jueves, 14 de enero de 2010

Sahitya-darpanam 3ª Parte - Visvanatha Kaviraja

Fotos
Radha-Krishna

harekrsna



















Sahitya-darpanam 3ª Parte


Visvanatha Kaviraja







tad evam eka-païcäçad bhedäs tasya dhvaner matäù |
11cd
saìkareëa tri-rüpeëa saàsåñöyä väpy anekadhä |
veda-khägni-çaräù çuddhair iñu-bäëägni-çäyakäù ||15||
12


çuddhaiù çuddha-bhedair eka-païcäçatä yojanety arthaù | diì-mätram tüdähriyate |

atyunnata-stana-yugä taraläyatäkñé

dväri sthitä
tad-upayäna-
ma
h
otsaväya |

sä pürëa-kumbha-nava-néraja-toraëa-
srak-

sambhära-maìgala-mayatva-kåtaà vidhatte ||


atra stanäv eva pürëa-kumbhau, dåñöaya eva nava-néraja-toraëa-sraja iti rüpaka-dhvani-rasa-dhvanyor ekäçrayänupraveçaù saìkaraù |


dhinvanty amüni mada-mürcchad-ali-dhvanéni

dhütädhvanéna-hådayäni madhor dinäni |

nistandra-candra-vadanäravinda-

saurabhya-sauhåda-sagarva-saméraëäni ||



atra nistandrety ädi-lakñaëä-müla-dhvanénäà saàsåñöiù |


atha guëé-bhåta-vyaìgyam

aparaà tu guëé-bhüta-vyaìgyaà väcyäd anuttame vyaìgye ||16||
13ab


aparaà kävyam | anuttamatvaà nyünatayä sämyena ca sambhavati |

tatra syäd itaräìgaà käkväkñiptaà ca väcya-siddha-vyaìgyam |
13cd
sandigdha-prädhänyaà tulya-prädhänyam asphuöam agüòham |
vyaìgyam asundaram evaà bhedäs tasyoditä añöau ||17||
14


(1) itarasya rasäder aìgaà rasädi-vyaìgyaà, yathä—

ayaà sa rasanotarñé péna-stana-vimardanaù |

näbhyüruja-ghana-sparçé névé-visraàsänaù ||



atra çåìgäraù karuëasyäìgaà—

mänonnatäà praëayiném anunet
u
-kämas

tvat-sainya-sägara-ravoddhata-karëa-täpaù |

hä hä kathaà
nu bhavato
ripu-räjadhäné-

präsäda-santatiñu tiñöhati kämi-lokaù ||


atrautsukya-träsa-sandhi-saàskåtasya karuëasya räja-viñaya-ratäv aìga-bhävaù |


jana-sthäne bhräntaà kanaka-mågatåñëändhita-dhiyä

vaco vaidehéti pratipadam udaçru pralapitam |

kåtä laìkä-bhartur vadana-paripäöéñu ghaöanä

mayäptaà rämatvaà kuçala-vasu-täna tv adhigatä ||



atra rämatvaà präptam ity avacane’pi çabda-çakter eva rämatvam avagamyate | vacanena tu sädåçya-hetuka-tädätmyäropaëam äviñkurvatä tad-gopanam apäkåtam | tena väcyaà sädåçyaà väkyärthänvayopapädakatayäìgatäà nétam |


(2) käkväkñiptam, yathä (veëé. 1.15)—

mathnämi kaurava-çataà samare na kopäd

duùçäsanasya rudhiraà na pibämy urastaù |

saàcürëayämi gadayä na suyodhanorü

sandhià karotu bhavatäà nåpatiù paëena ||


atha mathnämy evety ädi vyaìgyaà, väcyasya niñedhasya saha-bhävenävasthitam |


(3)
väcya-siddhy-aìgaà
, yathä—


dépayan rodasé-randhram eña jvalati sarvataù |

pratäpas tava govinda vairi-vaàça-davänalaù ||


atränvayasya veëutväropo vyaìgyaù | pratäpasya dävänalatväropa-siddhy-aìgam |


(4) sandigdha-prädhänyam, yathä

[ku.saà]


hara
s
tu kiïcit parivåtta-dhairyaç

candrodayärambha ivämbu-räçiù |

umä-mukhe bimba-phalädharauñöhe

vyäpärayämäsa vilocanäni ||


atra vilocana-vyäpära-cumbanäbhiläñayoù prädhänye sandehaù |


(5) tulya-prädhänyäm, yathä—


brähmaëätikrama-tyägo bhavatäm eva bhütaye |

jämadagnyas tathä mitram anyathä durmanäyate ||


atra paraçurämo rakñaù-kula-kñayaà kariñyatéti vyaìgyasya väcyasya ca samaà prädhänyam |


(6) asphuöam, yathä—


sandhau sarvasva-haraëaà vigrahe präëa-nigrahaù |

allävadéna-nåpatau na sandhir na ca vigrahaù ||


aträllävadénäkhye nåpatau däna-sämädim antareëa nänyaù praçamopäya iti vyaìgyaà vyutpannänäm api jhaöity asphuöam |


(7) agüòhaà, yathä—


anena loka-guruëä satäà dharmopadeçinä |

ahaà

våtavaté
svaira-muktena
kim ataù param ||


atra pratéyamäno’pi çäkyamunes tiryag yoñiti baläkäropabhogaù sphuöatayä väcyäyamäna ity agüòham

|


(8) asundaraà, yathä—


bäëéra-kuòuìguòòéëa- sa(u)ni kolähaëaà suëantée |

ghara-kamma
-
bäbbaòäe séa
nti
aìgäià
||


[
vanéra-kuïjoòòéna- çakuni-kolähalaà çåëvantyäù |

gåha-karma-vyäpåtäyä séda
n
ty aìg
äni
||
]


atra datta-saìketaù kaçcil latä-gåhaà praviñöa iti vyaìgyät sédanty aìgäni iti väcyasya camatkäraù sahådaya-saàvedya ity asundaram |


kià ca, yo dépaka-tulyayogitädiñu upamädy-alaìkäro vyaìgyaù, sa guëébhüta-vyaìgya eva | kävyasya dépakädi-mukhenaiva camatkära-vidhäyitvät |


tad uktaà dhvani-kåtä (2.27)—


alaìkäräntarasyäpi pratétau yatra bhäsate |

tat-paratvaà na kävyasya näsau märgo dhvaner mataù ||


yatra ca çabdäntarädinä gopana-kåta-cärutvasya viparyäsaù | yathä—


dåñöyä keçava gopa-räga-håtayä kiïcin na dåñöaà mayä

tenaiva skhalitäsmi nätha patitäà kià näma nälambase |

ekas tvaà viñameñu khinna-manasäà sarväbalänäà gatir

gopyaivaà gaditaù saleçam avatäd goñöhe harir vaç ciram || [
dhva. 2.21
]


atra gopa-rägädi-çabdänäà gope räga ity ädi-vyaìgyärthänäà saleçam iti padena sphuöatayävabhäsaù | saleçam iti padasya parityäge dhvanir eva |


kià ca—yatra yatra vastv-alaìkära-rasädi-rüpa-vyaìgyänäà rasäntare guëébhävaù, tatra rase pradhäna-kåta eva kävya-vyavahäraù | tad uktaà tenaiva (3.34)—


prakäro'pi guëébhüta vyaìgyo'pi dhvani-rüpatäm |

dhatte rasädi-tätparya-paryälocanayä punaù ||


yatra tu—


yatronmadänäà pramadä-janänäà

abhraàlihaù çoëa-maëé-mayükhaù |

sandhyä-bhramaà präpnuvatäm akäëòe’py

anaìga-nepathya-vidhià vidhatte ||


ity ädau rasädénäà nagaré-våttäntädi-vastu-mätre'ìgatvam | tatra teñäm atätparya-viñayatve'pi tair eva guëébhütaiù kävya-vyavahäraù | tad uktam asmad-gotra-kavi-paëòita-mukhya-caëòé-däña-pädaiù—“kävyärthasyäkhaëòa-buddhi-vedyatayä tan-mayé-bhävenäsväda-daçäyäà guëa-pradhäna-bhäväbhäsas tävan nänubhüyate, käläntare tu prakaraëädi-paryälocanayä bhavann apy asau na kävya-vyapadeçaà vyähantum éçaù, tasyäsväda-mäträyattatvät” iti |


kecic citräkhyaà tåtéyaà kävya-bhedam icchanti | taträhuù—


çabda-citraà väcya-citram avyaìgyaà tv avaraà småtam || iti ||


tan na, yadi hi avyaìgyatvena vyaìgyäbhävas tadä tasya kävyatvam api nästéti präg evoktam | éñad-vyaìgyatvam iti cet, kià nämeñad-vyaìgyatvam ? äsvädya-vyaìgyatvam anäsvädya-vyaìgyatvaà vä ? ädye präcéna-bhedayor eväntaù-pätaù | dvitéye tv akävyatvam | yadi cäsvädyatvaà tadäkñudratvam eva kñudratäyäm anäsvädyatvät |


tad uktaà dhvani-kåtä (3.41)—


pradhäna-guëa-bhäväbhyäà vyaìgyasyaivaà vyavasthite |

kävye ubhe tato’nyad yat tac citram abhidhéyate ||

iti |


iti sähitya-darpaëe

dhvani-guëé-bhüta-vyaìgyäkhya-kävya-bheda-nirüpaëo näma

caturthaù paricchedaù

||4||


--o)0(o--


(5)


païcamaù paricchedaù

vyaïjanä-vyapära-nirüpaëaù


atha keyam abhinavä vyaïjanä näma våttir ity ucyate—


våtténäà viçränter abhidhätät paryalakñaëäkhyänäm |
aìgékäryä turyä våttir bodhe rasädénäm ||1||


abhidhäyäù saìketitärtha-mätra-bodhana-viratäyä na vastv alaìkära-rasädi-vyaìgya-bodhena kñamatvam | na ca saìketito rasädiù | nahi vibhävädy-abhidhänam eva tad-abhidhänam | tasya tadaikarüpänaìgékärät | yatra ca sva-çabdenäbhidhänaà tatra pratyuta doña eveti vakñyämaù | kvacic ca “çåìgära-raso’yam” ity ädau sva-çabdenäbhidhäne’pi na tat-pratétiù | tasya sva-prakäçänanda-rüpatvät |


