavi-prabandheñu ca—
vedänteñu yam ähur eka-puruñaà vyäpya sthitaà rodasé
yasminn éçvara ity ananya-viñayaù çabdo yathärthäkñaraù |
antaryaç ca mumukñubhir niyamita-präëädibhir mågyate
sa sthäëuù sthira-bhakti-yoga-sulabho niùçreyasäyästu vaù || (Vik. 1.1)
kävyärthasya sthäpanät sthäpakaù | tadvad iti sütradhära-sadåça-guëäkäraù | idänéà pürva-raìgasya samyak-prayogäbhäväd eka eva sütradhäraù sarvaà prayojayatéti vyavahäraù | sa sthäpako divyaà vastu divyo bhütvä, martyaà martyo bhütvä, miçraà ca divya-martyayor anyataro bhütvä sücayet |
vastu itivåttam | yathodätta-räghave—
rämo mürdhni nidhäya känanam agän mäläm aväjïäà guros
tad-bhaktyä bharatena räjyam akhilaà mäträ sahaivojjhitam |
tau sugréva-vibhéñaëäv anugatau nétau paräà sampadaà
prodvåttä daçakandhara-prabhåtayo dhvastäù samastä dviñaù ||
dvépäd anyasmäd api madhyäd api jala-nidher diço’py antät |
änéya jhaöiti ghaöayati vidhir abhimatam abhimukhé-bhütaù || [ra. 1.7]
atra hi samudre pravahaëa-bhaìgam agrotthitäyä ratnävalyä anuküla-daiva-lälito vatsa-räja-gåha-praveço yaugandharäyaëa-vyäpäram ärabhya ratnävalé-präptau béjam |
äsädita-prakaöa-nirmala-candra-häsaù
präptaù çarat-samaya eva viçuddha-käntaù |
utkhäya gäòha-tamasaà ghana-kälam ugram
rämau daçäsyam iva sambhåta-bandhu-jévaù || [chalita-rämasya]
taväsmi géta-rägeëa häriëä prasabhaà håtaù |
eña räjeva duñyantaù säraìgeëätiraàhasä || [a.çä. 1.5]
sa sthäpakaù | präyeëeti kvacid åtor akértanam api | yathä ratnävalyäm |
saàskåta-bahulo väk-pradhäno vyäpäro bhäraté |
çré-harño nipuëaù kaviù pariñad apy eñä guëa-grähiëé
loke häri ca vatsaräja-caritaà näöye ca dakñä vayam |
vas tv ekaikam apéha väïchita-phala-präpteù padaà kià punar
mad-bhägyopacayäd ayaà samuditaù sarvo guëänäà gaëaù ||
véthé-prahasane vakñyete |
sütradhära-sadåçatvät sthäpako’pi sütradhära ucyate | tasyänucaraù päripärçvikaù | tasmät kiïcid üno naöaù |
tatra –
yathä mudrä-räkñase sütradhäraù –
krüra-grahaù saketuç candrama-sampürëa-maëòalam idäném |
abhibhavitum icchati balät…
ity anantaram nepathye—äù, ka eña mayi jévati candraguptam abhibhavitum icchati iti |
atränyärthavanty api padäni hådayasthärthägatyä arthäntare saàkramayya pätra-praveçaù |
väkyaà, yathä ratnävalyäm—dvépäd anyasmäd api ity ädi sütradhäreëa paöhite—
nepathye—sädhu bharata-putra sädhu ! evam etat | kaù sandehaù ? dvépäd anyasmäd api ity ädi paöhitvä yaugandharäyaëasya praveçaù |
väkyärtho, yathä veëyäm—
nirväëa-vaira-dahanäù praçamädaréëäà
nandantu päëòu-tanayäù saha mädhavena |
rakta-prasädhita-bhuvaù kñata-vigrahäç ca
svasthä bhavantu kuru-räja-sutäù sa-bhåtyäù || [ve.saà. 1.7]
iti sütradhäreëa paöhitasya väkyasyärthaà gåhétvä—
nepathye—äù, durätman ! våthä maìgala-päöhaka kathaà svasthä bhavantu mayi jévati dhärtaräñöräù ?
tataù sütradhära-niñkräntau bhémasenasya praveçaù |
yathä kundamäläyäm—
nepathye—ita ita ito’vataratväryä |
sütradhäraù—ko’yaà khalv äryähvänena sähäyakam api me sampädayati | (vilokya) kañöam atikaruëaà vartate |
laìkeçvarasya bhavane suciraà sthiteti
rämeëa loka-pariväda-bhayäkulena |
nirväsitäà jana-padäd api garbha-gurvé
sétäà vanäya parikarñati lakñmaëo’yam ||
atra nåtya-prayogärthaà svabhäryähvänam icchatä sütradhäreëa—sétäà vanäya parikarñati lakñmaëo’yam iti sétä-lakñmaëayoù praveçaà sücayitvä niñkräntena sva-prayogam atiçayäna eva prayogaù prayojitaù |
yathä—äsädita-prakaöa ity ädi | tataù praviçati yathä-nirdiñöo rämaù |
yathä çäkuntale sütradhäro naöéà prati—“taväsmi géta-rägeëa” [a.çä. 1.5] ity ädi | tato räjïaù praveçaù |
atra ämukhe | uddhätya-kävala-gitayor itaräëi véthy-aìgäni vakñyamäëäni |
nakha-kuööas tu—
vastv itivåttam |
phale pradhäna-phale | yathä bäla-rämäyaëe räma-caritam |
asyädhikäriketivåttasya upakaraëa-nimittaà yac caritaà tat präsaìgikam | yathä sugrévädi-caritam |
iti näöye |
tad-bhedän äha |
yathä ratnävalyäm—väsavadatteyam iti räjä yadä tat-kaëöha-päçaà mocayati tadä tad uktvä sägarikeyam iti pratyabhijïäya—katham ? priyä me sägarikä |
alam alam atimätraà sähasenämunä te
tvaritam ayi vimuïca tvaà latä-päçam etam |
calitam api niroddhuà jévitaà jéviteçe
kñaëam iha mama kaëöhe bähu-päçaà nidhehi ||
atra phala-rüpärtha-sampattiù pürväpekñayopacärätiçayäd guëavaty utkåñöä |
yathä veëyäm—
rakta-prasädhita-bhuvaù kñata-vigrahäç ca
svasthä bhavantu kuru-räja-sutäù sa-bhåtyäù || [ve.saà. 1.7]
atra raktädénäà rudhira-çarérärtha-hetuka-çleña-vaçena béjärtha-pratipädanän netå-maìgala-pratipattau satyäà dvitéyaà patäkä-sthänakam |
lénam avyaktärtham | çliñöena sambandha-yogyenäbhipräyäntara-prayuktena pratyuttareëopetam | sa-vinayaà viçeña-niçcaya-präptyä sahitaà sampädyate yat tat tåtéyaà patäkä-sthänakam | yathä veëyäà dvitéye’ìke—
kaïcuké : deva bhagnaà bhagnam |
räjä : kasya ?
bhagnaà bhémena bhavato marutä ratha-ketanam |
patitaà kiìkiëé-kväëa-baddhäkrandam iva kñitau || 2.23 ||
atra duryodhanoru-bhaìga-rüpa-prastuta-saìkräntam arthopakñepaëam |
yathä ratnävalyäà—
uddämotkalikäà vipäëòura-rucaà prärabdha-jåmbhäà kñaëäd
äyäsaà çvasanodgamair aviratair ätanvatém ätmanaù |
adyodyänalatäm imäà sa-madanäà närém ivänyäà dhruvaà
paçyan kopa-vipäöala-dyuti mukhaà devyäù kariñyämy aham ||
atra bhävy-arthaù sücitaù |
anucitam itivåttaà, yathä—rämasya cchadmanä väli-vadhaù | tac codätta-räghave noktam eva | véra-carite tu välé räma-vadhärtham ägato rämeëa hata ity anyathä kåtaù |
aìkeñu adarçanéyä kathä yuddhädi-kathä |
uktaà hi muninä—
evaà ca caturdaça-varña-vyäpiny api räma-vana-väse ye ye virädha-vadhädayaù kathäàçäs te te varña-varñävayava-dina-yugmädénäm ekatamena sücanéyä na viruddhäù |
atha ke te’rthopakñepakä ity äha—
tatra çuddho, yathä mälaté-mädhave çmaçäne kapäla-kuëòalä |
saìkérëo, yathä rämäbhinande kñapaëaka-käpälikau |
atha praveçakaù—
aìka-dvayasyäntar iti prathamäìke’sya pratiñedhaù | yathä veëyäm açvatthämäìke räkñasa-mithunam |
atha cülikä—
yathä véra-carite caturthäìkasyädau nepathye—bho bho vaimänikäù, pravartantäà raìga-maìgaläni ity ädi | rämeëa paraçurämo jitaù iti nepathye pätraiù sücitam |
atha aìkävatäraù—
yathä abhijïäne païcamäìke pätraiù sücitaù ñañöhäìkas tad-aìkasyäìga-viçeña ivävatérëaù |
athäìka-mukham—
yathä mälaté-mädhave prathamäìkädau kämandaky-avalokite bhüri-vasu-prabhåténäà bhävi-bhümikänäà parikñipta-kathä-prabandhasya ca prasaìgät sanniveçaà sücitavatyau |
äìkänta-pätrair aìkänte praviñöaiù pätraiù | yathä véra-carite dvitéyäìkänte—
(praviçya) sumantraù : bhagavantau vaçiñöa-viçvämitrau bhavataù sa-bhärgavän ähvayataù |
itare : kva bhagavantau ?