abhihitänvaya-vädibhir aìgékåtä tätparyäkhyä våttir api saàsarga-mätre parikñéëä na vyaìgya-bodhiné |


atha kecid ähuù—“so’yam iñor iva dérgha-dérghataro’bhidhä-vyäpäraù” iti | yac ca dhanikenoktam—


tätparyävyatirekäc ca vyaïjakatvasya na dhvaniù |

yävat-kärya-prasäritvät tätparyaà na tulä-dhåtam || iti |2


tayor upari “çabda-buddhi-karmaëäà viramya vyäpäräbhävaù” iti vädibhir eva pätanéyo daëòaù |


evaà ca kim iti lakñaëäpy upäsyäù ? dérgha-dérghataräbhidhä-vyäpäreëäpi tad-artha-bodha-siddheù | kim iti ca “brähmaëa putras te jätaù, kanyä te garbhiëé” ity ädäv api harña-çokädénäm api na väcyatvam |


yat punar uktaà “pauruñeyam apauruñeyaà ca väkyaà sarvam eva kärya-param | atat-paratve’nupädeyatväd unmatta-väkyavat | tataç ca kävya-çabdänäà niratiçaya-sukhäsväda-vyatirekeëa pratipädya-pratipädakayoù pravåttyaupayika-prayojanänupalabdher niratiçaya-sukhäsväda eva käryatvenävadhäryate | ‘yat-paraù çabdaù sa çabdärthaù’ iti nyäyät” iti |


tatra prañöavyam—kim idaà tatparatvaà näma, tad-arthatvaà vä, tätparya-våttyä tad-bodhakatvaà vä ? ädye na vivädaù | vyaìgyatve’pi tad-arthatän apäyän | dvitéye tu—keyaà tätparyäkhyä våttiù | abhihitänvaya-vädibhir aìgékåtä, tad-anyä vä ? ädye dattam evottaram | dvitéye tu—näma-mätre vivädaù | tan-mate’pi turéya-våtti-siddheù |


nanv astu yugapad eva tätparya-çaktyä vibhävädi-saàsargasya rasädeç ca prakäçanam iti cet ? na, tayor hetu-phala-bhäväìgékärät | yad äha muniù—“vibhävänubhäva-vyabhicäri-saàyogäd rasa-niñpattiù” iti | saha-bhäve ca kutaù savyetara-viñäëayor iva kärya-käraëa-bhävaù ? paurväparya-viparyayät |


gaìgäyäà ghoñaù ity ädau taöädy-artha-mätra-bodha-viratäyä lakñaëäyäç ca kutaù çétatva-pävanatvädi-vyaìgya-bodhakatä | tena turéyä våttir upäsyaiveti nirvivädam etat |


kià ca—


boddhå-svarüpa-saìkhyä-nimitta-kärya-pratéti-kälänäm |
äçraya-viñayädénäà bhedäd bhinno’bhidheyato vyaìgyaù ||2||


väcyärtha-vyaìgyärthayor hi pada-tad-artha-mätra-jïäna-nipuëair vaiyäkaraëair api sahådayair eva ca saàvedyatayä boddhå-bhedaù |


bhama dhammia”
3
ity ädau kvacid väcye vidhi-rüpe viñedha-rüpatayä, kvacit “niùçeña-cyuta-candanam”
4
ity ädau niñedha-rüpe vidhi-rüpatayä ca svarüpa-bhedaù |


“gato’stam arkaù” ity ädau ca väcyo’rtha eka eva pratéyate | vyaìgyas tu tad-boddhr-ädi-bhedät kvacit “käntam abhisara” iti, “gävo nirudhyantäm” iti, “näyakasyäyam ägamanävasaraù” iti, “santäpo’dhunä nästi” ity ädi-rüpeëäneka iti saìkhyä-bhedaù |


väcyärthaù çabdoccäraëa-mätreëa vedyaù | eña tu tathävidha-pratibhänair mälyädineti nimitta-bhedaù |


pratéti-mätra-karaëäc camatkära-karaëäc ca kärya-bhedaù |


kevala-rüpatayä camatkäritayä ca pratéti-bhedaù |


pürva-paçcäd-bhävena ca käla-bhedaù |


çabdäçrayatvena çabda-tad-eka-deça-tad-artha-varëa-saìghaöanäçrayatvena cäçraya-bhedaù |


kassa ba ëa hoi roso daööhüëa piyäe sa-bbaëaà aharaà |

sa-bhamara-pa{u}ma-gghäiëi väria-väme sahasu ehëià ||5


[kasya vä na bhavati roño dåñövä priyäyäù sa-vraëam adharam |

sa-bhramara-padmäghräëa-çéle värita-väme sahasvedäném ||]


iti sakhé-tat-känta-viñayatvena viñaya-bhedaù | tasmän näbhidheya eva vyaìgyaù |


tathä—


präg asattväd rasäder no bodhike lakñaëäbhidhe |
kià ca mukhyärtha-bädhasya virahäd api lakñaëä ||3||


na bodhikä iti çeñaù | nahi ko’pi rasanätmaka-vyäpäräd bhinno rasädi-pada-pratipädyaù padärthaù pramäëa-siddho’sti, yam ime lakñaëäbhidhe bodhayetäà | kià ca, yatra gaìgäyäà ghoñaù ity ädäv upätta-çabdärthänäà bubhüñann evänvayo’nupapattyä bädhyate tatraiva hi lakñaëäyäù praveçaù |


yad uktaà nyäya-kusumäïjaläv udayanäcäryaiù—


çrutänvayäd anäkäìkñaà na väkyaà hy anyad icchati |

padärthänvaya-vaidhuryät tad äkñiptena saìgatiù ||


na punaù “çünya-väsa-gåham” ity ädau mukhyärtha-bädhaù |


yadi ca gaìgäyäà ghoñaù ity ädäv prayojanaà lakñyaà syät, térasyäpi mukhyärthatvaà bädhitatvaà ca syät | tasyäpi ca lakñyatayä prayojanäntaraà tasyäpi prayojanäntaram ity anavasthäpätaù | na cäpi prayojana-viçiñöa eva tére lakñaëä | viñaya-prayojanayor yugapat pratéty-anabhyupagamän | nélädi-saàvedanänantaram eva hi jïätatäyä anuvyavasäyasya vä sambhavaù |


nänumänaà rasädénäà vyaìgyänäà bodhana-kñamam |
äbhäsatvena hetünäà småtir na ca rasädi-dhéù ||4||


vyakti-viveka-käreëa [mahimä-bhaööena] hi—“yäpi vibhävädibhyo rasädénäà pratétiù sänumäna eväntarbhavitum arhati | vibhävänubhäva-vyabhicäri-pratétir hi rasädi-pratéteù sädhanam iñyate | te hi raty-ädénäà bhävänäà käraëa-kärya-sahakäri-bhütäs tän anumäpayanta eva rasädén niñpädayanti | ta eva pratéyamänä äsväda-padavéà gatäù santo rasä ucyante, ity avaçyambhävé tat-pratéti-kramaù kevalam äçu-bhävitayäsau na lakñyate, yato’yam adyäpy abhivyakti-kramaù” iti yad uktam | tatra prañöavyaà kià çabdäbhinaya-samarpita-vibhävädi-pratyayänumita-rämädi-gata-rägädi-jïänam eva rasatvenäbhimataà bhavataù | tad-bhävanayä bhävakair bhävyamänaù sva-prakäçänando vä | ädye na vivädaù | kintu “rämädi-gata-rägädi-jïänaà rasa-saàjïayä nocyate’smäbhiù” ity eva viçeñaù | dvitéyas tu vyäpti-grahaëäbhäväd dhetor äbhäsatayäsiddha eva | tac coktaà tenaiva—


yärthäntaräbhivyaktau vaù sämagréñöä nibandhanam |

saivänumiti-pakñe no gamakatvena saàmatä || iti |


idam api no na viruddham | na hy evaàvidhä pratétir äsvädyatvenäsmäkam abhimatä, kintu—svaprakäça-mätra-viçräntaù sändränanda-nirbharaù | tenätra siñädhayiñitäd arthäntarasya sädhanäd dhetor äbhäsatä |


yac ca “bhama dhammia” ity ädau pratéyamänaà vastu |


jala-keli-tarala-kara-tala-mukta-punaù-pihita-rädhikä-vadanaù |

jagad avatu koka-yünor vighaöana-saìghaöana-kautuké kåñëaù ||


ity ädau ca rüpakälaìkärädayo’numeyä eva | tathä hi—anumänaà näma pakña-sattva-sapakña-sattva-vipakña-vyävåttatva-viçiñöäl liìgäliìgano jïänam | tataç ca väcyäd asambaddho’rthas tävan na pratéyate | anyathätiprasaìgaù syät, iti bodhya-bodhakayor arthayoù kaçcit sambandho’sty eva | tataç ca bodhako’rtho liìgam | bodhyaç ca liìgé bodhakasya cärthasya pakña-sattvaà nibaddham eva | sa-pakña-sattva-vipakña-vyävåttatve anibaddhe api sämarthyäd avaseye |


tasmäd atra yad-väcyärthäl liìga-rüpäl liìgino vyaìgyärthasyävagamas tad-anumäna eva paryavasyati iti | tan na, tathä hy atra “bhama dhammia” ity ädau gåhe çva-nivåttyä vihitaà bhramaëaà “godävaré-tére siàhopalabhder abhramaëam anumäpayati” iti yad vaktavye tatränaikäntiko hetuù |


yac ca “niùçeña-cyuta-candanam” ity ädau dütyäs tat kämukopabhogo’numéyate, tat kià pratipädyatayä dütyä, tat käla-saànihitaivänyaiù, tat kävyärtha-bhävanayä vä sahådayaiù ?