sumantraù : mahäräja-daçarathasyäntike |
itare : tat tatraiva gacchämaù | ity aìka-parisamäptau | tataù praviçanty upaviñöä vaçiñöa-viçvämitra-paraçurämäù ity atra pürväìkänta eva praviñöena sumantra-pätreëa çatänanda-janaka-kathä-vicchede uttaräìka-mukha-sücanäd aìkäsyam iti |
etac ca dhanika-matänusäreëoktam | anye tu—“aìkävataraëenaivedaà gatärtham” ity ähuù |
yathä ratnävalyäà yaugandharäyaëa-prayojitaù |
yathä çäkuntale |
rasaù çåìgärädiù | yad uktaà dhanikena—
na cätirasato vastu düraà vicchinnatäà nayet |
rasaà vä na tirodadhyäd vastv-alaìkära-lakñaëaiù || iti |
artha-prakåtayaù prayojana-siddhi-hetavaù | tatra béjam |
yathä ratnävalyäà vatsaräjasya ratnävalé-präpti-hetur daivänukülya-lälito yaugandharäyaëa-vyäpäraù | yathä vä veëyäà draupadé-keça-saàyamana-hetur bhémasena-krodhopacito yudhiñöhirotsähaù |
yathä ratnävalyäm anaìga-püjä-parisamäptau kävyärtha-vicchede sati “udayanasyendor ivodvékñate” iti sägarikä çrutvä (saharñaà) kadhaà eso udaaëa-ëarindo [katham eva sa udayana-narendraù ?] ity ädi-ravänantarärtha-hetuù |
yathä räma-carite sugrévädeù | veëyäà bhémädeù | çäkuntale vidüñakasya caritam |
yathä sugrévädeùa räjya-präpty-ädi, yat tu muninoktaà—“ä garbhäd vä vimarçäd vä patäkä vinivartate” (19.29) iti | “tatra patäketi | patäkä näyaka-phalaà nirvahaëa-paryantam api patäkäyäù pravåtti-darçanät” iti vyäkhyätam abhinava-gupta-pädaiù |
yathä, kulapaty-aìke rävaëa-jaöäyu-saàvädaù |
yathä jaöäyor mokña-präptiù |
yathä räma-carite rävaëa-vadhaù |
tatra—
yathä ratnävalyäà ratnävaly-antaùpura-niveçärthaà yaugandharäyaëasyautsukyam | evaà näyaka-näyikädénäm apy autsukyaam äkareñu boddhavyam |
yathä ratnävalyäà tåtéye’ìke veña-parivartanäbhisaraëädeù saìgamopäyäd väsava-dattä-lakñaëäpäya-çaìkayä cänirdhäritaikänta-saìgama-rüpa-phala-präptiù präpty-äçä | evam anyatra |
apäyäbhävän nirdhäritaikänta-phala-präptiù | yathä ratnävalyäà räjä—“devé-prasädanaà tyaktvä nänyam atropäyaà paçyämi” iti devé-lakñaëäpäyasya prasädanena niväraëän niyata-phala-präptiù sücitä |
yathä ratnävalyäà ratnävalé-läbhaç cakravartitva-lakñaëa-phaläntar-aläbha-sahitaù | evam anyatra |
tal-lakñaëam äha—
ekena prayojanenänvitänäà kathäàçänäm aväntaraika-prayojana-sambandhaù sandhiù | tad-bhedän äha—
yathoddeçaà lakñaëam äha—
yathä ratnävalyäà prathame’ìke |
yathä ratnävalyäà dvitéye’ìke vatsaräja-sägarikä-samägama-hetor anuräga-béjasya prathamäìkopakñiptasya susaìgatä-vidüñakäbhyäà jïäyamänatayä kiïcil lakñyasya väsavadattayä citra-phalaka-våttäntena kiïcid unnéyamänasyoddeça-rüpa udbhedaù |
phalasya garbhékaraëäd garbhaù | yathä ratnävalyäà dvitéye’ìke susaìgataù—“sahi adakkhiëä däëià si tumaà jä evaà bhaööiëä hattheëa dahidä bi kobaà ëa muïcasi” ity ädau samudbhedaù | punar väsavadattä-praveçe hräsaù |
tåtéye’ìke—“tad-värtänveñaëäya gataù kathaà cirayati vasantakaù” ity anveñaëam |
yathä vä—çäkuntale saptamäìke çakuntaläbhijïänäd uttaro’rtha-räçiù | eñäm aìgäny äha—
yathoddeçaà lakñaëam äha—
kävyärtha itivåtta-lakñaëa-prastutatäbhidheyaù | yathä veëyäà bhémaù—
läkñä-gåhänala-viñän nasabhä-praveçaù
präëeñu vitta-nicayeñu ca naù prahåtya |
äkåñöa-päëòava-vadhü-paridhäna-keçäù
svasthä bhavantu mayi jévati dhärtaräñöräù || (ve.saà. 1.8)
yathä tatraiva—
pravåddhaà yad vairaà mama khalu çiçor eva kurubhir
na taträrtho hetur na bhavati kiréöé na ca yuväm |
jaräsandhasyoraùsthalam iva virüòhaà punar api
krudhä bhémaù sandhià vighaöayati yüyaà ghaöayata ||
yathä—
caïcad-bhuja-bhramita-caëòa-gadäbhighäta-
saàcürëitoru-yugalasya suyodhanasya |
styänävanaddha-ghana-çoëita-çoëa-päëir
uttaàsayiñyati kacäàs tava devi bhémaù || [ve.saà. 1.21]6
atropakñepo nämeti våtta-lakñaëasya kävyäbhidheyasya saìkñepeëopakñepaëa-mätram | parikaras tasyaiva bahulékaraëam | parinyäsas tato’pi niçcayäpatti-rüpatayä parito hådaye nyasyanam | ity eñäà bhedaù | etäni cäìgäni uktenaiva paurväparyeëa bhavanti | aìgäntaräëi tv anyathäpi |
yathä tatraiva draupadé—ëäha, kià dukkaraà tue parikubideëa ? [kià nätha duñkaraà tvayä parikupitena ?]7
yathä vä mama candrakaläyäà candrakalä-varëane seyaà “täruëyasya viläsaù” ity ädi |
yat tu çäkuntalädiñu “gréväbhaìgäbhirämam” ityädi mågädi-guëa-varëanaà tad-béjärtha-sambandhäbhävän na sandhy-aìgam | evam aìgäntaräëäm apy ühyam |
yathä veëyäà sahadevo bhémaà prati—“ärya, kià mahäräja-sandeço’yam avyutpanna eväryeëa gåhétaù |” ity ataù prabhåti yävad bhéma-vacanam—
yuñmän hrepayati krodhäl loke çatru-kula-kñayaù |
na lajjayati däräëäà sabhäyäà keça-karñaëam || [ve.saà. 1.17]
yathä tatraiva—“mathnämi kaurava-çataà samare na kopät” [ve.saà. 1.15] ity ädi | draupadé çrutvä saharñam—“ëäha, assuda-puvvaà kkhu edaà vaaëaà | tä puëo puëo bhaëähi |” [nätha, açruta-pürvaà khalv idaà vacanam | tat punaù punar bhaëa |]
yathä tatraiva nepathye kalakalänantaram—“bho bho drupada-viräöa-våñëy-andhaka-sahadeva-prabhåtayaù ! asmad-akñauhiëé-patayaù kaurava-camü-pradhäna-yodhäç ca çåëvantu bhavantaù |
yat satyavrata-bhaìga-bhéru-manasä yatnena mandékåtaà
yad vismartum apéhitaà çamavatä çäntià kulasyecchatä |
tad dyütäraëi-saàbhåtaà nåpa-vadhü-keçämbaräkarñaëaiù
krodha-jyotir idaà mahat kuru-vane yaudhiñöhiraà jåmbhate || [ve.saà. 1.24]
atra “svasthä bhavantu mayi jévati” ity ädi béjasya pradhäna-näyakäbhimatatvena samyag ähitatvät samädhänam |
yathä bäla-carite—
utsähätiçayaà vatsa tava bälyaà ca paçyataù |
mama harña-viñädäbhyäm äkrantaà yugapan manaù || [bä.ca.]
yathä vä mama prabhävatyäà—“nayana-yugäsecanakam” ity ädi |
yathä veëyäà draupadé yuddhaà syän na veti saàçayänä türya-çabdänantaram—“ëäha, kià däëià eso palaa-jalahara-tthaëida-mantharo khaëe khaëe samara-dunduhé täòéadi | [nätha, kim idäném eña pralaya-jala-dhara-stanita-mantharaù kñaëe kñaëe samara-dundubhis täòyate |]”
yathä tatraiva draupadé—“aëëaà ca ëäha, puëo bi tumhehià samarädo äacchia samässäsa(i)dabbä | [anyac ca nätha punar api yuñmäbhiù samaräd ägatyähaà samäçväsayitavyä |]
bhémaù—nanu, päïcäla-räja-tanaye ! kim adyäpy alékäçväsanayä ?
bhüyaù paribhava-klänti-lajjä-vidhuritänanam |
aniùçeñita-kauravyaà na paçyasi våkodaram || [ve.saà. 1.26]
yathä tatraiva—“devi ! gacchämo vayam idänéà kuru-kula-kñayäya |”
yathä tatraiva—“ata evädya-prabhåti bhinno’haà bhavadbhyaù |”
kecit tu—“bhedaù protsähanä” iti vadanti |
rati-lakñaëasya bhävasya yo hetu-bhüto bhogo viñayaù pramadä purulso vä tad-arthä saméhä viläsaù | yathä çäkuntale—
kämaà priyä na sulabhä manas tu tad-bhäva-darçana-äçväsi |
akåta-arthe 'pi manasije ratim ubhaya-prärthanä kurute || [a.çä. 2.1]
yathä çäkuntale—
abhyunnatä purastäd avagäòhä jaghana-gauravät paçcät |
dväre 'sya päëòu-sikate pada-paìktir dåçyate 'bhinavä || [a.çä. 3.6]
yathä tatraiva—“alaà vo anteura-viraha-pajjussueëa räesiëä ubaruddheëa | [halä kim antaù-pura-viraha-paryutsukasya räjarñer uparodhena |] [a.çä. 3.16ad]
kecit tu—“vidhåtaà syäd aratiù” iti vadanti |
yathä ratnävalyäà sägarikä—
dullaha-jaëäëuräo lajjä gurué parabbaso appä |
pia-sahi visamaà pemmaà maraëaà saraëaà nu varam ekkaà || [ra.ä. 2.1]
[durlabha-janänurägo lajjä gurvé para-vaça ätmä |
priya-sakhi viñamaà prema maraëaà çaraëaà nu varam ekam ||]
yathä ratnävalyäà susaìgatä—“sahi ! jassa kide tumaà äadä so aaà de purado ciööhadi | [sakhi, yasya kåte tvam ägatä so’yaà te puras tiñöhati |]
sägarikä (säbhyasüyam)—kassa kide ahaà äadä ? [kasya kåte’ham ägatä?]
susaìgatä—alaà aëëa-saàkideëa | ëaà citta-phalaassa | [alam anya-çaìkitena ! nanu citra-phalakasya |]
kecit tu—“doñasyäcchädanaà häsyaà narma-dyutiù” iti vadanti |
yathä vikramorvaçyäm urvaçé—“jaadu jaadu mahäräo” | räjä—“mayä näma jitaà yasya tvayä jaya udéryate” ity ädi |
yathä caëòä-kauçike räjä—“nünam asamékñya-käriëä mayä andheneva sphurac-chikhä-kaläpo jvalanaù padbhyäà samäkräntaù |”
yathä tatraiva räjä—haste gåhétvä sparçaà näöayati |
räjä—vayasya, satyam |
çrér eñä päëir apy asyäù pärijätasya pallavaù |
kuto’nyathä sravaty eña sveda-cchadmämåta-dravaù || [ra.ä. 2.17]
yathä tatraiva räjä—katham ihastho’haà tvayä jïätaù ?
susaìgatä—ëa kebalaà tumaà samaà citta-phalaeëa | tä jäba gadua debée ëibeda(i)ssaà | [na kevalaà tvaà samaà citta-phalakena | tad yävad gatvä devyai nivedayiñyämi |]
yathä tatraiva susaìgatä—bhaööuëa ! alaà saìkäe mae bi bhaööiëée pasädeëa kélidaà jjeba edihià | tä kià kaëëäbharaëeëa | ado bi me garuaro pasädo eso, jaà tue ahaà ettha älihidatti kubidä me pia-sahé säariä | esä jjeba pasädéadu | [bhartaù ! alaà çaìkayä | mayäpi bhartryä prasädena kréòitam eva etaiù | tat kià karëäbharaëena | ato’pi me gurutaraù pasäda eñaù, yat tvayäham atra älikhiteti kupitä me priya-sakhé sägarikä | eñä eva prasädyatäm |]
kecit tu—“upapatti-kåto hy artha upanyäsaù” iti vadanti | udäharanti ca tatraiva—“admuharä kkhu sä gabbhadäsé” iti [atimukharä khalu sä garbha-däsé ]
yathä mahävéra-carite tåtéye’ìke—
pariñad iyam åñéëäm eña véro yudhyajit
saha nåpatir amätyair lomapädaç ca våddhaù |
ayam avirata-yajïo brahmavädé puräëaù
prabhur api janakänäm aìga bho yäcakäs te || [ma.vé.ca. 3.5]
ity atra åñi-kñaträdénäà varëänäà melanam | abhinava-gupta-pädäs tu—“varëa-çabdena päträëy upalakñyante | saàhäro melanam” iti vyäcakñate | udäharanti ca ratnävalyäà dvitéyäìke—“ado bi me aaà garuaro pasädo eso” [ato’pi me ayaà gurutaraù prasädaù] ity äder ärabhya “ëaàhatthe geëhia pasädehi ëaà” [nanu haste gåhétvä prasädaya enäm] | räjä—ko’säv ity ädi |
atha garbhäìgäni—
yathä açvatthämäìke—
açvatthämä hata iti påthä-sünunä spañöam uktvä
svairaà çeñe gaja iti kila vyähåtaà satyaväcä |
tac chrutväsau dayita-tanayaù pratyayät tasya räjïaù
çasträëy äjau nayana-salilaà cäpi tulyaà mumoca || [ve.saà. 3.11]
yathä caëòa-kauçike räjä—bhagavan !
gåhyatäm arjitam idaà bhäryä-tanaya-vikrayät |
çeñasyärthe kariñyämi caëòäle’py ätma-vikrayam ||
yathä ratnävalyäà räjä—
manaù prakåtyaiva calaà durlakñyaà ca tathäpi me |
kamenaitat kathaà viddhaà samaà sarvaiù çilémukhaiù ||
yathä açvatthämäìke [ve.saà. 3.32]8—
yo yaù çastraà bibharti sva-bhuja-guru-madaù päëòavénäà camünäà
yo yaù päïcäla-gotre çiçur adhika-vayä garbha-çayyäà gato vä |
yo yas tat-karma-säkñé carati mayi raëe yaç ca yaç ca pratépaù
krodhändhas tasya tasya svayam api jagatäm antakasyäntako’ham ||
yathä çäkuntale räjä— sthäne khalu vismåta-nimeñeëa cakñuñä priyäm avalokayämi | tathä hi—
unnamita-eka-bhrü-latam änanam asyäù padäni racayantyäù |
kaëöakitena prathayati may anurägaà kapolena || [a.çä. 3.13]
yathä ratnävalyäm räjä—“sädhu vayasya ! idaà te päritoñikaà” iti kaöakaà dadäti |
yathä jänaké-räghave näöake, rämaù—
lélä-gatair api taraìgayato dharitrém
älokanair namayato jagatäà çiräàsi |
tasyänumäpayati käïcana-känti-gaura-
käyasya sürya-tanayatvam adhåñyatäà ca ||
yathä ratnävalyäà—priye sägarike !
çétäàçur mukham utpale tava dåçau padmänukärau karau
rambhä-stambha-nibhaà tathoru-yugalaà bähü måëälopamau |
ity ähläda-karäkhiläìgi rabhasän niùçaìkam äliìgya mäm
aìgäni tvam anaìgatäpa-vidhuräëy ehy ehi nrväpaya ||
idaà ca prärthanäkhyam aìgam | yan mate nirvahaëe bhütävasaratvät praçaästi-nämäìgaà nästi tan-matänusäreëoktam | anyathä païca-ñañöhi-saìkhyatva-prasaìgät |
yathäçvatthämäìke—
ekasyaiva vipäko’yaà däruëo bhuvi vartate |
keça-grahe dvitéye’smin nünaà niùçeñitäù prajäù || [ve.saà. 3.14]
yathä caëòa-kauçike, kauçikaù—“äù, punaù katham adyäpi na sambhütä svarëa-dakñiëä” |
yathä ratnävalyäm, käïcanamälä—bhaööiëi, iyaà sä citta-säliä | vasantaassa saëëaà karomi | [bhartri, iyaà sä citraçälikä | tad yävad vasantasya saàjïäà karomi |] ity ädi |
yathä veëyäà—
präptäv ekarathärüòhau påcchantau tväm itas tataù |
sa karëäriù sa ca krüro våkakarmä våkodaraù || [ve.saà. 5.25]
käläntaka-karäläsyaà krodhodbhütaà daçänanam |
vilokya vänaränéke sambhramaù ko’py ajäyata ||
atha vimarçäìgäni—
yathä veëyäà, yudhiñöhiraù—
päïcälaka ! kaccid äsäditä tasya durätmanaù kauravädhamasya padavé ?
päïcälakaù
yathä tatraiva duryodhanaù—
are re maruttanaya kim evaà våddhasya räjïaù purato ninditavyam ätma-karma çläghase | api ca—
kåñöä keçeñu bhäryä tava tava ca paços tasya räjïaù tayor vä
pratyakñaà bhüpaténäà mama bhuvana-pater äjïayä dyüta-däsé |
asmin vairänubandhe vada kim apakåtaà tair hatä ye narendrä
bähvor véryätireka-draviëa-guru-madaà mäm ajitvaiva darpaù || [ve.saà. 5.30]
bhémaù (sakrodham)—äù päpa !
duryodhanaù—äù päpa ity ädi |
yathä tatraiva bhémaù—
nihatäçeña9-kauravyaù kñébo duùçäsanäsåjä |
bhaìktä suyodhanasyorvor bhémo 'yaà çirasäïcati || [ve.saà. 5.28]
yathä tatraiva, yudhiñöhiraù—bhagavan kämapäla ! kåñëägraja ! subhadrä-bhrätaù !
jïäti-prétir manasi na kåtä kñatriyäëäà na dharmo
rüòhaà sakhyaà tad api gaëitaà nänujasyärjunena |
tulyaù kämaà bhavatu bhavataù çiñyayoù sneha-bandhaù
ko’yaà panthä yad asi vimukho manda-bhägye mayéttham10 || [ve.saà. 6.20]
yathä tatraiva duryodhanaà prati kumära-våkodareëoktam—
janmendor vimale kule vyapadiçasy adyäpi dhatse gadäà
mäà duùçäsana-koñëa-çoëita-suräkñébaà ripuà manyase |
darpändho madhukaiöabha-dviñi haräv apy uddhataà ceñöase
me träsän nåpaço vihäya samaraà paìke’dhunä léyase || [ve.saà. 6.7]
yathä tatraiva—
kurvantv äptä hatänäà raëa-çirasi janä bhasma11-säd-deha-bhärän
açrün miçraà kathaàcid dadatu jalam amé bändhavä bändhavebhyaù |
märgantäà jïäti-dehän hata-naga12-gahane khaëòitän gådhra-kaìkair
astaà bhäsvän prayätaù saha ripubhir ayaà saàhriyantäà baläni || [ve.saà. 5.36]
yathä måc-chakaöikäyäà cäëòälakaù—
eso kkhu sägaladattassa sudo ajja-vissa-dattassa ëattio cäludatto bäbädiduà bajjhaööhaëaà ëijja(i) | edeëa kila gaëiä vasantaseëä suaëëa-loheëa vävädidetti | [eña khalu sägaradattasya suta ärya-viçva-dattasya naptä cärudatto vyäpädayituà vadhya-sthänaà néyate | etena kila gaëikä vasantasenä suvarëa-lobhena vyäpäditeti |]
cärudattaù (sa-nirvedaà svagatam)—
makha-çata-paripütaà gotram udbhäsitaà yat
sadasi niviòa-caitya-brahma-ghoñaiù purastät |
mama nidhana-daçäyäà vartamänasya päpais
tad asadåça-manuñyair ghuñyate ghoñaëäyäm ||
ity anena cärudatta-vadhäbhyudayänuküla-prasaìgäd guru-kértanam iti prasaìgaù |
manaù-samutpanno, yathä mälaté-mädhave—
dalati hådayaà gäòhodvegaà dvidhä na tu bhidyate
vahati vikalaù käyo mürcchäà na muïcati cetanäm |
jvalayati tanüm antardähaù karoti na bhasmasät
praharati vidhir marmacchedé na kåntati jévitam || [mä.mä. 9.11]13
evaà ceñöä-samutpanno’pi |
yathä mama prabhävatyäà vidüñakaà prati pradyumnaù—sakhe ! katham iha tvam ekäké vartase ? kva nu punaù priya-sakhé-janänugamyamänä priyatamä me prabhävaté ?
vidüñakaù—asuraba(i)ëä ääria kahià bi ëédä | [asura-patinä äkärya kuträpi nétä |]
pradyumnaù (dérghaà niçväsya)—
hä pürëa-candra-mukhi matta-cakora-netre
mäm änatäìgi parihäya kuto gatäsi |
gaccha tvam adya nanu jévita türëam eva
daivaà kadarthana-paraà kåta-kåtyam astu ||
yathä veëyäà, yudhiñöhiraù—
térëaà bhéñma-mahodadhau katham api droëänale nirvåte
karnäçé-viña-bhogini praçamite çalye ca yäte divam |
bhémena priya-sähasena rabhasät svalpävaçeñe jaye
sarve jévita-saàçayaà vayam amé väcä samäropitäù || [ve.saà. 6.1]
yathä veëyäà, päïcälakaù—“ahaà ca devena cakrapäëinä sahitaù” ity upakramya—kåtaà sandehena—
püryantäà salilena ratna-kalaçä räjyäbhiñekäya te
kåñëätyanta-cirojjhite ca kabaré-bandhe karotu kñaëam |
räme ghora-kuöhära-bhäsura-kare kñatra-drumocchedini
krodhändhe ca våkodare paripatatyäjau kutaù saàçayaù || [ve.saà 6.12]
yathä veëyäà bhémasenaù (uddhataà parikräman) : bho bhoù samanta-païcaka-saàcäriëaù sainikäù ko 'yam ävegaù ?
nähaà rakño na bhüto ripu-rudhira-jala-plävitäìgaù prakämaà
nistérëoru-pratijïä-jalanidhi-gahanaù krodhanaù kñatriyo 'smi |
bho bho räjanya-véräù samara-çikhi-çikhä-dagdha-çeñäù kåtaà vas
träsenänena lénair hataka-rituragäntarhitair äsyate yat || [ve.saà. 6.37]
atra samasta-ripu-vadha-käryasya saàgåhétatväd ädänam |
yathä tatraiva arjunaù— ärya praséda | kim atra krodhena |
apriyäëi karoty eña väcä çakto na karmaëä |
hata-bhrätå-çato duùkhé praläpair asya kä vyathä || [ve.saà. 5.31]
--o)0(o--
atha nirvahaëäìgäni—
tatra—
yathä tatraiva bhémasenaù— smarati bhavaté yan mayoktam—caïcad-bhujety ädiù | anena mukhe kñipta-béjasya punar-upagamanam iti sandhiù |
yathä tatraiva bhémaù—muïcatu nämäryaù kñaëam ekam |
yudhiñöhiraù—kim aparam avaçiñöam ?
bhémaù—sumahad avaçiñöam | saàyacchämi tävad anena suyodhana-çoëitokñitena päëinä päïcälyä duùçäsanävakåñöaà keça-hastam |
yudhiñöhiraù—gacchatu bhavän | anubhavatu tapasviné veëésaàhäram |
ity anena keça-saàyamana-käryasyänveñaëäd vibodhaù |
yathä tatraiva bhémaù—päïcäli, na khalu mayi jévati saàhartavyä duùçäsana-vilulitä veëir ätma-päëibhyäm | tiñöha, svayam evähaà saàharämi |
ity anena käryasyopakñepäd grathanam |
yathä tatraiva bhémaù—deva ajätaçatro ! adyäpi duryodhana-hatakaù | mayä hi tasya durätmanaù—
bhümau kñiptaà çaréraà nihitam idam asåk-candanäbhaà nijäìge
lakñmér ärye niñaëëä catur-udadhi-payaù-sémayä särdham urvyä |
bhåtyä miträëi yodhäù kuru-kulam akhilaà dagdham etad raëägnau
nämaikaà yad bravéñi kñitipa tad adhunä dhärtaräñörasya çeñam || [ve.saà.6.39]
yathä çäkuntale räjä— atha sä tatra-bhavaté kim äkhyasya räjaåñeù patné ?
täpasé -- ko tassa dhamma-dära-pariööäiëo ëämaà geëhissadi |14 [kas tasya dharma-dära-parityägino näma saàkértayituà grahéñyati |]
yathä veëyäà kåñëaù—“ete bhagavanto vyäsa-välméki-prabhåtayo’bhiñekaà dhärayantas tiñöhanti” iti | anena präpta-räjyasyäbhiñeka-maìgalaiù sthirékaraëaà kåtiù |
yathä tatraiva bhémena draupadyäù kaça-saàyamanam |
yathä tatraiva draupadé— ëäha ! visumaridamhi edaà bäbäraà | ëähassa ppasädeëa puëo bi sikkhissam | [nätha ! vismåtäsmy etaà vyäpäram | näthasya prasädena punar api çikñiñye |]
yathä ratnävalyäà väsavadattä (ratnävalém äliìgya) samassasa bahiëie samassasa | [samäçvasihi bhagini samäçvasihi |]
yathä mama prabhävatyäà närada-darçanät pradyumna ürdhvam avalokya—
dadhad-vidyul-lekhäm iva kusuma-mäläà parimala-
bhramad-bhåìga-çreëé-dhvanibhir upagétäà tata itaù |
dig-antaà jyotirbhis tuhina-kara-gaurair dhavalayann
itaù kailäsädriù patati viyataù kià punar idam ||
yathä caëòakauçike dharmaù—tad ehi dharma-lokam adhitiñöha |
yathä veëyäà bhémaù—buddhi-matike ! véjaya maharñim anena täla-våntena | [ve.saà. 4]
yathä sarvatra “kià te bhüyaù priyam upakaromi” iti |
yathä prabhävatyäm—
räjänaù suta-nirviçeñam adhunä paçyantu nityaà prajä
jéyäsuù sadasad-viveka-paöavaù santo guëa-grähiëaù |
sasya-svarëa-samåddhayaù samadhikäù santu kñamä-maëòale
bhüyäd avyabhicäriëé trijagato bhaktiç ca näräyaëe ||
atra copasaàhära-praçastyoranta ekena krameëaiva sthitiù |
“iha ca mukha-sandhau upakñepa-parinyäsa-yukty-udbheda-samädhänänäà pratimukhe ca parisarpaëa-pragamana-vajropanyäsa-puñpäëäà garbhe’bhütäharaëa-märga-toöakädhi-bala-kñepäëäà vimarçe’paväda-çakti-vyavasäya-prarocanädänänäà prädhänyam | anyeñäà ca yathä sambhava-sthitiù” iti kecit |
--o)0(o--
yathä veëé-saàhäre tåtéyäìke duryodhana-karëayor mahat sampradhäraëam | evam anyaträpi yat tu rudraöädibhiù | niyama eva ity uktaà tal-lakñya-viruddham |
präyeëa pradhäna-puruña-prayojyäni sandhy-aìgäni bhavanti | kintüpakñepädi-trayaà béjasyälpa-mätra-samuddiñöatväd apradhäna-puruña-prayojitam eva sädhu |
yathä ca yad veëyäà duryodhanasya bhänumatyä saha vipralambho darçitaù | tat tädåçe’vasare’tyantam anucitam |
anayor udäharaëaà sat-prabandheñv abhivyaktam eva |
--o)0(o--
atha våttayaù—
tatra—
räjä : idam | (iti vyavasitaù çakuntalä-vaktraà òhaukate |)