ädyayor na vivädaù | tåtéye tu tathä-vidhäbhipräya-viraha-sthale vyabhicäraù |


nanu, vakträdy-avasthä-sahakåtatvena viçeñyo hetur iti na väcyam | evaàvidha-vyäpty anusandhänasyäbhävät |


kià caivaà-vidhänäà kävyänäà kavi-pratibhä-mätra-janmanäà prämäëyänävaçyakatvena sandigdhäsiddhatvaà hetoù |


vyakti-vädinä cädhama-pada-sahäyänäm evaiñäà padärthänäà vyaïjakatvam uktam | tena ca tat-käntasyädhamatvaà prämäëikaà na veti katham anumänam | etenärthäpatti-vedyatvam api vyaìgyänäm apästam | arthäpatter api pürva-siddha-vyäptécchäm upajévyaiva pravåtteù | yathä—“yo jévati sa kuträpy avatiñöhate, jévati cätra goñöhyäm avidyamänaç caitraù” ity ädi |


kià ca, vastra-vikrayädau tarjané-tolanena daça-saìkhyädivat sücana-buddhi-vedyo’py ayaà na bhavati, sücana-buddher api saìketädi-laukika-pramäëa-säpekñatvenëaumäna-prakäratäìgékärät |


yac ca “saàskära-janyatväd rasädi-buddhiù småtiù” iti kecit | taträpi pratyabhijïäyäm anaikäntikatayä hetor abhäsatä | “‘durgäliìgita’ ity ädi ca dvitéyärtho nästy eva” iti yad uktaà mahimä-bhaööena tad-anubhava-siddham apalapato gaja-nimélikaiva |


tad evam anubhava-siddhasya tat-tad-rasädi-lakñaëärthasyäçakyäpaläpatayä tat-tac-chabdädy-anvaya-vyatirekänuvidhäyitayä cänumänädi-pramäëävedyatayä cäbhidhädi-våtti-trayä-bodhyatayä ca turéyä våttir upäsyaiveti siddham | iyaà ca vyäptyädy-anusandhänaà vinäpi bhavatéty akhilaà nirmalam |


tat kià-nämikeyaà våttir ity ucyate—


sä ceyaà vyaïjanä-näma våttir ity ucyate budhaiù |
rasa-vyaktau punar våttià rasanäkhyäà pare viduù ||5||


etac ca vivicyoktaà rasa-nirüpaëa-prastäva iti sarvam avadätam |


iti sähitya-darpaëe

vyaïjanä-vyapära-nirüpaëo näma

païcamaù paricchedaù

||5||



--o)0(o--


(6)

ñañöhaù paricchedaù


dåçya-çravya-kävya-nirüpaëaù


evaà dhvani-guëébhüta-vyaìgyatvena kävyasya bheda-dvayam uktvä punar dåçya-çravyatvena bheda-dvayam äha—


dåçya-çravyatva-bhedena punaù kävyaà dvidhä matam |
dåçyaà taträbhineyaà . . . . . . . . . . . . .


tasya rüpaka-saàjïä-hetum äha—


. . . . . . . . . . . . .tad-rüpäropät tu rüpakam ||1||


tad dåçyaà kävyaà naöe rämädi-svarüpäropäd rüpakam ity ucyate |


ko’säv abhinaya ity äha—


bhaved abhinayo’vasthänukäraù sa caturvidhaù |
äìgiko väcikaç caivam ähäryaù sättvikas tathä ||2||


naöair aìgädibhé räma-yudhiñöhirädénäm avasthänukaraëam abhinayaù |


rüpakasya bhedän äha—


näöakam atha prakaraëaà bhäëa-vyäyoga-samavakära-òimäù |
éhämågäìka-véthyaù prahasanam iti rüpakäëi daça ||3||


kià ca—

näöikä troöakaà goñöhé saööakaà näöya-räsakam |
prasthänolläpya-kävyäni preìkhaëaà räsakaà tathä ||4||



saàläpakaà çré-gaditaà çilpakaà ca viläsikä
durmallikä prakaraëé halléçako bhäëiketi ca ||5||
añöädaça prähur uparüpakäëi manéñiëaù |
vinä viçeñaà sarveñäà lakñma näöakavan matam ||6||


sarveñäà prakaraëädi-rüpakäëäà näöikädy-uparüpakäëäà ca | tatra—


näöakaà khyäta-våttaà syät païca-sandhi-samanvitam |
viläsa-rddhyädi-guëavad yuktaà nänä-vibhütibhiù ||7||
sukha-duùkha-samudbhüti nänä-rasa-nirantaram |
païcädikä daça-paräs taträìkäù parikértitäù ||8||
prakhyäta-vaàço räjarñi-dhérodättaù pratäpavän |
divyo’tha divyädivyo vä guëavän näyako mataù ||9||
eka eva bhaved aìgé çåìgäro véra eva vä |
aìgam anye rasäù sarve käryo nirvahaëe’dbhutaù ||10||
catväraù païca vä mukhyäù kärya-vyäpåta-püruñäù |
gopucchägra-samägraà tu bandhanaà tasya kértitam ||11||


khyätaà rämäyaëädi-prasiddhaà våttam | yathä—räma-caritädi | sandhayo vakñyante | nänä-vibhütibhir yuktam iti mahä-sahäyam | sukha-duùkha-samudbhütatvaà räma-yudhiñöhirädi-våttänteñv abhivyaktam | räjarñayo duñyantädayaù | divyäù çré-kåñëädayaù | divyädivyaù yo divyo’py ätmani naräbhimäné, yathä çré-rämacandraù |


gopucchägra-samagram iti
krameëäìkäù sükñmäù kartavyäù
iti kecit |anye tv ähuù—
yathä go-pucche kecid bälä hrasväù kecid dérghäs tatheha känicit käryäëi mukha-sandhau samäptäni känicit pratimukhe | evam anyeñv api känicit känicit
iti |


pratyakña-netå-carito rasa-bhäva-samujjvalaù |
bhaved agüòha-çabdäthaù kñudra-cürëaka-saàyutaù ||12||
vicchinnäväntaraikärthaù kiïcit saàlagna-bindukaù |
yukto na bahubhiù käryair béja-saàhåtimän na ca ||13||
nänä-vidhäna-saàyukto nätipracura-padyavän |
ävaçyakänäà käryäëäm avordhäd vinirmitaù ||14||
näneka-dina-nirvartya-kathayä samprayojitaù |
äsanna-näyakaù pätrair yuktas tri-caturais tathä ||15||
dürähvänaà vadho yuddhaà räjyadeçädi-viplavaù |
viväho bhojanaà çäpotsargau måtyü rataà tathä ||16||
danta-cchedyaà nakha-cchedyam anyad vréòäkaraà ca yat |
çayanädhara-pänädi nagarädy-avarodhanam ||17||
snänänulepane caibhir varjito nätivistaraù |
devé-parijanädénäm amätya-vaëijäm api ||18||
pratyakña-citra-caritair yukto bhäva-rasodbhavaiù |
anta-niñkränta-nikhila-pätro’ìka iti kértitaù ||19||


bindv-ädayo vakñyante | ävaçyakaà sandhyä-vandanädi |


aìka-prasäväd
garbhäìkam
äha—


aìkodara-praviñöo yo raìga-därä-mukhädimän |
aìko’paraù sa garbhäìkaù sa-béjaù phalavän api ||20||


yathä bäla-rämäyaëe rävaëaà prati kohalaù—


çravaëaiù peyam anekair dåçyaà dérghaiç ca locanair bahubhiù |

bhavad-artham iva nibaddhaà näöyaà sétä-svayaàvaraëam ||


ity ädinä viracitaù sétä-svayaàvaro näma garbhäìkaù |


tatra pürvaà pürva-raìgaù sabhä-püjä tataù param |
kathanaà kavi-saàjïäder näöakasyäpy athämukham ||21||


tatreti näöake |


yan näöya-vastunaù pürvaà raìga-vighnopaçäntaye |
kuçélaväù prakurvanti pürva-raìgaù sa ucyate ||22||
pratyähärädikäny aìgäny asya bhüyäàsi yadyapi |
tathäpy avaçyaà kartavyä nändé vighnopaçäntaye ||23||


tasyäù svarüpam äha—


äçér-vacana-saàyuktä stutir yasmät prayujyate |
deva-dvija-nåpädénäà tasmän nändéti saàjïitä ||24||
mäìgalya-çaìkha-candräbja-koka-kairava-çaàsiné |
padair yuktä dvädaçabhir añöäbhir vä padair uta ||25||


añöa-padä, yathä anargha-räghave—niñpratyüham ity ädi | dvädaça-padä yathä mama täta-pädänäà puñpa-mäläyäm—