etad-väkya-sambandhi narmodähåtam | evaà veña-ceñöä-sambandhy api |
visåja sundari saìgama-sädhvasaà
nanu cirät-prabhåti praëayonmukhe |
parigåhäëa gate sahakäratäà
tvam atimukta-latä-caritaà mayi ||
2 After 4.37, attributed to Kävya-nirëaya. The entire passage there reads as follows:
tätparyänatirekäc ca vyaïjakatvasya na dhvaniù |
kim uktaà syäd açrutärtha-tätparye’nyokti-rüpiëi ||1||
viñaà bhakñaya pürvo yaç caivaà parasutädiñu |
prasajyate pradhänatväd dhvanitvaà kena väryate ||2||
dhvaniç cet svärtha-viçräntaà väkyam arthäntaräçrayam |
tatparatvàa tv aviçräntau tatra viçränty-asambhavät ||3||
etävaty eva viçräntis tätparyasyeti kià kåtam |
yävat-kärya-prasäritvät tätparyaà na tulä-dhåtam ||4||
3 Above 4.3ad.
4 Above 2.23, 2.24, 4.14
5 Gäthä 880. Cited Dhvany-äloka 1.4. Kävya-prakäça 135.
6 Dhvany-äloka 2.9.
7 [sandhyaìga | value="vilobhana" resp="V 6.72" from="ch21" to="pl4"]
8 Dhvany-äloka 2.9.
9 cürëitä
10 mayi tvam |
11 vahni
12 nara
13 u.rä.ca. 3.31, padyä. 325, sü.mu. 43.39
14 saàkértayituà cintayiñyati |
çuddhaiù çuddha-bhedair eka-païcäçatä yojanety arthaù | diì-mätram tüdähriyate |
aty
sambhära-maìgala-mayatva-kåtaà vidhatte ||
atra stanäv eva pürëa-kumbhau, dåñöaya eva nava-néraja-toraëa-sraja iti rüpaka-dhvani-rasa-dhvanyor ekäçrayänupraveçaù saìkaraù |
dhinvanty amüni mada-mürcchad-ali-dhvanéni
dhütädhvanéna-hådayäni madhor dinäni |
nistandra-candra-vadanäravinda-
saurabhya-sauhåda-sagarva-saméraëäni ||
atra nistandrety ädi-lakñaëä-müla-dhvanénäà saàsåñöiù |
atha guëé-bhåta-vyaìgyam—
aparaà kävyam | anuttamatvaà nyünatayä sämyena ca sambhavati |
(1) itarasya rasäder aìgaà rasädi-vyaìgyaà, yathä—
ayaà sa rasanotarñé péna-stana-vimardanaù |
näbhyüruja-ghana-sparçé névé-visraàsänaù ||
atra çåìgäraù karuëasyäìgaà—
tvat-sainya-sägara-ravoddhata-karëa-täpaù |
präsäda-santatiñu tiñöhati kämi-lokaù ||
atrautsukya-träsa-sandhi-saàskåtasya karuëasya räja-viñaya-ratäv aìga-bhävaù |
jana-sthäne bhräntaà kanaka-mågatåñëändhita-dhiyä
vaco vaidehéti pratipadam udaçru pralapitam |
kåtä laìkä-bhartur vadana-paripäöéñu ghaöanä
mayäptaà rämatvaà kuçala-vasu-täna tv adhigatä ||
atra rämatvaà präptam ity avacane’pi çabda-çakter eva rämatvam avagamyate | vacanena tu sädåçya-hetuka-tädätmyäropaëam äviñkurvatä tad-gopanam apäkåtam | tena väcyaà sädåçyaà väkyärthänvayopapädakatayäìgatäà nétam |
(2) käkväkñiptam, yathä (veëé. 1.15)—
mathnämi kaurava-çataà samare na kopäd
duùçäsanasya rudhiraà na pibämy urastaù |
saàcürëayämi gadayä na suyodhanorü
sandhià karotu bhavatäà nåpatiù paëena ||
atha mathnämy evety ädi vyaìgyaà, väcyasya niñedhasya saha-bhävenävasthitam |
dépayan rodasé-randhram eña jvalati sarvataù |
pratäpas tava govinda vairi-vaàça-davänalaù ||
atränvayasya veëutväropo vyaìgyaù | pratäpasya dävänalatväropa-siddhy-aìgam |
(4) sandigdha-prädhänyam, yathä
candrodayärambha ivämbu-räçiù |
umä-mukhe bimba-phalädharauñöhe
vyäpärayämäsa vilocanäni ||
atra vilocana-vyäpära-cumbanäbhiläñayoù prädhänye sandehaù |
(5) tulya-prädhänyäm, yathä—
brähmaëätikrama-tyägo bhavatäm eva bhütaye |
jämadagnyas tathä mitram anyathä durmanäyate ||
atra paraçurämo rakñaù-kula-kñayaà kariñyatéti vyaìgyasya väcyasya ca samaà prädhänyam |
(6) asphuöam, yathä—
sandhau sarvasva-haraëaà vigrahe präëa-nigrahaù |
allävadéna-nåpatau na sandhir na ca vigrahaù ||
aträllävadénäkhye nåpatau däna-sämädim antareëa nänyaù praçamopäya iti vyaìgyaà vyutpannänäm api jhaöity asphuöam |
(7) agüòhaà, yathä—
anena loka-guruëä satäà dharmopadeçinä |
ahaà
atra pratéyamäno’pi çäkyamunes tiryag yoñiti baläkäropabhogaù sphuöatayä väcyäyamäna ity agüòham
(8) asundaraà, yathä—
bäëéra-kuòuìguòòéëa- sa(u)ni kolähaëaà suëantée |
atra datta-saìketaù kaçcil latä-gåhaà praviñöa iti vyaìgyät sédanty aìgäni iti väcyasya camatkäraù sahådaya-saàvedya ity asundaram |
kià ca, yo dépaka-tulyayogitädiñu upamädy-alaìkäro vyaìgyaù, sa guëébhüta-vyaìgya eva | kävyasya dépakädi-mukhenaiva camatkära-vidhäyitvät |
tad uktaà dhvani-kåtä (2.27)—
alaìkäräntarasyäpi pratétau yatra bhäsate |
tat-paratvaà na kävyasya näsau märgo dhvaner mataù ||
yatra ca çabdäntarädinä gopana-kåta-cärutvasya viparyäsaù | yathä—
dåñöyä keçava gopa-räga-håtayä kiïcin na dåñöaà mayä
tenaiva skhalitäsmi nätha patitäà kià näma nälambase |
ekas tvaà viñameñu khinna-manasäà sarväbalänäà gatir
atra gopa-rägädi-çabdänäà gope räga ity ädi-vyaìgyärthänäà saleçam iti padena sphuöatayävabhäsaù | saleçam iti padasya parityäge dhvanir eva |
kià ca—yatra yatra vastv-alaìkära-rasädi-rüpa-vyaìgyänäà rasäntare guëébhävaù, tatra rase pradhäna-kåta eva kävya-vyavahäraù | tad uktaà tenaiva (3.34)—
prakäro'pi guëébhüta vyaìgyo'pi dhvani-rüpatäm |
dhatte rasädi-tätparya-paryälocanayä punaù ||
yatra tu—
yatronmadänäà pramadä-janänäà
abhraàlihaù çoëa-maëé-mayükhaù |
sandhyä-bhramaà präpnuvatäm akäëòe’py
anaìga-nepathya-vidhià vidhatte ||
ity ädau rasädénäà nagaré-våttäntädi-vastu-mätre'ìgatvam | tatra teñäm atätparya-viñayatve'pi tair eva guëébhütaiù kävya-vyavahäraù | tad uktam asmad-gotra-kavi-paëòita-mukhya-caëòé-däña-pädaiù—“kävyärthasyäkhaëòa-buddhi-vedyatayä tan-mayé-bhävenäsväda-daçäyäà guëa-pradhäna-bhäväbhäsas tävan nänubhüyate, käläntare tu prakaraëädi-paryälocanayä bhavann apy asau na kävya-vyapadeçaà vyähantum éçaù, tasyäsväda-mäträyattatvät” iti |
kecic citräkhyaà tåtéyaà kävya-bhedam icchanti | taträhuù—
çabda-citraà väcya-citram avyaìgyaà tv avaraà småtam || iti ||
tan na, yadi hi avyaìgyatvena vyaìgyäbhävas tadä tasya kävyatvam api nästéti präg evoktam | éñad-vyaìgyatvam iti cet, kià nämeñad-vyaìgyatvam ? äsvädya-vyaìgyatvam anäsvädya-vyaìgyatvaà vä ? ädye präcéna-bhedayor eväntaù-pätaù | dvitéye tv akävyatvam | yadi cäsvädyatvaà tadäkñudratvam eva kñudratäyäm anäsvädyatvät |
tad uktaà dhvani-kåtä (3.41)—
pradhäna-guëa-bhäväbhyäà vyaìgyasyaivaà vyavasthite |
kävye ubhe tato’nyad yat tac citram abhidhéyate ||
iti sähitya-darpaëe
dhvani-guëé-bhüta-vyaìgyäkhya-kävya-bheda-nirüpaëo näma
caturthaù paricchedaù
||4||
--o)0(o--
(5)
païcamaù paricchedaù
vyaïjanä-vyapära-nirüpaëaù
atha keyam abhinavä vyaïjanä näma våttir ity ucyate—
abhidhäyäù saìketitärtha-mätra-bodhana-viratäyä na vastv alaìkära-rasädi-vyaìgya-bodhena kñamatvam | na ca saìketito rasädiù | nahi vibhävädy-abhidhänam eva tad-abhidhänam | tasya tadaikarüpänaìgékärät | yatra ca sva-çabdenäbhidhänaà tatra pratyuta doña eveti vakñyämaù | kvacic ca “çåìgära-raso’yam” ity ädau sva-çabdenäbhidhäne’pi na tat-pratétiù | tasya sva-prakäçänanda-rüpatvät |
abhihitänvaya-vädibhir aìgékåtä tätparyäkhyä våttir api saàsarga-mätre parikñéëä na vyaìgya-bodhiné |
atha kecid ähuù—“so’yam iñor iva dérgha-dérghataro’bhidhä-vyäpäraù” iti | yac ca dhanikenoktam—
tätparyävyatirekäc ca vyaïjakatvasya na dhvaniù |
yävat-kärya-prasäritvät tätparyaà na tulä-dhåtam || iti |2
tayor upari “çabda-buddhi-karmaëäà viramya vyäpäräbhävaù” iti vädibhir eva pätanéyo daëòaù |
evaà ca kim iti lakñaëäpy upäsyäù ? dérgha-dérghataräbhidhä-vyäpäreëäpi tad-artha-bodha-siddheù | kim iti ca “brähmaëa putras te jätaù, kanyä te garbhiëé” ity ädäv api harña-çokädénäm api na väcyatvam |
yat punar uktaà “pauruñeyam apauruñeyaà ca väkyaà sarvam eva kärya-param | atat-paratve’nupädeyatväd unmatta-väkyavat | tataç ca kävya-çabdänäà niratiçaya-sukhäsväda-vyatirekeëa pratipädya-pratipädakayoù pravåttyaupayika-prayojanänupalabdher niratiçaya-sukhäsväda eva käryatvenävadhäryate | ‘yat-paraù çabdaù sa çabdärthaù’ iti nyäyät” iti |
tatra prañöavyam—kim idaà tatparatvaà näma, tad-arthatvaà vä, tätparya-våttyä tad-bodhakatvaà vä ? ädye na vivädaù | vyaìgyatve’pi tad-arthatän apäyän | dvitéye tu—keyaà tätparyäkhyä våttiù | abhihitänvaya-vädibhir aìgékåtä, tad-anyä vä ? ädye dattam evottaram | dvitéye tu—näma-mätre vivädaù | tan-mate’pi turéya-våtti-siddheù |
nanv astu yugapad eva tätparya-çaktyä vibhävädi-saàsargasya rasädeç ca prakäçanam iti cet ? na, tayor hetu-phala-bhäväìgékärät | yad äha muniù—“vibhävänubhäva-vyabhicäri-saàyogäd rasa-niñpattiù” iti | saha-bhäve ca kutaù savyetara-viñäëayor iva kärya-käraëa-bhävaù ? paurväparya-viparyayät |
gaìgäyäà ghoñaù ity ädau taöädy-artha-mätra-bodha-viratäyä lakñaëäyäç ca kutaù çétatva-pävanatvädi-vyaìgya-bodhakatä | tena turéyä våttir upäsyaiveti nirvivädam etat |
kià ca—
väcyärtha-vyaìgyärthayor hi pada-tad-artha-mätra-jïäna-nipuëair vaiyäkaraëair api sahådayair eva ca saàvedyatayä boddhå-bhedaù |
“
“gato’stam arkaù” ity ädau ca väcyo’rtha eka eva pratéyate | vyaìgyas tu tad-boddhr-ädi-bhedät kvacit “käntam abhisara” iti, “gävo nirudhyantäm” iti, “näyakasyäyam ägamanävasaraù” iti, “santäpo’dhunä nästi” ity ädi-rüpeëäneka iti saìkhyä-bhedaù |
väcyärthaù çabdoccäraëa-mätreëa vedyaù | eña tu tathävidha-pratibhänair mälyädineti nimitta-bhedaù |
pratéti-mätra-karaëäc camatkära-karaëäc ca kärya-bhedaù |
kevala-rüpatayä camatkäritayä ca pratéti-bhedaù |
pürva-paçcäd-bhävena ca käla-bhedaù |
çabdäçrayatvena çabda-tad-eka-deça-tad-artha-varëa-saìghaöanäçrayatvena cäçraya-bhedaù |
kassa ba ëa hoi roso daööhüëa piyäe sa-bbaëaà aharaà |
sa-bhamara-pa{u}ma-gghäiëi väria-väme sahasu ehëià ||5
[kasya vä na bhavati roño dåñövä priyäyäù sa-vraëam adharam |
sa-bhramara-padmäghräëa-çéle värita-väme sahasvedäném ||]
iti sakhé-tat-känta-viñayatvena viñaya-bhedaù | tasmän näbhidheya eva vyaìgyaù |
tathä—
na bodhikä iti çeñaù | nahi ko’pi rasanätmaka-vyäpäräd bhinno rasädi-pada-pratipädyaù padärthaù pramäëa-siddho’sti, yam ime lakñaëäbhidhe bodhayetäà | kià ca, yatra gaìgäyäà ghoñaù ity ädäv upätta-çabdärthänäà bubhüñann evänvayo’nupapattyä bädhyate tatraiva hi lakñaëäyäù praveçaù |
yad uktaà nyäya-kusumäïjaläv udayanäcäryaiù—
çrutänvayäd anäkäìkñaà na väkyaà hy anyad icchati |
padärthänvaya-vaidhuryät tad äkñiptena saìgatiù ||
na punaù “çünya-väsa-gåham” ity ädau mukhyärtha-bädhaù |
yadi ca gaìgäyäà ghoñaù ity ädäv prayojanaà lakñyaà syät, térasyäpi mukhyärthatvaà bädhitatvaà ca syät | tasyäpi ca lakñyatayä prayojanäntaraà tasyäpi prayojanäntaram ity anavasthäpätaù | na cäpi prayojana-viçiñöa eva tére lakñaëä | viñaya-prayojanayor yugapat pratéty-anabhyupagamän | nélädi-saàvedanänantaram eva hi jïätatäyä anuvyavasäyasya vä sambhavaù |
vyakti-viveka-käreëa [mahimä-bhaööena] hi—“yäpi vibhävädibhyo rasädénäà pratétiù sänumäna eväntarbhavitum arhati | vibhävänubhäva-vyabhicäri-pratétir hi rasädi-pratéteù sädhanam iñyate | te hi raty-ädénäà bhävänäà käraëa-kärya-sahakäri-bhütäs tän anumäpayanta eva rasädén niñpädayanti | ta eva pratéyamänä äsväda-padavéà gatäù santo rasä ucyante, ity avaçyambhävé tat-pratéti-kramaù kevalam äçu-bhävitayäsau na lakñyate, yato’yam adyäpy abhivyakti-kramaù” iti yad uktam | tatra prañöavyaà kià çabdäbhinaya-samarpita-vibhävädi-pratyayänumita-rämädi-gata-rägädi-jïänam eva rasatvenäbhimataà bhavataù | tad-bhävanayä bhävakair bhävyamänaù sva-prakäçänando vä | ädye na vivädaù | kintu “rämädi-gata-rägädi-jïänaà rasa-saàjïayä nocyate’smäbhiù” ity eva viçeñaù | dvitéyas tu vyäpti-grahaëäbhäväd dhetor äbhäsatayäsiddha eva | tac coktaà tenaiva—
yärthäntaräbhivyaktau vaù sämagréñöä nibandhanam |
saivänumiti-pakñe no gamakatvena saàmatä || iti |
idam api no na viruddham | na hy evaàvidhä pratétir äsvädyatvenäsmäkam abhimatä, kintu—svaprakäça-mätra-viçräntaù sändränanda-nirbharaù | tenätra siñädhayiñitäd arthäntarasya sädhanäd dhetor äbhäsatä |
yac ca “bhama dhammia” ity ädau pratéyamänaà vastu |
jala-keli-tarala-kara-tala-mukta-punaù-pihita-rädhikä-vadanaù |
jagad avatu koka-yünor vighaöana-saìghaöana-kautuké kåñëaù ||
ity ädau ca rüpakälaìkärädayo’numeyä eva | tathä hi—anumänaà näma pakña-sattva-sapakña-sattva-vipakña-vyävåttatva-viçiñöäl liìgäliìgano jïänam | tataç ca väcyäd asambaddho’rthas tävan na pratéyate | anyathätiprasaìgaù syät, iti bodhya-bodhakayor arthayoù kaçcit sambandho’sty eva | tataç ca bodhako’rtho liìgam | bodhyaç ca liìgé bodhakasya cärthasya pakña-sattvaà nibaddham eva | sa-pakña-sattva-vipakña-vyävåttatve anibaddhe api sämarthyäd avaseye |
tasmäd atra yad-väcyärthäl liìga-rüpäl liìgino vyaìgyärthasyävagamas tad-anumäna eva paryavasyati iti | tan na, tathä hy atra “bhama dhammia” ity ädau gåhe çva-nivåttyä vihitaà bhramaëaà “godävaré-tére siàhopalabhder abhramaëam anumäpayati” iti yad vaktavye tatränaikäntiko hetuù |
yac ca “niùçeña-cyuta-candanam” ity ädau dütyäs tat kämukopabhogo’numéyate, tat kià pratipädyatayä dütyä, tat käla-saànihitaivänyaiù, tat kävyärtha-bhävanayä vä sahådayaiù ?
ädyayor na vivädaù | tåtéye tu tathä-vidhäbhipräya-viraha-sthale vyabhicäraù |
nanu, vakträdy-avasthä-sahakåtatvena viçeñyo hetur iti na väcyam | evaàvidha-vyäpty anusandhänasyäbhävät |
kià caivaà-vidhänäà kävyänäà kavi-pratibhä-mätra-janmanäà prämäëyänävaçyakatvena sandigdhäsiddhatvaà hetoù |
vyakti-vädinä cädhama-pada-sahäyänäm evaiñäà padärthänäà vyaïjakatvam uktam | tena ca tat-käntasyädhamatvaà prämäëikaà na veti katham anumänam | etenärthäpatti-vedyatvam api vyaìgyänäm apästam | arthäpatter api pürva-siddha-vyäptécchäm upajévyaiva pravåtteù | yathä—“yo jévati sa kuträpy avatiñöhate, jévati cätra goñöhyäm avidyamänaç caitraù” ity ädi |
kià ca, vastra-vikrayädau tarjané-tolanena daça-saìkhyädivat sücana-buddhi-vedyo’py ayaà na bhavati, sücana-buddher api saìketädi-laukika-pramäëa-säpekñatvenëaumäna-prakäratäìgékärät |
yac ca “saàskära-janyatväd rasädi-buddhiù småtiù” iti kecit | taträpi pratyabhijïäyäm anaikäntikatayä hetor abhäsatä | “‘durgäliìgita’ ity ädi ca dvitéyärtho nästy eva” iti yad uktaà mahimä-bhaööena tad-anubhava-siddham apalapato gaja-nimélikaiva |
tad evam anubhava-siddhasya tat-tad-rasädi-lakñaëärthasyäçakyäpaläpatayä tat-tac-chabdädy-anvaya-vyatirekänuvidhäyitayä cänumänädi-pramäëävedyatayä cäbhidhädi-våtti-trayä-bodhyatayä ca turéyä våttir upäsyaiveti siddham | iyaà ca vyäptyädy-anusandhänaà vinäpi bhavatéty akhilaà nirmalam |
tat kià-nämikeyaà våttir ity ucyate—
etac ca vivicyoktaà rasa-nirüpaëa-prastäva iti sarvam avadätam |
iti sähitya-darpaëe
vyaïjanä-vyapära-nirüpaëo näma
païcamaù paricchedaù
||5||
--o)0(o--
(6)
ñañöhaù paricchedaù
dåçya-çravya-kävya-nirüpaëaù
evaà dhvani-guëébhüta-vyaìgyatvena kävyasya bheda-dvayam uktvä punar dåçya-çravyatvena bheda-dvayam äha—
tasya rüpaka-saàjïä-hetum äha—
tad dåçyaà kävyaà naöe rämädi-svarüpäropäd rüpakam ity ucyate |
ko’säv abhinaya ity äha—
naöair aìgädibhé räma-yudhiñöhirädénäm avasthänukaraëam abhinayaù |
rüpakasya bhedän äha—
kià ca—
sarveñäà prakaraëädi-rüpakäëäà näöikädy-uparüpakäëäà ca | tatra—
khyätaà rämäyaëädi-prasiddhaà våttam | yathä—räma-caritädi | sandhayo vakñyante | nänä-vibhütibhir yuktam iti mahä-sahäyam | sukha-duùkha-samudbhütatvaà räma-yudhiñöhirädi-våttänteñv abhivyaktam | räjarñayo duñyantädayaù | divyäù çré-kåñëädayaù | divyädivyaù yo divyo’py ätmani naräbhimäné, yathä çré-rämacandraù |
bindv-ädayo vakñyante | ävaçyakaà sandhyä-vandanädi |
yathä bäla-rämäyaëe rävaëaà prati kohalaù—
çravaëaiù peyam anekair dåçyaà dérghaiç ca locanair bahubhiù |
bhavad-artham iva nibaddhaà näöyaà sétä-svayaàvaraëam ||
ity ädinä viracitaù sétä-svayaàvaro näma garbhäìkaù |
tatreti näöake |
tasyäù svarüpam äha—
añöa-padä, yathä anargha-räghave—niñpratyüham ity ädi | dvädaça-padä yathä mama täta-pädänäà puñpa-mäläyäm—
çirasi dhåta-suräpage smaräräv
aruëa-mukhendu-rucir giréndra-putré |
atha caraëa-yugänate sva-känte
smita-sarasä bhavato’stu bhüti-hetuù ||
evam anyatra |
etan nändéti kasyacin matänusäreëoktam | vastutas tu pürva-raìgasya raìga-dväräbhidhänam aìgam ity anye | yad uktam—
yasmäd abhinayo hy atra präthamyäd avatäryate |
raìga-dväram ato jïeyaà väg-aìgäbhinayätmakam || iti |
ukta-prakäräyäç ca nändyä raìga-dvärät prathamaà naöair eva kartavyatayä na maharñiëä nirdeçaù kåtaù |
kälidäsädi-mahäkavi-prabandheñu ca—
vedänteñu yam ähur eka-puruñaà vyäpya sthitaà rodasé
yasminn éçvara ity ananya-viñayaù çabdo yathärthäkñaraù |
antaryaç ca mumukñubhir niyamita-präëädibhir mågyate
sa sthäëuù sthira-bhakti-yoga-sulabho niùçreyasäyästu vaù || (Vik. 1.1)
kävyärthasya sthäpanät sthäpakaù | tadvad iti sütradhära-sadåça-guëäkäraù | idänéà pürva-raìgasya samyak-prayogäbhäväd eka eva sütradhäraù sarvaà prayojayatéti vyavahäraù | sa sthäpako divyaà vastu divyo bhütvä, martyaà martyo bhütvä, miçraà ca divya-martyayor anyataro bhütvä sücayet |
vastu itivåttam | yathodätta-räghave—
rämo mürdhni nidhäya känanam agän mäläm aväjïäà guros
tad-bhaktyä bharatena räjyam akhilaà mäträ sahaivojjhitam |
tau sugréva-vibhéñaëäv anugatau nétau paräà sampadaà
prodvåttä daçakandhara-prabhåtayo dhvastäù samastä dviñaù ||
dvépäd anyasmäd api madhyäd api jala-nidher diço’py antät |
änéya jhaöiti ghaöayati vidhir abhimatam abhimukhé-bhütaù || [ra. 1.7]
atra hi samudre pravahaëa-bhaìgam agrotthitäyä ratnävalyä anuküla-daiva-lälito vatsa-räja-gåha-praveço yaugandharäyaëa-vyäpäram ärabhya ratnävalé-präptau béjam |
äsädita-prakaöa-nirmala-candra-häsaù
präptaù çarat-samaya eva viçuddha-käntaù |
utkhäya gäòha-tamasaà ghana-kälam ugram
rämau daçäsyam iva sambhåta-bandhu-jévaù || [chalita-rämasya]
taväsmi géta-rägeëa häriëä prasabhaà håtaù |
eña räjeva duñyantaù säraìgeëätiraàhasä || [a.çä. 1.5]
sa sthäpakaù | präyeëeti kvacid åtor akértanam api | yathä ratnävalyäm |
saàskåta-bahulo väk-pradhäno vyäpäro bhäraté |
çré-harño nipuëaù kaviù pariñad apy eñä guëa-grähiëé
loke häri ca vatsaräja-caritaà näöye ca dakñä vayam |
vas tv ekaikam apéha väïchita-phala-präpteù padaà kià punar
mad-bhägyopacayäd ayaà samuditaù sarvo guëänäà gaëaù ||
véthé-prahasane vakñyete |
sütradhära-sadåçatvät sthäpako’pi sütradhära ucyate | tasyänucaraù päripärçvikaù | tasmät kiïcid üno naöaù |
tatra –
yathä mudrä-räkñase sütradhäraù –
krüra-grahaù saketuç candrama-sampürëa-maëòalam idäném |
abhibhavitum icchati balät…
ity anantaram nepathye—äù, ka eña mayi jévati candraguptam abhibhavitum icchati iti |
atränyärthavanty api padäni hådayasthärthägatyä arthäntare saàkramayya pätra-praveçaù |
väkyaà, yathä ratnävalyäm—dvépäd anyasmäd api ity ädi sütradhäreëa paöhite—
nepathye—sädhu bharata-putra sädhu ! evam etat | kaù sandehaù ? dvépäd anyasmäd api ity ädi paöhitvä yaugandharäyaëasya praveçaù |
väkyärtho, yathä veëyäm—
nirväëa-vaira-dahanäù praçamädaréëäà
nandantu päëòu-tanayäù saha mädhavena |
rakta-prasädhita-bhuvaù kñata-vigrahäç ca
svasthä bhavantu kuru-räja-sutäù sa-bhåtyäù || [ve.saà. 1.7]
iti sütradhäreëa paöhitasya väkyasyärthaà gåhétvä—
nepathye—äù, durätman ! våthä maìgala-päöhaka kathaà svasthä bhavantu mayi jévati dhärtaräñöräù ?