çirasi dhåta-suräpage smaräräv

aruëa-mukhendu-rucir giréndra-putré |

atha caraëa-yugänate sva-känte

smita-sarasä bhavato’stu bhüti-hetuù ||


evam anyatra |


etan nändéti kasyacin matänusäreëoktam | vastutas tu pürva-raìgasya raìga-dväräbhidhänam aìgam ity anye | yad uktam—


yasmäd abhinayo hy atra präthamyäd avatäryate |

raìga-dväram ato jïeyaà väg-aìgäbhinayätmakam || iti |


ukta-prakäräyäç ca nändyä raìga-dvärät prathamaà naöair eva kartavyatayä na maharñiëä nirdeçaù kåtaù |


kälidäsädi-mahäkavi-prabandheñu ca—


vedänteñu yam ähur eka-puruñaà vyäpya sthitaà rodasé

yasminn éçvara ity ananya-viñayaù çabdo yathärthäkñaraù |

antaryaç ca mumukñubhir niyamita-präëädibhir mågyate

sa sthäëuù sthira-bhakti-yoga-sulabho niùçreyasäyästu vaù || (Vik. 1.1)


evam ädiñu nändé-lakñaëäyogät | uktaà ca—
raìga-dväram ärabhya kaviù kuryät
ity ädi | ata eva präktana-pustakeñu nändy-ante sütradhäraù ity anantaram eva vedänteñu ity ädi çloka-likhanaà dåçyate | yac ca paçcät nändy-ante sütradhära idaà prayojitavän | itaù-prabhåti mayä näöakam upädéyata iti kaver abhipräyaù sücita iti |


pürva-raìgaà vidhäyaiva sütradhäro nivartate |
praviçya sthäpakas tadvat kävyam ästhäpayet tataù ||26||
divya-martye sa tad-rüpo miçram anyataras tayoù |
sücayed vastu béjaà vä mukhaà pätram athäpi vä ||27||


kävyärthasya sthäpanät sthäpakaù | tadvad iti sütradhära-sadåça-guëäkäraù | idänéà pürva-raìgasya samyak-prayogäbhäväd eka eva sütradhäraù sarvaà prayojayatéti vyavahäraù | sa sthäpako divyaà vastu divyo bhütvä, martyaà martyo bhütvä, miçraà ca divya-martyayor anyataro bhütvä sücayet |


vastu itivåttam | yathodätta-räghave—


rämo mürdhni nidhäya känanam agän mäläm aväjïäà guros

tad-bhaktyä bharatena räjyam akhilaà mäträ sahaivojjhitam |

tau sugréva-vibhéñaëäv anugatau nétau paräà sampadaà

prodvåttä daçakandhara-prabhåtayo dhvastäù samastä dviñaù ||


béjaà
, yathä ratnävalyäm—


dvépäd anyasmäd api madhyäd api jala-nidher diço’py antät |

änéya jhaöiti ghaöayati vidhir abhimatam abhimukhé-bhütaù || [ra. 1.7]


atra hi samudre pravahaëa-bhaìgam agrotthitäyä ratnävalyä anuküla-daiva-lälito vatsa-räja-gåha-praveço yaugandharäyaëa-vyäpäram ärabhya ratnävalé-präptau béjam |


mukhaà
çleñädinä prastuta-våttänta-pratipädako väg-viçeñaù, yathä—


äsädita-prakaöa-nirmala-candra-häsaù

präptaù çarat-samaya eva viçuddha-käntaù |

utkhäya gäòha-tamasaà ghana-kälam ugram

rämau daçäsyam iva sambhåta-bandhu-jévaù || [chalita-rämasya]


pätraà,
yathä çäkuntale—


taväsmi géta-rägeëa häriëä prasabhaà håtaù |

eña räjeva duñyantaù säraìgeëätiraàhasä || [a.çä. 1.5]


raìgaà prasädya madhuraiù çlokaiù kävyärtha-sücakaiù |
rüpakasya kaver äkhyäà goträdyäpi sa kértayet |
28b
åtuà ca kaïcit präyeëa bhäratéà våttim äçritaù ||28||
29a


sa sthäpakaù | präyeëeti kvacid åtor akértanam api | yathä ratnävalyäm |


bhäraté-våttis
tu—
bhäraté saàskåta-präyo väg-vyäpäro naöäçrayaù ||29||


saàskåta-bahulo väk-pradhäno vyäpäro bhäraté |


tasyäù prarocanä véthé tathä prahasanämukhe |
aìgäny atronmukhékäraù praçaàsätaù prarocanä ||30||


prastutäbhinayeñu praçaàsätaù çrotèëäà pravåtty-unmukhékaraëaà prarocanä | yathä ratnävalyäm


çré-harño nipuëaù kaviù pariñad apy eñä guëa-grähiëé

loke häri ca vatsaräja-caritaà näöye ca dakñä vayam |

vas tv ekaikam apéha väïchita-phala-präpteù padaà kià punar

mad-bhägyopacayäd ayaà samuditaù sarvo guëänäà gaëaù ||


véthé-prahasane vakñyete |


naöé vidüñäko väpi päripärçvika eva vä |
sütradhäreëa sahitäù saàläpaà yatra kurvate ||31||
citarir väkyaiù svakäryotthaiù prastutäkñepibhir mithaù |
ämukhaà tat tu vijïeyaà nämnä prastävanäpi sä ||32||


sütradhära-sadåçatvät sthäpako’pi sütradhära ucyate | tasyänucaraù päripärçvikaù | tasmät kiïcid üno naöaù |


uddhätyakaù kathoddhätaù prayogätiçayas tathä |
pravartakä-lagite païca prastävanäbhidäù ||33||


tatra –

padäni tv agatärthäni tad-artha-gataye naräù |
yojayanti padair anyaiù sa uddhätyaka ucyate ||34||


yathä mudrä-räkñase sütradhäraù –


krüra-grahaù saketuç candrama-sampürëa-maëòalam idäném |

abhibhavitum icchati balät…


ity anantaram nepathye—äù, ka eña mayi jévati candraguptam abhibhavitum icchati iti |

atränyärthavanty api padäni hådayasthärthägatyä arthäntare saàkramayya pätra-praveçaù |


sütradhärasya väkyaà vä samädäyärtham asya vä |
bhavet pätra-praveçaç cet kathodghätaù sa ucyate ||35||


väkyaà, yathä ratnävalyäm—dvépäd anyasmäd api ity ädi sütradhäreëa paöhite—


nepathye—sädhu bharata-putra sädhu ! evam etat | kaù sandehaù ? dvépäd anyasmäd api ity ädi paöhitvä yaugandharäyaëasya praveçaù |


väkyärtho, yathä veëyäm—


nirväëa-vaira-dahanäù praçamädaréëäà

nandantu päëòu-tanayäù saha mädhavena |

rakta-prasädhita-bhuvaù kñata-vigrahäç ca

svasthä bhavantu kuru-räja-sutäù sa-bhåtyäù || [ve.saà. 1.7]


iti sütradhäreëa paöhitasya väkyasyärthaà gåhétvä—


nepathye—äù, durätman ! våthä maìgala-päöhaka kathaà svasthä bhavantu mayi jévati dhärtaräñöräù ?


tataù sütradhära-niñkräntau bhémasenasya praveçaù |


yadi prayoga ekasmin prayogo’nyaù prayujyate |
tena pätra-praveçaç cet prayogätiçayas tadä ||36||


yathä kundamäläyäm—


nepathye—ita ita ito’vataratväryä |


sütradhäraù—ko’yaà khalv äryähvänena sähäyakam api me sampädayati | (vilokya) kañöam atikaruëaà vartate |


laìkeçvarasya bhavane suciraà sthiteti

rämeëa loka-pariväda-bhayäkulena |

nirväsitäà jana-padäd api garbha-gurvé

sétäà vanäya parikarñati lakñmaëo’yam ||


atra nåtya-prayogärthaà svabhäryähvänam icchatä sütradhäreëa—sétäà vanäya parikarñati lakñmaëo’yam iti sétä-lakñmaëayoù praveçaà sücayitvä niñkräntena sva-prayogam atiçayäna eva prayogaù prayojitaù |


kälaà pravåttam äçritya sütra-dhåg yatra varëayet |
tad-äçrayaç ca pätrasya praveças tat-pravartakam ||37||


yathä—äsädita-prakaöa ity ädi | tataù praviçati yathä-nirdiñöo rämaù |


yatraikatra samäveçät käryam anyat prasädhyate |
prayoge khalu taj jïeyaà nämnävalagitaà budhaiù ||38||


yathä çäkuntale sütradhäro naöéà prati—“taväsmi géta-rägeëa” [a.çä. 1.5] ity ädi | tato räjïaù praveçaù |


yojyäny atra yathä-läbhaà véthy-aìgänétaräëy api ||39||
39a


atra ämukhe | uddhätya-kävala-gitayor itaräëi véthy-aìgäni vakñyamäëäni |


nakha-kuööas tu—


nepathoktaà çrutaà yatra tv äkäça-vacanaà tathä ||40||
39b
samäçrityäpi kartavyam ämukhaà näöakädiñu |
eñäm ämukha-bhedänäm ekaà kaïcit prayojayet ||41||
40
tenärtham atha pätraà vä samäkñipyaiva sütra-dhåk |
prastävanänte nirgacchet tato vastu prayojayet ||42||
41


vastv itivåttam |


idaà punar vastu budhair dvividhaà parikalpyate |
ädhikärikam ekaà syät präsaìgikam athäparam ||43||
42
adhikäraù phale svämyam adhikäré ca tat-prabhuù |
tasyetivåttaà kavibhir ädhikärikam ucyate ||44||
43


phale pradhäna-phale | yathä bäla-rämäyaëe räma-caritam |


asyopakaraëarthaà tu präsaìgikam itéñyate ||45||
44a


asyädhikäriketivåttasya upakaraëa-nimittaà yac caritaà tat präsaìgikam | yathä sugrévädi-caritam |

patäkä-sthänakaà yojyaà suvicäryeha vastuni ||46||
44b


iti näöye |


yaträrthe cintite’nyasmiàs tal-liìgo’nyaù prayujyate |
ägantukena bhävena patäkä-sthänakaà tu tat ||47||
45


tad-bhedän äha |


sahasaivärtha-sampattir guëavaty upacärataù |
patäkä-sthänakam idaà prathamaà parikértitam ||48||
46


yathä ratnävalyäm—väsavadatteyam iti räjä yadä tat-kaëöha-päçaà mocayati tadä tad uktvä sägarikeyam iti pratyabhijïäya—katham ? priyä me sägarikä |


alam alam atimätraà sähasenämunä te

tvaritam ayi vimuïca tvaà latä-päçam etam |

calitam api niroddhuà jévitaà jéviteçe

kñaëam iha mama kaëöhe bähu-päçaà nidhehi ||


atra phala-rüpärtha-sampattiù pürväpekñayopacärätiçayäd guëavaty utkåñöä |


vacaù sätiçayaà çliñöaà nänä-bandha-samäçrayam |
patäkä-sthänakam idaà dvitéyaà parikértitam ||49||
47


yathä veëyäm—

rakta-prasädhita-bhuvaù kñata-vigrahäç ca

svasthä bhavantu kuru-räja-sutäù sa-bhåtyäù || [ve.saà. 1.7]


atra raktädénäà rudhira-çarérärtha-hetuka-çleña-vaçena béjärtha-pratipädanän netå-maìgala-pratipattau satyäà dvitéyaà patäkä-sthänakam |