tataù sütradhära-niñkräntau bhémasenasya praveçaù |
yathä kundamäläyäm—
nepathye—ita ita ito’vataratväryä |
sütradhäraù—ko’yaà khalv äryähvänena sähäyakam api me sampädayati | (vilokya) kañöam atikaruëaà vartate |
laìkeçvarasya bhavane suciraà sthiteti
rämeëa loka-pariväda-bhayäkulena |
nirväsitäà jana-padäd api garbha-gurvé
sétäà vanäya parikarñati lakñmaëo’yam ||
atra nåtya-prayogärthaà svabhäryähvänam icchatä sütradhäreëa—sétäà vanäya parikarñati lakñmaëo’yam iti sétä-lakñmaëayoù praveçaà sücayitvä niñkräntena sva-prayogam atiçayäna eva prayogaù prayojitaù |
yathä—äsädita-prakaöa ity ädi | tataù praviçati yathä-nirdiñöo rämaù |
yathä çäkuntale sütradhäro naöéà prati—“taväsmi géta-rägeëa” [a.çä. 1.5] ity ädi | tato räjïaù praveçaù |
atra ämukhe | uddhätya-kävala-gitayor itaräëi véthy-aìgäni vakñyamäëäni |
nakha-kuööas tu—
vastv itivåttam |
phale pradhäna-phale | yathä bäla-rämäyaëe räma-caritam |
asyädhikäriketivåttasya upakaraëa-nimittaà yac caritaà tat präsaìgikam | yathä sugrévädi-caritam |
iti näöye |
tad-bhedän äha |
yathä ratnävalyäm—väsavadatteyam iti räjä yadä tat-kaëöha-päçaà mocayati tadä tad uktvä sägarikeyam iti pratyabhijïäya—katham ? priyä me sägarikä |
alam alam atimätraà sähasenämunä te
tvaritam ayi vimuïca tvaà latä-päçam etam |
calitam api niroddhuà jévitaà jéviteçe
kñaëam iha mama kaëöhe bähu-päçaà nidhehi ||
atra phala-rüpärtha-sampattiù pürväpekñayopacärätiçayäd guëavaty utkåñöä |
yathä veëyäm—
rakta-prasädhita-bhuvaù kñata-vigrahäç ca
svasthä bhavantu kuru-räja-sutäù sa-bhåtyäù || [ve.saà. 1.7]
atra raktädénäà rudhira-çarérärtha-hetuka-çleña-vaçena béjärtha-pratipädanän netå-maìgala-pratipattau satyäà dvitéyaà patäkä-sthänakam |
lénam avyaktärtham | çliñöena sambandha-yogyenäbhipräyäntara-prayuktena pratyuttareëopetam | sa-vinayaà viçeña-niçcaya-präptyä sahitaà sampädyate yat tat tåtéyaà patäkä-sthänakam | yathä veëyäà dvitéye’ìke—
kaïcuké : deva bhagnaà bhagnam |
räjä : kasya ?
bhagnaà bhémena bhavato marutä ratha-ketanam |
patitaà kiìkiëé-kväëa-baddhäkrandam iva kñitau || 2.23 ||
atra duryodhanoru-bhaìga-rüpa-prastuta-saìkräntam arthopakñepaëam |
yathä ratnävalyäà—
uddämotkalikäà vipäëòura-rucaà prärabdha-jåmbhäà kñaëäd
äyäsaà çvasanodgamair aviratair ätanvatém ätmanaù |
adyodyänalatäm imäà sa-madanäà närém ivänyäà dhruvaà
paçyan kopa-vipäöala-dyuti mukhaà devyäù kariñyämy aham ||
atra bhävy-arthaù sücitaù |
anucitam itivåttaà, yathä—rämasya cchadmanä väli-vadhaù | tac codätta-räghave noktam eva | véra-carite tu välé räma-vadhärtham ägato rämeëa hata ity anyathä kåtaù |
aìkeñu adarçanéyä kathä yuddhädi-kathä |
uktaà hi muninä—
evaà ca caturdaça-varña-vyäpiny api räma-vana-väse ye ye virädha-vadhädayaù kathäàçäs te te varña-varñävayava-dina-yugmädénäm ekatamena sücanéyä na viruddhäù |
atha ke te’rthopakñepakä ity äha—
tatra çuddho, yathä mälaté-mädhave çmaçäne kapäla-kuëòalä |
saìkérëo, yathä rämäbhinande kñapaëaka-käpälikau |
atha praveçakaù—
aìka-dvayasyäntar iti prathamäìke’sya pratiñedhaù | yathä veëyäm açvatthämäìke räkñasa-mithunam |
atha cülikä—
yathä véra-carite caturthäìkasyädau nepathye—bho bho vaimänikäù, pravartantäà raìga-maìgaläni ity ädi | rämeëa paraçurämo jitaù iti nepathye pätraiù sücitam |
atha aìkävatäraù—
yathä abhijïäne païcamäìke pätraiù sücitaù ñañöhäìkas tad-aìkasyäìga-viçeña ivävatérëaù |
athäìka-mukham—
yathä mälaté-mädhave prathamäìkädau kämandaky-avalokite bhüri-vasu-prabhåténäà bhävi-bhümikänäà parikñipta-kathä-prabandhasya ca prasaìgät sanniveçaà sücitavatyau |
äìkänta-pätrair aìkänte praviñöaiù pätraiù | yathä véra-carite dvitéyäìkänte—
(praviçya) sumantraù : bhagavantau vaçiñöa-viçvämitrau bhavataù sa-bhärgavän ähvayataù |
itare : kva bhagavantau ?
sumantraù : mahäräja-daçarathasyäntike |
itare : tat tatraiva gacchämaù | ity aìka-parisamäptau | tataù praviçanty upaviñöä vaçiñöa-viçvämitra-paraçurämäù ity atra pürväìkänta eva praviñöena sumantra-pätreëa çatänanda-janaka-kathä-vicchede uttaräìka-mukha-sücanäd aìkäsyam iti |
etac ca dhanika-matänusäreëoktam | anye tu—“aìkävataraëenaivedaà gatärtham” ity ähuù |
yathä ratnävalyäà yaugandharäyaëa-prayojitaù |
yathä çäkuntale |
rasaù çåìgärädiù | yad uktaà dhanikena—
na cätirasato vastu düraà vicchinnatäà nayet |
rasaà vä na tirodadhyäd vastv-alaìkära-lakñaëaiù || iti |
artha-prakåtayaù prayojana-siddhi-hetavaù | tatra béjam |
yathä ratnävalyäà vatsaräjasya ratnävalé-präpti-hetur daivänukülya-lälito yaugandharäyaëa-vyäpäraù | yathä vä veëyäà draupadé-keça-saàyamana-hetur bhémasena-krodhopacito yudhiñöhirotsähaù |
yathä ratnävalyäm anaìga-püjä-parisamäptau kävyärtha-vicchede sati “udayanasyendor ivodvékñate” iti sägarikä çrutvä (saharñaà) kadhaà eso udaaëa-ëarindo [katham eva sa udayana-narendraù ?] ity ädi-ravänantarärtha-hetuù |
yathä räma-carite sugrévädeù | veëyäà bhémädeù | çäkuntale vidüñakasya caritam |
yathä sugrévädeùa räjya-präpty-ädi, yat tu muninoktaà—“ä garbhäd vä vimarçäd vä patäkä vinivartate” (19.29) iti | “tatra patäketi | patäkä näyaka-phalaà nirvahaëa-paryantam api patäkäyäù pravåtti-darçanät” iti vyäkhyätam abhinava-gupta-pädaiù |
yathä, kulapaty-aìke rävaëa-jaöäyu-saàvädaù |
yathä jaöäyor mokña-präptiù |
yathä räma-carite rävaëa-vadhaù |
tatra—
yathä ratnävalyäà ratnävaly-antaùpura-niveçärthaà yaugandharäyaëasyautsukyam | evaà näyaka-näyikädénäm apy autsukyaam äkareñu boddhavyam |
yathä ratnävalyäà tåtéye’ìke veña-parivartanäbhisaraëädeù saìgamopäyäd väsava-dattä-lakñaëäpäya-çaìkayä cänirdhäritaikänta-saìgama-rüpa-phala-präptiù präpty-äçä | evam anyatra |
apäyäbhävän nirdhäritaikänta-phala-präptiù | yathä ratnävalyäà räjä—“devé-prasädanaà tyaktvä nänyam atropäyaà paçyämi” iti devé-lakñaëäpäyasya prasädanena niväraëän niyata-phala-präptiù sücitä |
yathä ratnävalyäà ratnävalé-läbhaç cakravartitva-lakñaëa-phaläntar-aläbha-sahitaù | evam anyatra |
tal-lakñaëam äha—
ekena prayojanenänvitänäà kathäàçänäm aväntaraika-prayojana-sambandhaù sandhiù | tad-bhedän äha—
yathoddeçaà lakñaëam äha—
yathä ratnävalyäà prathame’ìke |
yathä ratnävalyäà dvitéye’ìke vatsaräja-sägarikä-samägama-hetor anuräga-béjasya prathamäìkopakñiptasya susaìgatä-vidüñakäbhyäà jïäyamänatayä kiïcil lakñyasya väsavadattayä citra-phalaka-våttäntena kiïcid unnéyamänasyoddeça-rüpa udbhedaù |
phalasya garbhékaraëäd garbhaù | yathä ratnävalyäà dvitéye’ìke susaìgataù—“sahi adakkhiëä däëià si tumaà jä evaà bhaööiëä hattheëa dahidä bi kobaà ëa muïcasi” ity ädau samudbhedaù | punar väsavadattä-praveçe hräsaù |
tåtéye’ìke—“tad-värtänveñaëäya gataù kathaà cirayati vasantakaù” ity anveñaëam |
yathä vä—çäkuntale saptamäìke çakuntaläbhijïänäd uttaro’rtha-räçiù | eñäm aìgäny äha—
yathoddeçaà lakñaëam äha—
kävyärtha itivåtta-lakñaëa-prastutatäbhidheyaù | yathä veëyäà bhémaù—
läkñä-gåhänala-viñän nasabhä-praveçaù
präëeñu vitta-nicayeñu ca naù prahåtya |
äkåñöa-päëòava-vadhü-paridhäna-keçäù
svasthä bhavantu mayi jévati dhärtaräñöräù || (ve.saà. 1.8)
yathä tatraiva—
pravåddhaà yad vairaà mama khalu çiçor eva kurubhir
na taträrtho hetur na bhavati kiréöé na ca yuväm |
jaräsandhasyoraùsthalam iva virüòhaà punar api
krudhä bhémaù sandhià vighaöayati yüyaà ghaöayata ||
yathä—
caïcad-bhuja-bhramita-caëòa-gadäbhighäta-
saàcürëitoru-yugalasya suyodhanasya |
styänävanaddha-ghana-çoëita-çoëa-päëir
uttaàsayiñyati kacäàs tava devi bhémaù || [ve.saà. 1.21]6
atropakñepo nämeti våtta-lakñaëasya kävyäbhidheyasya saìkñepeëopakñepaëa-mätram | parikaras tasyaiva bahulékaraëam | parinyäsas tato’pi niçcayäpatti-rüpatayä parito hådaye nyasyanam | ity eñäà bhedaù | etäni cäìgäni uktenaiva paurväparyeëa bhavanti | aìgäntaräëi tv anyathäpi |
yathä tatraiva draupadé—ëäha, kià dukkaraà tue parikubideëa ? [kià nätha duñkaraà tvayä parikupitena ?]7
yathä vä mama candrakaläyäà candrakalä-varëane seyaà “täruëyasya viläsaù” ity ädi |
yat tu çäkuntalädiñu “gréväbhaìgäbhirämam” ityädi mågädi-guëa-varëanaà tad-béjärtha-sambandhäbhävän na sandhy-aìgam | evam aìgäntaräëäm apy ühyam |
yathä veëyäà sahadevo bhémaà prati—“ärya, kià mahäräja-sandeço’yam avyutpanna eväryeëa gåhétaù |” ity ataù prabhåti yävad bhéma-vacanam—
yuñmän hrepayati krodhäl loke çatru-kula-kñayaù |
na lajjayati däräëäà sabhäyäà keça-karñaëam || [ve.saà. 1.17]
yathä tatraiva—“mathnämi kaurava-çataà samare na kopät” [ve.saà. 1.15] ity ädi | draupadé çrutvä saharñam—“ëäha, assuda-puvvaà kkhu edaà vaaëaà | tä puëo puëo bhaëähi |” [nätha, açruta-pürvaà khalv idaà vacanam | tat punaù punar bhaëa |]
yathä tatraiva nepathye kalakalänantaram—“bho bho drupada-viräöa-våñëy-andhaka-sahadeva-prabhåtayaù ! asmad-akñauhiëé-patayaù kaurava-camü-pradhäna-yodhäç ca çåëvantu bhavantaù |
yat satyavrata-bhaìga-bhéru-manasä yatnena mandékåtaà
yad vismartum apéhitaà çamavatä çäntià kulasyecchatä |
tad dyütäraëi-saàbhåtaà nåpa-vadhü-keçämbaräkarñaëaiù
krodha-jyotir idaà mahat kuru-vane yaudhiñöhiraà jåmbhate || [ve.saà. 1.24]
atra “svasthä bhavantu mayi jévati” ity ädi béjasya pradhäna-näyakäbhimatatvena samyag ähitatvät samädhänam |
yathä bäla-carite—
utsähätiçayaà vatsa tava bälyaà ca paçyataù |
mama harña-viñädäbhyäm äkrantaà yugapan manaù || [bä.ca.]