3. tåtéyaà patäkä-sthänakam


arthopakñepakaà yat tu lénaà sa-vinayaà bhavet |
çliñöa-pratyuttaropetaà tåtéyam idam ucyate ||50||
48


lénam avyaktärtham | çliñöena sambandha-yogyenäbhipräyäntara-prayuktena pratyuttareëopetam | sa-vinayaà viçeña-niçcaya-präptyä sahitaà sampädyate yat tat tåtéyaà patäkä-sthänakam | yathä veëyäà dvitéye’ìke—


kaïcuké : deva bhagnaà bhagnam |


räjä :
kena ?


kaïcuké :
bhémena |


räjä : kasya ?


kaïcuké :
bhavataù |


räjä :
äù, kià pralapasi ?


kaïcuké
(sabhayam) : deva, nanu bravémi | bhagnaà bhémena bhavataù |


räjä :
dhig våddhäpasada | ko’yam adya te vyämohaù ?


kaïcuké :
deva na vyämohaù | satyam eva bravémi—


bhagnaà bhémena bhavato marutä ratha-ketanam |

patitaà kiìkiëé-kväëa-baddhäkrandam iva kñitau || 2.23 ||


atra duryodhanoru-bhaìga-rüpa-prastuta-saìkräntam arthopakñepaëam |


4. caturthaà patäkä-sthänakam


dvy-artho vacana-vinyäsaù suçliñöaù kävya-yojitaù |
pradhänärthäntaräkñepé patäkä-sthänakaà param ||51||
49


yathä ratnävalyäà—


uddämotkalikäà vipäëòura-rucaà prärabdha-jåmbhäà kñaëäd
äyäsaà çvasanodgamair aviratair ätanvatém ätmanaù |

adyodyänalatäm imäà sa-madanäà närém ivänyäà dhruvaà
paçyan kopa-vipäöala-dyuti mukhaà devyäù kariñyämy aham ||

atra bhävy-arthaù sücitaù |


etäni catväri patäkä-sthänäni kvacin maìgalärthaà kvacid amaìgalärthaà sarva-sandhiñu bhavanti | kävya-kartur icchä-vaçäd bhüyo bhüyo’pi bhavanti | yat punaù kenacid uktaà—
mukha-sandhim ärabhya sandhi-catuñöaye krameëa bhavanti
iti | tad anye na manyante | eñäm atyantam upädeyänäm aniyamena sarvaträpi sarveñäm api bhavituà yuktatvät |


yat syäd anucitaà vastu näyakasya rasasya vä |
viruddhaà tat parityäjyam anyathä vä prakalpayet ||52||
50


anucitam itivåttaà, yathä—rämasya cchadmanä väli-vadhaù | tac codätta-räghave noktam eva | véra-carite tu välé räma-vadhärtham ägato rämeëa hata ity anyathä kåtaù |


aìkeñv adarçanéyä yä vaktavyaiva ca saàmatä |
yä ca syäd varña-paryantaà kathä dina-dvayädijä |
51
anyä ca vistarä sücyä särthopakñepair budhaiù ||53||
52a


aìkeñu adarçanéyä kathä yuddhädi-kathä |


varñäd ürdhvaà tu yad vastu tat syäd varñäd adhobhavam ||54||
52


uktaà hi muninä—

aìka-cchede käryaà mäsa-kåtaà varña-saïcitaà väpi |
tat sarvaà kartavyaà varñäò ürdhvaà na tu kadäcit ||
(nä.çä.)


evaà ca caturdaça-varña-vyäpiny api räma-vana-väse ye ye virädha-vadhädayaù kathäàçäs te te varña-varñävayava-dina-yugmädénäm ekatamena sücanéyä na viruddhäù |


dinävasäne käryaà yad dine naivopapadyate |
arthopakñepakair väcyam aìka-cchedaà vidhäya tat ||55||
53


atha ke te’rthopakñepakä ity äha—


arthopakñepakäù païca viñkambhaka-praveçakau |
cülikäìkävatäro’tha syäd aìka-mukham ity api ||56||
54


prathamo’rthopakñepakah, viñkambhakaù


våtta-vartiñyamäëänäà kathäàçänäà nidarçakaù |
saìkñiptärthas tu viñkambha ädäv aìkasya darçitaù ||57||
55
madhyena madhyamäbhyäà vä päträbhyäà samprayojitaù |
çuddhaù syät sa tu saìkérëo néca-madhyama-kalpitaù ||58||
56


tatra çuddho, yathä mälaté-mädhave çmaçäne kapäla-kuëòalä |


saìkérëo, yathä rämäbhinande kñapaëaka-käpälikau |


atha praveçakaù


praveçako’nudättoktyä néca-pätra-prayojitaù |
aìka-dvayäntar vijïeyaù çeñaà viñkambhake yathä ||59||
57


aìka-dvayasyäntar iti prathamäìke’sya pratiñedhaù | yathä veëyäm açvatthämäìke räkñasa-mithunam |


atha cülikä


antar-javanikä-saàsthaiù sücanärthasya cülikä ||60||
58ab


yathä véra-carite caturthäìkasyädau nepathye—bho bho vaimänikäù, pravartantäà raìga-maìgaläni ity ädi | rämeëa paraçurämo jitaù iti nepathye pätraiù sücitam |


atha aìkävatäraù—


aìkänte sücitaù pätrais tad-aìkasyävibhägataù |
58
yaträìko’vataraty eño’ìkävatära iti småtaù ||61||


yathä abhijïäne païcamäìke pätraiù sücitaù ñañöhäìkas tad-aìkasyäìga-viçeña ivävatérëaù |


athäìka-mukham—


yatra syäd aìka ekasminn aìkänäà sücanäkhilä |
59
tad-aìka-mukham ity ähur béjärtha-khyäpakaà ca tat ||62||


yathä mälaté-mädhave prathamäìkädau kämandaky-avalokite bhüri-vasu-prabhåténäà bhävi-bhümikänäà parikñipta-kathä-prabandhasya ca prasaìgät sanniveçaà sücitavatyau |


aìkänta-pätrair väìkäsyaà chinnäìkasyärtha-sücanät ||63||
60


äìkänta-pätrair aìkänte praviñöaiù pätraiù | yathä véra-carite dvitéyäìkänte—


(praviçya) sumantraù : bhagavantau vaçiñöa-viçvämitrau bhavataù sa-bhärgavän ähvayataù |


itare : kva bhagavantau ?


sumantraù : mahäräja-daçarathasyäntike |


itare : tat tatraiva gacchämaù | ity aìka-parisamäptau | tataù praviçanty upaviñöä vaçiñöa-viçvämitra-paraçurämäù ity atra pürväìkänta eva praviñöena sumantra-pätreëa çatänanda-janaka-kathä-vicchede uttaräìka-mukha-sücanäd aìkäsyam iti |


etac ca dhanika-matänusäreëoktam | anye tu—“aìkävataraëenaivedaà gatärtham” ity ähuù |


apekñitaà parityäjyaà nérasaà vastu vistaram |
yadä sandarçayec cheñam ämukhänantaraà tadä |
61
käryo viñkambhako näöya ämukhäkñipta-pätrakaù ||64||


yathä ratnävalyäà yaugandharäyaëa-prayojitaù |


yadä tu sarasaà vastu müläd eva pravartate |
62
ädäv eva tadäìke syäd ämukhäkñepa-saàçrayaù ||65||


yathä çäkuntale |


viñkambhakädyair api no vadho väcyo’dhikäriëaù |
63
anyo’nyena tirodhänaà na kuryäd rasa-vastunoù ||66||


rasaù çåìgärädiù | yad uktaà dhanikena—


na cätirasato vastu düraà vicchinnatäà nayet |

rasaà vä na tirodadhyäd vastv-alaìkära-lakñaëaiù || iti |


béjaà binduù patäkä ca prakaré käryam eva ca |
64
artha-prakåtayaù païca jïätvä yojyä yathä-vidhi ||67||


artha-prakåtayaù prayojana-siddhi-hetavaù | tatra béjam |


alpa-mätraà samuddiñöaà bahudhä yad visarpati |
65
phalasya prathamo hetur béjaà tad abhidhéyate ||68||


yathä ratnävalyäà vatsaräjasya ratnävalé-präpti-hetur daivänukülya-lälito yaugandharäyaëa-vyäpäraù | yathä vä veëyäà draupadé-keça-saàyamana-hetur bhémasena-krodhopacito yudhiñöhirotsähaù |


aväntarärtha-vicchede bindur accheda-käraëam ||69||
66ab


yathä ratnävalyäm anaìga-püjä-parisamäptau kävyärtha-vicchede sati “udayanasyendor ivodvékñate” iti sägarikä çrutvä (saharñaà) kadhaà eso udaaëa-ëarindo [katham eva sa udayana-narendraù ?] ity ädi-ravänantarärtha-hetuù |

vyäpi präsäìgikaà våttaà patäkety abhidhéyate ||70||
66cd


yathä räma-carite sugrévädeù | veëyäà bhémädeù | çäkuntale vidüñakasya caritam |


patäkä-näyakasya syän na svakéyaà phaläntaram |
67
garbhe sandhau vimarçe vä virvähas tasya jäyate ||71||


yathä sugrévädeùa räjya-präpty-ädi, yat tu muninoktaà—“ä garbhäd vä vimarçäd vä patäkä vinivartate” (19.29) iti | “tatra patäketi | patäkä näyaka-phalaà nirvahaëa-paryantam api patäkäyäù pravåtti-darçanät” iti vyäkhyätam abhinava-gupta-pädaiù |


präsaìgikaà pradeçasthaà caritaà prakaré matä ||72||
68cd


yathä, kulapaty-aìke rävaëa-jaöäyu-saàvädaù |


prakaré näyakasya syän na svakéyaà phaläntaram ||73||
69ab


yathä jaöäyor mokña-präptiù |


apekñitaà tu yat sädhyam ärambho yan nibandhanaù |
69cd
samäpanaà tu yat-siddhyai tat käryam iti saàmatam ||74||


yathä räma-carite rävaëa-vadhaù |


avasthäù païca käryasya prärabdhasya phalärthibhiù |
70cd
ärambha-yatna-präpty-äçä-niyatäpti-phalägamäù ||75||


tatra—


1. ärambhaù


bhaved ärabhya autsukyaà yan mukhya-phala-siddhaye ||76||
71cd


yathä ratnävalyäà ratnävaly-antaùpura-niveçärthaà yaugandharäyaëasyautsukyam | evaà näyaka-näyikädénäm apy autsukyaam äkareñu boddhavyam |


2. yatnaù


prayatnas tu phaläväptau vyäpäro’titvaränvitaù ||77||
72ab


yathä ratnävalyäà—“tahabi ëa atthi aëyo daàsaëa ubäso tti jadhä tadhä älihia jadhäsaméhidaà kara(i)ssaà” [
tathäpi nästy anyo darçanopäya iti yathä tathä älikhya yathä-saméhitaà kariñyämi |
] ity ädinä pratipädito ratnävalyäç citra-lekhanädir vatsaräja-saìgamopäyaù | yathä ca—räma-carite samudra-bandhanädiù |


3. präpty-äçä
upäyäpäya-çaìkäbhyäà präpty-äçä präpti-sambhavaù ||78||
72cd


yathä ratnävalyäà tåtéye’ìke veña-parivartanäbhisaraëädeù saìgamopäyäd väsava-dattä-lakñaëäpäya-çaìkayä cänirdhäritaikänta-saìgama-rüpa-phala-präptiù präpty-äçä | evam anyatra |


4. niyatäptiù


apäyäbhävataù präptir niyatäptis tu niçcitä ||79||
73ab


apäyäbhävän nirdhäritaikänta-phala-präptiù | yathä ratnävalyäà räjä—“devé-prasädanaà tyaktvä nänyam atropäyaà paçyämi” iti devé-lakñaëäpäyasya prasädanena niväraëän niyata-phala-präptiù sücitä |


sävasthä phala-yogaù syäd yaù samagra-phalodayaù ||80||
73cd


yathä ratnävalyäà ratnävalé-läbhaç cakravartitva-lakñaëa-phaläntar-aläbha-sahitaù | evam anyatra |


yathä-saìkhyam avasthäbhir äbhir yogät tu païcabhiù |
païcadhaivetivåttasya bhägäù syuù païca sandhayaù ||81||
74


tal-lakñaëam äha—


antaraikärtha-sambandhaù sandhir ekäntaye sati ||82||
75ab


ekena prayojanenänvitänäà kathäàçänäm aväntaraika-prayojana-sambandhaù sandhiù | tad-bhedän äha—


mukhaà pratimukhaà garbho vimarça upasaàhåtiù |
75cd
iti païcäsya bhedäù syuù kramäl läkñaëam ucyate ||83||


yathoddeçaà lakñaëam äha—


1. mukha-sandhiù


yatra béja-samutpattir nänärtha-rasa-sambhavä |
76cd
prärambheëa samäyuktä tan mukhaà parikértitam ||84||


yathä ratnävalyäà prathame’ìke |


2. pratimukhaù


phala-pradhänopäyasya mukha-sandhi-niveçinaù |
77cd
lakñyälakñya ivodbhedo yatra pratimukhaà ca tat ||85||


yathä ratnävalyäà dvitéye’ìke vatsaräja-sägarikä-samägama-hetor anuräga-béjasya prathamäìkopakñiptasya susaìgatä-vidüñakäbhyäà jïäyamänatayä kiïcil lakñyasya väsavadattayä citra-phalaka-våttäntena kiïcid unnéyamänasyoddeça-rüpa udbhedaù |


3. garbha-sandhiù


phala-pradhänopäyasya präg-udbhinnasya kiïcana |
78cd
garbho yatra samudbhedo hräsänveñaëavän muhuù ||86||


phalasya garbhékaraëäd garbhaù | yathä ratnävalyäà dvitéye’ìke susaìgataù—“sahi adakkhiëä däëià si tumaà jä evaà bhaööiëä hattheëa dahidä bi kobaà ëa muïcasi” ity ädau samudbhedaù | punar väsavadattä-praveçe hräsaù |


tåtéye’ìke—“tad-värtänveñaëäya gataù kathaà cirayati vasantakaù” ity anveñaëam |


vidüñakaù--hé hé bhoù, kosambé-rajja-lambheëäbi ëa tädiso piabaassassa paritoso jädiso mama saäsädo piyabaaëaà suëia bhavissadi | [
hé hé bhoù, kauçambé-räjya-läbhenäpi na tädåçaù priya-vayasyasya paritoño yädåço mama sakäçät priya-vacanaà çrutvä bhaviñyati |
] ity ädäv udbhedaù | punar api väsavadattä-pratyabhijïänäd hräsaù | sägarikäyäù saìketa-sthäna-gamane’nveñaëam | punar latä-päça-karaëe udbhedaù |


atha
vimarçaù—


yatra mukhya-phalopäya udbhinno garbhato’dhikaù |
79cd
çäpädyaiù säntaräyaç ca sa vimarça iti småtaù ||87||


yathä çäkuntale caturthäìkädau anasüyä—piaàbade ja(i)bi gandhabbeëa bibäheëa nibutta-kalläëä sa(u)ntalä aëurüba-bhattu-bhäiëé saàbtttä tti nibbudaà me hiaaà, tahabi ettiaà cintaëijjaà [
halä priyaàvade yady api gändharveëa vidhinä nirvåtta-kalyäëä çakuntalänurüpa-bhartå-gäminé saàvåtteti nirvåtaà me hådayaà tathäpy etävac cintanéyam |
] ity atra ärabhya saptamäìkopakñiptäccha-kuntalä-pratyabhijïänät präg-artha-saïcayaù çakuntalä-vismaraëa-rüpa-vighnäliìgitaù |


atha
nirvahaëam—


béjavanto mukhädy-arthä viprakérëä yathäyatham |
80cd
ekärtham upanéyante yatra nirvahaëaà hi tat ||88||


yathä veëyäà
kaïcuké
—“(upasåtya saharñam) mahäräja vardhase | ayaà khalu bhémaseno duryodhana-kñatajäruëé-kåta-sakala-çaréro durlakñya-vyaktiù |” ity ädinä draupadé-keça-saàyamanädi-mukha-sandhyädi-béjänäà nija-nija-sthänopakñiptänäm ekärtha-yojanam |


yathä vä—çäkuntale saptamäìke çakuntaläbhijïänäd uttaro’rtha-räçiù | eñäm aìgäny äha—


upakñepaù parikaraù parinyäso vilobhanam |
81cd
yuktiù präptiù samädhänaà vidhänaà paribhävanä |
udbhedaù karaëaà bheda etäny aìgäni vai mukhe ||89||
82


yathoddeçaà lakñaëam äha—


1. upakñepaù


kävyärthasya samutpattir upakñepa iti småtaù ||90||
83ab


kävyärtha itivåtta-lakñaëa-prastutatäbhidheyaù | yathä veëyäà bhémaù—


läkñä-gåhänala-viñän nasabhä-praveçaù

präëeñu vitta-nicayeñu ca naù prahåtya |

äkåñöa-päëòava-vadhü-paridhäna-keçäù

svasthä bhavantu mayi jévati dhärtaräñöräù || (ve.saà. 1.8)


2. parikaraù


samutpannärtha-bähulyaà jïeyaù parikaraù punaù ||91||
83cd


yathä tatraiva—


pravåddhaà yad vairaà mama khalu çiçor eva kurubhir

na taträrtho hetur na bhavati kiréöé na ca yuväm |

jaräsandhasyoraùsthalam iva virüòhaà punar api

krudhä bhémaù sandhià vighaöayati yüyaà ghaöayata ||


3. parinyäsaù


tan-niñpattiù parinyäsaù . . . . . . . . . .||92||
84a


yathä—

caïcad-bhuja-bhramita-caëòa-gadäbhighäta-

saàcürëitoru-yugalasya suyodhanasya |

styänävanaddha-ghana-çoëita-çoëa-päëir

uttaàsayiñyati kacäàs tava devi bhémaù || [ve.saà. 1.21]6


atropakñepo nämeti våtta-lakñaëasya kävyäbhidheyasya saìkñepeëopakñepaëa-mätram | parikaras tasyaiva bahulékaraëam | parinyäsas tato’pi niçcayäpatti-rüpatayä parito hådaye nyasyanam | ity eñäà bhedaù | etäni cäìgäni uktenaiva paurväparyeëa bhavanti | aìgäntaräëi tv anyathäpi |


4. vilobhanaà


. . . . . . . . . guëäkhyänaà vilobhanam ||93||
84b


yathä tatraiva draupadé—ëäha, kià dukkaraà tue parikubideëa ? [kià nätha duñkaraà tvayä parikupitena ?]7


yathä vä mama candrakaläyäà candrakalä-varëane seyaà “täruëyasya viläsaù” ity ädi |


yat tu çäkuntalädiñu “gréväbhaìgäbhirämam” ityädi mågädi-guëa-varëanaà tad-béjärtha-sambandhäbhävän na sandhy-aìgam | evam aìgäntaräëäm apy ühyam |


5. yuktiù


sampradhäraëam arthänäà yuktiù. . . . . . . ||94||
84c


yathä veëyäà sahadevo bhémaà prati—“ärya, kià mahäräja-sandeço’yam avyutpanna eväryeëa gåhétaù |” ity ataù prabhåti yävad bhéma-vacanam—


yuñmän hrepayati krodhäl loke çatru-kula-kñayaù |

na lajjayati däräëäà sabhäyäà keça-karñaëam || [ve.saà. 1.17]


6. präptiù


. . . . . . . . . präptiù sukhägamaù ||95||
84d


yathä tatraiva—“mathnämi kaurava-çataà samare na kopät” [ve.saà. 1.15] ity ädi | draupadé çrutvä saharñam—“ëäha, assuda-puvvaà kkhu edaà vaaëaà | tä puëo puëo bhaëähi |” [nätha, açruta-pürvaà khalv idaà vacanam | tat punaù punar bhaëa |]