yathä vä mama prabhävatyäà—“nayana-yugäsecanakam” ity ädi |
yathä veëyäà draupadé yuddhaà syän na veti saàçayänä türya-çabdänantaram—“ëäha, kià däëià eso palaa-jalahara-tthaëida-mantharo khaëe khaëe samara-dunduhé täòéadi | [nätha, kim idäném eña pralaya-jala-dhara-stanita-mantharaù kñaëe kñaëe samara-dundubhis täòyate |]”
yathä tatraiva draupadé—“aëëaà ca ëäha, puëo bi tumhehià samarädo äacchia samässäsa(i)dabbä | [anyac ca nätha punar api yuñmäbhiù samaräd ägatyähaà samäçväsayitavyä |]
bhémaù—nanu, päïcäla-räja-tanaye ! kim adyäpy alékäçväsanayä ?
bhüyaù paribhava-klänti-lajjä-vidhuritänanam |
aniùçeñita-kauravyaà na paçyasi våkodaram || [ve.saà. 1.26]
yathä tatraiva—“devi ! gacchämo vayam idänéà kuru-kula-kñayäya |”
yathä tatraiva—“ata evädya-prabhåti bhinno’haà bhavadbhyaù |”
kecit tu—“bhedaù protsähanä” iti vadanti |
rati-lakñaëasya bhävasya yo hetu-bhüto bhogo viñayaù pramadä purulso vä tad-arthä saméhä viläsaù | yathä çäkuntale—
kämaà priyä na sulabhä manas tu tad-bhäva-darçana-äçväsi |
akåta-arthe 'pi manasije ratim ubhaya-prärthanä kurute || [a.çä. 2.1]
yathä çäkuntale—
abhyunnatä purastäd avagäòhä jaghana-gauravät paçcät |
dväre 'sya päëòu-sikate pada-paìktir dåçyate 'bhinavä || [a.çä. 3.6]
yathä tatraiva—“alaà vo anteura-viraha-pajjussueëa räesiëä ubaruddheëa | [halä kim antaù-pura-viraha-paryutsukasya räjarñer uparodhena |] [a.çä. 3.16ad]
kecit tu—“vidhåtaà syäd aratiù” iti vadanti |
yathä ratnävalyäà sägarikä—
dullaha-jaëäëuräo lajjä gurué parabbaso appä |
pia-sahi visamaà pemmaà maraëaà saraëaà nu varam ekkaà || [ra.ä. 2.1]
[durlabha-janänurägo lajjä gurvé para-vaça ätmä |
priya-sakhi viñamaà prema maraëaà çaraëaà nu varam ekam ||]
yathä ratnävalyäà susaìgatä—“sahi ! jassa kide tumaà äadä so aaà de purado ciööhadi | [sakhi, yasya kåte tvam ägatä so’yaà te puras tiñöhati |]
sägarikä (säbhyasüyam)—kassa kide ahaà äadä ? [kasya kåte’ham ägatä?]
susaìgatä—alaà aëëa-saàkideëa | ëaà citta-phalaassa | [alam anya-çaìkitena ! nanu citra-phalakasya |]
kecit tu—“doñasyäcchädanaà häsyaà narma-dyutiù” iti vadanti |
yathä vikramorvaçyäm urvaçé—“jaadu jaadu mahäräo” | räjä—“mayä näma jitaà yasya tvayä jaya udéryate” ity ädi |
yathä caëòä-kauçike räjä—“nünam asamékñya-käriëä mayä andheneva sphurac-chikhä-kaläpo jvalanaù padbhyäà samäkräntaù |”
yathä tatraiva räjä—haste gåhétvä sparçaà näöayati |
räjä—vayasya, satyam |
çrér eñä päëir apy asyäù pärijätasya pallavaù |
kuto’nyathä sravaty eña sveda-cchadmämåta-dravaù || [ra.ä. 2.17]
yathä tatraiva räjä—katham ihastho’haà tvayä jïätaù ?
susaìgatä—ëa kebalaà tumaà samaà citta-phalaeëa | tä jäba gadua debée ëibeda(i)ssaà | [na kevalaà tvaà samaà citta-phalakena | tad yävad gatvä devyai nivedayiñyämi |]
yathä tatraiva susaìgatä—bhaööuëa ! alaà saìkäe mae bi bhaööiëée pasädeëa kélidaà jjeba edihià | tä kià kaëëäbharaëeëa | ado bi me garuaro pasädo eso, jaà tue ahaà ettha älihidatti kubidä me pia-sahé säariä | esä jjeba pasädéadu | [bhartaù ! alaà çaìkayä | mayäpi bhartryä prasädena kréòitam eva etaiù | tat kià karëäbharaëena | ato’pi me gurutaraù pasäda eñaù, yat tvayäham atra älikhiteti kupitä me priya-sakhé sägarikä | eñä eva prasädyatäm |]
kecit tu—“upapatti-kåto hy artha upanyäsaù” iti vadanti | udäharanti ca tatraiva—“admuharä kkhu sä gabbhadäsé” iti [atimukharä khalu sä garbha-däsé ]
yathä mahävéra-carite tåtéye’ìke—
pariñad iyam åñéëäm eña véro yudhyajit
saha nåpatir amätyair lomapädaç ca våddhaù |
ayam avirata-yajïo brahmavädé puräëaù
prabhur api janakänäm aìga bho yäcakäs te || [ma.vé.ca. 3.5]
ity atra åñi-kñaträdénäà varëänäà melanam | abhinava-gupta-pädäs tu—“varëa-çabdena päträëy upalakñyante | saàhäro melanam” iti vyäcakñate | udäharanti ca ratnävalyäà dvitéyäìke—“ado bi me aaà garuaro pasädo eso” [ato’pi me ayaà gurutaraù prasädaù] ity äder ärabhya “ëaàhatthe geëhia pasädehi ëaà” [nanu haste gåhétvä prasädaya enäm] | räjä—ko’säv ity ädi |
atha garbhäìgäni—
yathä açvatthämäìke—
açvatthämä hata iti påthä-sünunä spañöam uktvä
svairaà çeñe gaja iti kila vyähåtaà satyaväcä |
tac chrutväsau dayita-tanayaù pratyayät tasya räjïaù
çasträëy äjau nayana-salilaà cäpi tulyaà mumoca || [ve.saà. 3.11]
yathä caëòa-kauçike räjä—bhagavan !
gåhyatäm arjitam idaà bhäryä-tanaya-vikrayät |
çeñasyärthe kariñyämi caëòäle’py ätma-vikrayam ||
yathä ratnävalyäà räjä—
manaù prakåtyaiva calaà durlakñyaà ca tathäpi me |
kamenaitat kathaà viddhaà samaà sarvaiù çilémukhaiù ||
yathä açvatthämäìke [ve.saà. 3.32]8—
yo yaù çastraà bibharti sva-bhuja-guru-madaù päëòavénäà camünäà
yo yaù päïcäla-gotre çiçur adhika-vayä garbha-çayyäà gato vä |
yo yas tat-karma-säkñé carati mayi raëe yaç ca yaç ca pratépaù
krodhändhas tasya tasya svayam api jagatäm antakasyäntako’ham ||
yathä çäkuntale räjä— sthäne khalu vismåta-nimeñeëa cakñuñä priyäm avalokayämi | tathä hi—
unnamita-eka-bhrü-latam änanam asyäù padäni racayantyäù |
kaëöakitena prathayati may anurägaà kapolena || [a.çä. 3.13]
yathä ratnävalyäm räjä—“sädhu vayasya ! idaà te päritoñikaà” iti kaöakaà dadäti |
yathä jänaké-räghave näöake, rämaù—
lélä-gatair api taraìgayato dharitrém
älokanair namayato jagatäà çiräàsi |
tasyänumäpayati käïcana-känti-gaura-
käyasya sürya-tanayatvam adhåñyatäà ca ||
yathä ratnävalyäà—priye sägarike !
çétäàçur mukham utpale tava dåçau padmänukärau karau
rambhä-stambha-nibhaà tathoru-yugalaà bähü måëälopamau |
ity ähläda-karäkhiläìgi rabhasän niùçaìkam äliìgya mäm
aìgäni tvam anaìgatäpa-vidhuräëy ehy ehi nrväpaya ||
idaà ca prärthanäkhyam aìgam | yan mate nirvahaëe bhütävasaratvät praçaästi-nämäìgaà nästi tan-matänusäreëoktam | anyathä païca-ñañöhi-saìkhyatva-prasaìgät |
yathäçvatthämäìke—
ekasyaiva vipäko’yaà däruëo bhuvi vartate |
keça-grahe dvitéye’smin nünaà niùçeñitäù prajäù || [ve.saà. 3.14]
yathä caëòa-kauçike, kauçikaù—“äù, punaù katham adyäpi na sambhütä svarëa-dakñiëä” |
yathä ratnävalyäm, käïcanamälä—bhaööiëi, iyaà sä citta-säliä | vasantaassa saëëaà karomi | [bhartri, iyaà sä citraçälikä | tad yävad vasantasya saàjïäà karomi |] ity ädi |
yathä veëyäà—
präptäv ekarathärüòhau påcchantau tväm itas tataù |
sa karëäriù sa ca krüro våkakarmä våkodaraù || [ve.saà. 5.25]
käläntaka-karäläsyaà krodhodbhütaà daçänanam |
vilokya vänaränéke sambhramaù ko’py ajäyata ||
atha vimarçäìgäni—
yathä veëyäà, yudhiñöhiraù—
päïcälaka ! kaccid äsäditä tasya durätmanaù kauravädhamasya padavé ?
päïcälakaù
yathä tatraiva duryodhanaù—
are re maruttanaya kim evaà våddhasya räjïaù purato ninditavyam ätma-karma çläghase | api ca—
kåñöä keçeñu bhäryä tava tava ca paços tasya räjïaù tayor vä
pratyakñaà bhüpaténäà mama bhuvana-pater äjïayä dyüta-däsé |
asmin vairänubandhe vada kim apakåtaà tair hatä ye narendrä
bähvor véryätireka-draviëa-guru-madaà mäm ajitvaiva darpaù || [ve.saà. 5.30]
bhémaù (sakrodham)—äù päpa !