7. samädhänam


béjasyägamanaà yat tu tat samädhänam ucyate ||96||
85ab


yathä tatraiva nepathye kalakalänantaram—“bho bho drupada-viräöa-våñëy-andhaka-sahadeva-prabhåtayaù ! asmad-akñauhiëé-patayaù kaurava-camü-pradhäna-yodhäç ca çåëvantu bhavantaù |


yat satyavrata-bhaìga-bhéru-manasä yatnena mandékåtaà

yad vismartum apéhitaà çamavatä çäntià kulasyecchatä |

tad dyütäraëi-saàbhåtaà nåpa-vadhü-keçämbaräkarñaëaiù

krodha-jyotir idaà mahat kuru-vane yaudhiñöhiraà jåmbhate || [ve.saà. 1.24]


atra “svasthä bhavantu mayi jévati” ity ädi béjasya pradhäna-näyakäbhimatatvena samyag ähitatvät samädhänam |


8. vidhänam


sukha-duùkha-kåto yo’rthas tad vidhänam iti småtam ||97||
85cd


yathä bäla-carite—


utsähätiçayaà vatsa tava bälyaà ca paçyataù |

mama harña-viñädäbhyäm äkrantaà yugapan manaù || [bä.ca.]


yathä vä mama prabhävatyäà—“nayana-yugäsecanakam” ity ädi |


9. paribhävanä


kutühalottarä väcaù proktä tu paribhävanä ||98||
86ab


yathä veëyäà draupadé yuddhaà syän na veti saàçayänä türya-çabdänantaram—“ëäha, kià däëià eso palaa-jalahara-tthaëida-mantharo khaëe khaëe samara-dunduhé täòéadi | [nätha, kim idäném eña pralaya-jala-dhara-stanita-mantharaù kñaëe kñaëe samara-dundubhis täòyate |]”


10. udbhedaù


béjärthasya prarohaù syäd udbhedaù . . . . . ||99||
86c


yathä tatraiva draupadé—“aëëaà ca ëäha, puëo bi tumhehià samarädo äacchia samässäsa(i)dabbä | [anyac ca nätha punar api yuñmäbhiù samaräd ägatyähaà samäçväsayitavyä |]


bhémaù—nanu, päïcäla-räja-tanaye ! kim adyäpy alékäçväsanayä ?


bhüyaù paribhava-klänti-lajjä-vidhuritänanam |

aniùçeñita-kauravyaà na paçyasi våkodaram || [ve.saà. 1.26]


11. karaëam


. . . . . . . . . . . . . karaëaà punaù |
86d
prakåtärtha-samärambhaù . . . . . . . . .||100||
87a


yathä tatraiva—“devi ! gacchämo vayam idänéà kuru-kula-kñayäya |”


12. bhedaù


. . . . . . . . .bhedaù saàhata-bhedanam ||101||
87b


yathä tatraiva—“ata evädya-prabhåti bhinno’haà bhavadbhyaù |”


kecit tu—“bhedaù protsähanä” iti vadanti |


atha
pratimukhäìgäni—


viläsaù parisarpaç ca vidhutaà täpanaà tathä |
87
narma narma-dyutiç caiva tathä pragamanaà punaù ||102||
virodhaç ca pratimukhe tathä syät paryupäsanam |
88
puñpaà vajram upanyäso varëa-saàhära ity api ||103||


1. viläsaù


saméhä rati-bhogärthä viläsa iti kathyate ||104||
89cd


rati-lakñaëasya bhävasya yo hetu-bhüto bhogo viñayaù pramadä purulso vä tad-arthä saméhä viläsaù | yathä çäkuntale—


kämaà priyä na sulabhä manas tu tad-bhäva-darçana-äçväsi |

akåta-arthe 'pi manasije ratim ubhaya-prärthanä kurute || [a.çä. 2.1]


2. parisarpaù


iñöa-nañöänusaraëaà parisarpaç ca kathyate ||105||
90ab


yathä çäkuntale—


abhyunnatä purastäd avagäòhä jaghana-gauravät paçcät |

dväre 'sya päëòu-sikate pada-paìktir dåçyate 'bhinavä || [a.çä. 3.6]


3. vidhutam


kåtasyänunayasyädau vidhutaà tv aparigrahaù ||106||
90cd


yathä tatraiva—“alaà vo anteura-viraha-pajjussueëa räesiëä ubaruddheëa | [halä kim antaù-pura-viraha-paryutsukasya räjarñer uparodhena |] [a.çä. 3.16ad]


kecit tu—“vidhåtaà syäd aratiù” iti vadanti |

4. täpanam


upäyädarçanaà yat tu täpanaà näma tad bhavet ||107||
91ab


yathä ratnävalyäà sägarikä—


dullaha-jaëäëuräo lajjä gurué parabbaso appä |

pia-sahi visamaà pemmaà maraëaà saraëaà nu varam ekkaà || [ra.ä. 2.1]


[durlabha-janänurägo lajjä gurvé para-vaça ätmä |

priya-sakhi viñamaà prema maraëaà çaraëaà nu varam ekam ||]



5. narma


parihäsa-vaco narma . . . . . . . . . ||108||
91c


yathä ratnävalyäà susaìgatä—“sahi ! jassa kide tumaà äadä so aaà de purado ciööhadi | [sakhi, yasya kåte tvam ägatä so’yaà te puras tiñöhati |]


sägarikä (säbhyasüyam)—kassa kide ahaà äadä ? [kasya kåte’ham ägatä?]


susaìgatä—alaà aëëa-saàkideëa | ëaà citta-phalaassa | [alam anya-çaìkitena ! nanu citra-phalakasya |]


6. narma-dyutiù


. . . . . . . . . dhåtis tu parihäsa-jä |
91d
narma-dyutiù. . . . . . . . . . ||109||
92a


yathä tatraiva susaìgatä—sahi, adakkhiëä däëià si tumaà jä ebbaà bhaööiëä hatthävalambidäbi kobaà ëa muïcasi | [
sakhi, adakñiëedäném asi tvaà yad evaà bharträ hastävalambitäpi kopaà na muïcasi
|]


sägarikä (sabhrübhaìgam éñad vihasya)—susaìgade ! däëià bi kéliduà na viramasi | [
susaìgate ! idäném api kréòituà na viramasi |
]


kecit tu—“doñasyäcchädanaà häsyaà narma-dyutiù” iti vadanti |


7. pragamanam


. . . . . pragamanaà väkyaà syäd uttarottaram ||110||
92b


yathä vikramorvaçyäm urvaçé—“jaadu jaadu mahäräo” | räjä—“mayä näma jitaà yasya tvayä jaya udéryate” ity ädi |


8. virodhaù


virodho vyasana-präptiù . . . . . . . . .||111||
92c


yathä caëòä-kauçike räjä—“nünam asamékñya-käriëä mayä andheneva sphurac-chikhä-kaläpo jvalanaù padbhyäà samäkräntaù |”


9. paryupäsanam


. . . . . . . . .kruddhasyänunayaù |
92d
syät paryupäsanaà . . . . . . . . .||112||
93a


yathä ratnävalyäm vidüñakaù—“bho, mä kuppa | esä hi kadalé-gharantaraà gadä |” [
bho, mä kupya | eñä hi kadalé-gåhäntaraà gatä
|] ity ädi |


10. puñpam


. . . . . . . . .puñpaà viçeña-vacanaà matam ||113||
93b


yathä tatraiva räjä—haste gåhétvä sparçaà näöayati |


vidüñakaù—bhoù baassa ! esä apubbä siré tae samäsädidä | [
bho vayasya, eñä apürvä çrés tvayä samäsäditä |
]


räjä—vayasya, satyam |


çrér eñä päëir apy asyäù pärijätasya pallavaù |

kuto’nyathä sravaty eña sveda-cchadmämåta-dravaù || [ra.ä. 2.17]


11. vajram


pratyakña-niñöhuraà vajram . . . . . . . . .||114||
93c


yathä tatraiva räjä—katham ihastho’haà tvayä jïätaù ?

susaìgatä—ëa kebalaà tumaà samaà citta-phalaeëa | tä jäba gadua debée ëibeda(i)ssaà | [na kevalaà tvaà samaà citta-phalakena | tad yävad gatvä devyai nivedayiñyämi |]


12. upanyäsaù


. . . . . . . . .upanyäsaù prasädanam ||115||
93d


yathä tatraiva susaìgatä—bhaööuëa ! alaà saìkäe mae bi bhaööiëée pasädeëa kélidaà jjeba edihià | tä kià kaëëäbharaëeëa | ado bi me garuaro pasädo eso, jaà tue ahaà ettha älihidatti kubidä me pia-sahé säariä | esä jjeba pasädéadu | [bhartaù ! alaà çaìkayä | mayäpi bhartryä prasädena kréòitam eva etaiù | tat kià karëäbharaëena | ato’pi me gurutaraù pasäda eñaù, yat tvayäham atra älikhiteti kupitä me priya-sakhé sägarikä | eñä eva prasädyatäm |]


kecit tu—“upapatti-kåto hy artha upanyäsaù” iti vadanti | udäharanti ca tatraiva—“admuharä kkhu sä gabbhadäsé” iti [atimukharä khalu sä garbha-däsé ]


13. varëa-saàhäraù


cäturvarëyopagamanaà varëa-saàhära iñyate ||116||
94ab


yathä mahävéra-carite tåtéye’ìke—


pariñad iyam åñéëäm eña véro yudhyajit

saha nåpatir amätyair lomapädaç ca våddhaù |

ayam avirata-yajïo brahmavädé puräëaù

prabhur api janakänäm aìga bho yäcakäs te || [ma.vé.ca. 3.5]


ity atra åñi-kñaträdénäà varëänäà melanam | abhinava-gupta-pädäs tu—“varëa-çabdena päträëy upalakñyante | saàhäro melanam” iti vyäcakñate | udäharanti ca ratnävalyäà dvitéyäìke—“ado bi me aaà garuaro pasädo eso” [ato’pi me ayaà gurutaraù prasädaù] ity äder ärabhya “ëaàhatthe geëhia pasädehi ëaà” [nanu haste gåhétvä prasädaya enäm] | räjä—ko’säv ity ädi |


atha garbhäìgäni—


abhütäharaëaà märgo rüpodäharaëe kramaù |
94cd
saìgrahaç cänumänaà ca prärthanä kñiptir eva ca |
troöakädhibalodvegä garbhe syur vidravas tathä ||117||
95