duryodhanaù—äù päpa ity ädi |
yathä tatraiva bhémaù—
nihatäçeña9-kauravyaù kñébo duùçäsanäsåjä |
bhaìktä suyodhanasyorvor bhémo 'yaà çirasäïcati || [ve.saà. 5.28]
yathä tatraiva, yudhiñöhiraù—bhagavan kämapäla ! kåñëägraja ! subhadrä-bhrätaù !
jïäti-prétir manasi na kåtä kñatriyäëäà na dharmo
rüòhaà sakhyaà tad api gaëitaà nänujasyärjunena |
tulyaù kämaà bhavatu bhavataù çiñyayoù sneha-bandhaù
ko’yaà panthä yad asi vimukho manda-bhägye mayéttham10 || [ve.saà. 6.20]
yathä tatraiva duryodhanaà prati kumära-våkodareëoktam—
janmendor vimale kule vyapadiçasy adyäpi dhatse gadäà
mäà duùçäsana-koñëa-çoëita-suräkñébaà ripuà manyase |
darpändho madhukaiöabha-dviñi haräv apy uddhataà ceñöase
me träsän nåpaço vihäya samaraà paìke’dhunä léyase || [ve.saà. 6.7]
yathä tatraiva—
kurvantv äptä hatänäà raëa-çirasi janä bhasma11-säd-deha-bhärän
açrün miçraà kathaàcid dadatu jalam amé bändhavä bändhavebhyaù |
märgantäà jïäti-dehän hata-naga12-gahane khaëòitän gådhra-kaìkair
astaà bhäsvän prayätaù saha ripubhir ayaà saàhriyantäà baläni || [ve.saà. 5.36]
yathä måc-chakaöikäyäà cäëòälakaù—
eso kkhu sägaladattassa sudo ajja-vissa-dattassa ëattio cäludatto bäbädiduà bajjhaööhaëaà ëijja(i) | edeëa kila gaëiä vasantaseëä suaëëa-loheëa vävädidetti | [eña khalu sägaradattasya suta ärya-viçva-dattasya naptä cärudatto vyäpädayituà vadhya-sthänaà néyate | etena kila gaëikä vasantasenä suvarëa-lobhena vyäpäditeti |]
cärudattaù (sa-nirvedaà svagatam)—
makha-çata-paripütaà gotram udbhäsitaà yat
sadasi niviòa-caitya-brahma-ghoñaiù purastät |
mama nidhana-daçäyäà vartamänasya päpais
tad asadåça-manuñyair ghuñyate ghoñaëäyäm ||
ity anena cärudatta-vadhäbhyudayänuküla-prasaìgäd guru-kértanam iti prasaìgaù |
manaù-samutpanno, yathä mälaté-mädhave—
dalati hådayaà gäòhodvegaà dvidhä na tu bhidyate
vahati vikalaù käyo mürcchäà na muïcati cetanäm |
jvalayati tanüm antardähaù karoti na bhasmasät
praharati vidhir marmacchedé na kåntati jévitam || [mä.mä. 9.11]13
evaà ceñöä-samutpanno’pi |
yathä mama prabhävatyäà vidüñakaà prati pradyumnaù—sakhe ! katham iha tvam ekäké vartase ? kva nu punaù priya-sakhé-janänugamyamänä priyatamä me prabhävaté ?
vidüñakaù—asuraba(i)ëä ääria kahià bi ëédä | [asura-patinä äkärya kuträpi nétä |]
pradyumnaù (dérghaà niçväsya)—
hä pürëa-candra-mukhi matta-cakora-netre
mäm änatäìgi parihäya kuto gatäsi |
gaccha tvam adya nanu jévita türëam eva
daivaà kadarthana-paraà kåta-kåtyam astu ||
yathä veëyäà, yudhiñöhiraù—
térëaà bhéñma-mahodadhau katham api droëänale nirvåte
karnäçé-viña-bhogini praçamite çalye ca yäte divam |
bhémena priya-sähasena rabhasät svalpävaçeñe jaye
sarve jévita-saàçayaà vayam amé väcä samäropitäù || [ve.saà. 6.1]
yathä veëyäà, päïcälakaù—“ahaà ca devena cakrapäëinä sahitaù” ity upakramya—kåtaà sandehena—
püryantäà salilena ratna-kalaçä räjyäbhiñekäya te
kåñëätyanta-cirojjhite ca kabaré-bandhe karotu kñaëam |
räme ghora-kuöhära-bhäsura-kare kñatra-drumocchedini
krodhändhe ca våkodare paripatatyäjau kutaù saàçayaù || [ve.saà 6.12]
yathä veëyäà bhémasenaù (uddhataà parikräman) : bho bhoù samanta-païcaka-saàcäriëaù sainikäù ko 'yam ävegaù ?
nähaà rakño na bhüto ripu-rudhira-jala-plävitäìgaù prakämaà
nistérëoru-pratijïä-jalanidhi-gahanaù krodhanaù kñatriyo 'smi |
bho bho räjanya-véräù samara-çikhi-çikhä-dagdha-çeñäù kåtaà vas
träsenänena lénair hataka-rituragäntarhitair äsyate yat || [ve.saà. 6.37]
atra samasta-ripu-vadha-käryasya saàgåhétatväd ädänam |
yathä tatraiva arjunaù— ärya praséda | kim atra krodhena |
apriyäëi karoty eña väcä çakto na karmaëä |
hata-bhrätå-çato duùkhé praläpair asya kä vyathä || [ve.saà. 5.31]
--o)0(o--
atha nirvahaëäìgäni—
tatra—
yathä tatraiva bhémasenaù— smarati bhavaté yan mayoktam—caïcad-bhujety ädiù | anena mukhe kñipta-béjasya punar-upagamanam iti sandhiù |
yathä tatraiva bhémaù—muïcatu nämäryaù kñaëam ekam |
yudhiñöhiraù—kim aparam avaçiñöam ?
bhémaù—sumahad avaçiñöam | saàyacchämi tävad anena suyodhana-çoëitokñitena päëinä päïcälyä duùçäsanävakåñöaà keça-hastam |
yudhiñöhiraù—gacchatu bhavän | anubhavatu tapasviné veëésaàhäram |
ity anena keça-saàyamana-käryasyänveñaëäd vibodhaù |
yathä tatraiva bhémaù—päïcäli, na khalu mayi jévati saàhartavyä duùçäsana-vilulitä veëir ätma-päëibhyäm | tiñöha, svayam evähaà saàharämi |
ity anena käryasyopakñepäd grathanam |
yathä tatraiva bhémaù—deva ajätaçatro ! adyäpi duryodhana-hatakaù | mayä hi tasya durätmanaù—
bhümau kñiptaà çaréraà nihitam idam asåk-candanäbhaà nijäìge
lakñmér ärye niñaëëä catur-udadhi-payaù-sémayä särdham urvyä |
bhåtyä miträëi yodhäù kuru-kulam akhilaà dagdham etad raëägnau
nämaikaà yad bravéñi kñitipa tad adhunä dhärtaräñörasya çeñam || [ve.saà.6.39]
yathä çäkuntale räjä— atha sä tatra-bhavaté kim äkhyasya räjaåñeù patné ?
täpasé -- ko tassa dhamma-dära-pariööäiëo ëämaà geëhissadi |14 [kas tasya dharma-dära-parityägino näma saàkértayituà grahéñyati |]
yathä veëyäà kåñëaù—“ete bhagavanto vyäsa-välméki-prabhåtayo’bhiñekaà dhärayantas tiñöhanti” iti | anena präpta-räjyasyäbhiñeka-maìgalaiù sthirékaraëaà kåtiù |
yathä tatraiva bhémena draupadyäù kaça-saàyamanam |
yathä tatraiva draupadé— ëäha ! visumaridamhi edaà bäbäraà | ëähassa ppasädeëa puëo bi sikkhissam | [nätha ! vismåtäsmy etaà vyäpäram | näthasya prasädena punar api çikñiñye |]
yathä ratnävalyäà väsavadattä (ratnävalém äliìgya) samassasa bahiëie samassasa | [samäçvasihi bhagini samäçvasihi |]
yathä mama prabhävatyäà närada-darçanät pradyumna ürdhvam avalokya—
dadhad-vidyul-lekhäm iva kusuma-mäläà parimala-
bhramad-bhåìga-çreëé-dhvanibhir upagétäà tata itaù |
dig-antaà jyotirbhis tuhina-kara-gaurair dhavalayann
itaù kailäsädriù patati viyataù kià punar idam ||
yathä caëòakauçike dharmaù—tad ehi dharma-lokam adhitiñöha |
yathä veëyäà bhémaù—buddhi-matike ! véjaya maharñim anena täla-våntena | [ve.saà. 4]
yathä sarvatra “kià te bhüyaù priyam upakaromi” iti |
yathä prabhävatyäm—
räjänaù suta-nirviçeñam adhunä paçyantu nityaà prajä
jéyäsuù sadasad-viveka-paöavaù santo guëa-grähiëaù |
sasya-svarëa-samåddhayaù samadhikäù santu kñamä-maëòale
bhüyäd avyabhicäriëé trijagato bhaktiç ca näräyaëe ||
atra copasaàhära-praçastyoranta ekena krameëaiva sthitiù |
“iha ca mukha-sandhau upakñepa-parinyäsa-yukty-udbheda-samädhänänäà pratimukhe ca parisarpaëa-pragamana-vajropanyäsa-puñpäëäà garbhe’bhütäharaëa-märga-toöakädhi-bala-kñepäëäà vimarçe’paväda-çakti-vyavasäya-prarocanädänänäà prädhänyam | anyeñäà ca yathä sambhava-sthitiù” iti kecit |
--o)0(o--
yathä veëé-saàhäre tåtéyäìke duryodhana-karëayor mahat sampradhäraëam | evam anyaträpi yat tu rudraöädibhiù | niyama eva ity uktaà tal-lakñya-viruddham |
präyeëa pradhäna-puruña-prayojyäni sandhy-aìgäni bhavanti | kintüpakñepädi-trayaà béjasyälpa-mätra-samuddiñöatväd apradhäna-puruña-prayojitam eva sädhu |
yathä ca yad veëyäà duryodhanasya bhänumatyä saha vipralambho darçitaù | tat tädåçe’vasare’tyantam anucitam |
anayor udäharaëaà sat-prabandheñv abhivyaktam eva |
--o)0(o--
atha våttayaù—
tatra—
räjä : idam | (iti vyavasitaù çakuntalä-vaktraà òhaukate |)
etad-väkya-sambandhi narmodähåtam | evaà veña-ceñöä-sambandhy api |
visåja sundari saìgama-sädhvasaà
nanu cirät-prabhåti praëayonmukhe |
parigåhäëa gate sahakäratäà
tvam atimukta-latä-caritaà mayi ||
2 After 4.37, attributed to Kävya-nirëaya. The entire passage there reads as follows:
tätparyänatirekäc ca vyaïjakatvasya na dhvaniù |
kim uktaà syäd açrutärtha-tätparye’nyokti-rüpiëi ||1||
viñaà bhakñaya pürvo yaç caivaà parasutädiñu |
prasajyate pradhänatväd dhvanitvaà kena väryate ||2||
dhvaniç cet svärtha-viçräntaà väkyam arthäntaräçrayam |
tatparatvàa tv aviçräntau tatra viçränty-asambhavät ||3||
etävaty eva viçräntis tätparyasyeti kià kåtam |
yävat-kärya-prasäritvät tätparyaà na tulä-dhåtam ||4||
3 Above 4.3ad.
4 Above 2.23, 2.24, 4.14
5 Gäthä 880. Cited Dhvany-äloka 1.4. Kävya-prakäça 135.
6 Dhvany-äloka 2.9.
7 [sandhyaìga | value="vilobhana" resp="V 6.72" from="ch21" to="pl4"]
8 Dhvany-äloka 2.9.
9 cürëitä
10 mayi tvam |
11 vahni
12 nara
13 u.rä.ca. 3.31, padyä. 325, sü.mu. 43.39
14 saàkértayituà cintayiñyati |
Sri Garga-Samhita | Oraciones Selectas al Señor Supremo | Devotees Vaishnavas | Dandavat pranams - All glories to Srila Prabhupada | Dandavat pranams | Santos Católicos | El Mundo del ANTIGUO EGIPTO II | El Antiguo Egipto I |Archivo Cervantes | Neale Donald Walsch | Sivananda Yoga | SWAMIS | Hari Katha | Hinduismo | Biografías
No hay comentarios:
Publicar un comentario