1. abhütäharaëam


tatra vyäjäçrayaà väkyam abhütäharaëaà matam ||118||
96ab


yathä açvatthämäìke—


açvatthämä hata iti påthä-sünunä spañöam uktvä

svairaà çeñe gaja iti kila vyähåtaà satyaväcä |

tac chrutväsau dayita-tanayaù pratyayät tasya räjïaù

çasträëy äjau nayana-salilaà cäpi tulyaà mumoca || [ve.saà. 3.11]


2. märgaù


tattvärtha-kathanaà märgaù . . . . . . . . .||119||
96c


yathä caëòa-kauçike räjä—bhagavan !


gåhyatäm arjitam idaà bhäryä-tanaya-vikrayät |

çeñasyärthe kariñyämi caëòäle’py ätma-vikrayam ||


3. rüpam


. . . . . . . . .rüpaà väkyaà vitarkavat ||120||
96d


yathä ratnävalyäà räjä—


manaù prakåtyaiva calaà durlakñyaà ca tathäpi me |

kamenaitat kathaà viddhaà samaà sarvaiù çilémukhaiù ||


4. udäharaëam


udäharaëam utkarña-yuktaà vacanam ucyate ||121||
97ab


yathä açvatthämäìke [ve.saà. 3.32]8


yo yaù çastraà bibharti sva-bhuja-guru-madaù päëòavénäà camünäà

yo yaù päïcäla-gotre çiçur adhika-vayä garbha-çayyäà gato vä |

yo yas tat-karma-säkñé carati mayi raëe yaç ca yaç ca pratépaù

krodhändhas tasya tasya svayam api jagatäm antakasyäntako’ham ||


5. kramaù


bhäva-tattvopalabdhis tu kramaù syät . . . . . . . .||122||
97c


yathä çäkuntale räjä— sthäne khalu vismåta-nimeñeëa cakñuñä priyäm avalokayämi | tathä hi—



unnamita-eka-bhrü-latam änanam asyäù padäni racayantyäù |

kaëöakitena prathayati may anurägaà kapolena || [a.çä. 3.13]


6. saìgrahaù


. . . . . . . . .saìgrahaù punaù |
97d
säma-dänärtha-sampannaù. . . . . . . .||123||
98a


yathä ratnävalyäm räjä—“sädhu vayasya ! idaà te päritoñikaà” iti kaöakaà dadäti |


7. anumänaù


. . . . . . . . . liìgäd üho’numänatä ||124||
98b


yathä jänaké-räghave näöake, rämaù—


lélä-gatair api taraìgayato dharitrém

älokanair namayato jagatäà çiräàsi |

tasyänumäpayati käïcana-känti-gaura-

käyasya sürya-tanayatvam adhåñyatäà ca ||


8. prärthanä


rati-harñotsavänäà tu prärthanaà prärthanä bhavet ||125||
98


yathä ratnävalyäà—priye sägarike !


çétäàçur mukham utpale tava dåçau padmänukärau karau

rambhä-stambha-nibhaà tathoru-yugalaà bähü måëälopamau |

ity ähläda-karäkhiläìgi rabhasän niùçaìkam äliìgya mäm

aìgäni tvam anaìgatäpa-vidhuräëy ehy ehi nrväpaya ||


idaà ca prärthanäkhyam aìgam | yan mate nirvahaëe bhütävasaratvät praçaästi-nämäìgaà nästi tan-matänusäreëoktam | anyathä païca-ñañöhi-saìkhyatva-prasaìgät |


9. kñiptiù


rahasyärthasya tad-bhedaù kñiptiù syät . . . . . ||126||
99a


yathäçvatthämäìke—


ekasyaiva vipäko’yaà däruëo bhuvi vartate |

keça-grahe dvitéye’smin nünaà niùçeñitäù prajäù || [ve.saà. 3.14]


10. troöakaà


. . . . . . . . .toöakaà punaù |
99b
saàrabdha-väk . . . . . . . . . ||127||
99c


yathä caëòa-kauçike, kauçikaù—“äù, punaù katham adyäpi na sambhütä svarëa-dakñiëä” |


11. adhibalam


. . . . adhibalam abhisandhi-cchalena yaù ||128||
99d


yathä ratnävalyäm, käïcanamälä—bhaööiëi, iyaà sä citta-säliä | vasantaassa saëëaà karomi | [bhartri, iyaà sä citraçälikä | tad yävad vasantasya saàjïäà karomi |] ity ädi |


12. udvegaù


nåpädi-janitä bhétir udvegaù parikértitaù ||129||
100ab


yathä veëyäà—


präptäv ekarathärüòhau påcchantau tväm itas tataù |

sa karëäriù sa ca krüro våkakarmä våkodaraù || [ve.saà. 5.25]


13. vidravaù


çaìkäbhaya-träsa-kåtaù sambhramo vidravo mataù ||130||
100cd


käläntaka-karäläsyaà krodhodbhütaà daçänanam |

vilokya vänaränéke sambhramaù ko’py ajäyata ||


atha vimarçäìgäni—


apavädo’tha saàpheöo vyavasäyo dravo dyutiù |
çaktiù prasaìgaù khedaç ca pratiñedho virodhanam |
101
prarocanä vimarçe syäd ädänaà chädanaà tathä ||131||


1. apavädaù


doña-prakhyäpavädaù syät . . . . . . . . . . . . .||132||
102c


yathä veëyäà, yudhiñöhiraù—


päïcälaka ! kaccid äsäditä tasya durätmanaù kauravädhamasya padavé ?


päïcälakaù

:
deva ! na kevalaà padavé | sa eva durätmä devé-keça-päça-sparça-pätaka-pradhäna-hetur upalabdhaù |


2. saàpheöaù


. . . . . . . . . . . . . . saàpheöo roña-bhäñaëam ||133||
102d


yathä tatraiva duryodhanaù—


are re maruttanaya kim evaà våddhasya räjïaù purato ninditavyam ätma-karma çläghase | api ca—


kåñöä keçeñu bhäryä tava tava ca paços tasya räjïaù tayor vä

pratyakñaà bhüpaténäà mama bhuvana-pater äjïayä dyüta-däsé |

asmin vairänubandhe vada kim apakåtaà tair hatä ye narendrä

bähvor véryätireka-draviëa-guru-madaà mäm ajitvaiva darpaù || [ve.saà. 5.30]


bhémaù (sakrodham)—äù päpa !


duryodhanaù—äù päpa ity ädi |


3. vyavasäyaù


vyavasäyas tu vijïeyaù pratijïä-hetu-sambhavaù ||134||
103ab


yathä tatraiva bhémaù—


nihatäçeña9-kauravyaù kñébo duùçäsanäsåjä |

bhaìktä suyodhanasyorvor bhémo 'yaà çirasäïcati || [ve.saà. 5.28]


4. dravaù


dravä guru-vyatikräntiù çokävegädi-sambhavä ||135||
103cd


yathä tatraiva, yudhiñöhiraù—bhagavan kämapäla ! kåñëägraja ! subhadrä-bhrätaù !


jïäti-prétir manasi na kåtä kñatriyäëäà na dharmo

rüòhaà sakhyaà tad api gaëitaà nänujasyärjunena |

tulyaù kämaà bhavatu bhavataù çiñyayoù sneha-bandhaù

ko’yaà panthä yad asi vimukho manda-bhägye mayéttham10 || [ve.saà. 6.20]


5. dyutiù


tarjanodvejane proktä dyutih
. . . . . . . . . . . . ||136||
104a


yathä tatraiva duryodhanaà prati kumära-våkodareëoktam—


janmendor vimale kule vyapadiçasy adyäpi dhatse gadäà

mäà duùçäsana-koñëa-çoëita-suräkñébaà ripuà manyase |

darpändho madhukaiöabha-dviñi haräv apy uddhataà ceñöase

me träsän nåpaço vihäya samaraà paìke’dhunä léyase || [ve.saà. 6.7]


6. çaktiù


. . . . . . . . . . . . . .çaktiù punar bhavet |
virodhasya praçamanaà . . . . . . . . . . . . . ||137||
104bc


yathä tatraiva—


kurvantv äptä hatänäà raëa-çirasi janä bhasma11-säd-deha-bhärän

açrün miçraà kathaàcid dadatu jalam amé bändhavä bändhavebhyaù |

märgantäà jïäti-dehän hata-naga12-gahane khaëòitän gådhra-kaìkair

astaà bhäsvän prayätaù saha ripubhir ayaà saàhriyantäà baläni || [ve.saà. 5.36]


7. prasaìgaù


. . . . . . . . . . . . . .prasaìgo guru-kértanam ||138||
104d


yathä måc-chakaöikäyäà cäëòälakaù—


eso kkhu sägaladattassa sudo ajja-vissa-dattassa ëattio cäludatto bäbädiduà bajjhaööhaëaà ëijja(i) | edeëa kila gaëiä vasantaseëä suaëëa-loheëa vävädidetti | [eña khalu sägaradattasya suta ärya-viçva-dattasya naptä cärudatto vyäpädayituà vadhya-sthänaà néyate | etena kila gaëikä vasantasenä suvarëa-lobhena vyäpäditeti |]


cärudattaù (sa-nirvedaà svagatam)—


makha-çata-paripütaà gotram udbhäsitaà yat

sadasi niviòa-caitya-brahma-ghoñaiù purastät |

mama nidhana-daçäyäà vartamänasya päpais

tad asadåça-manuñyair ghuñyate ghoñaëäyäm ||


ity anena cärudatta-vadhäbhyudayänuküla-prasaìgäd guru-kértanam iti prasaìgaù |


8. khedaù


manaç ceñöä-samutpannaù çramaù kheda iti småtaù ||139||
105ab


manaù-samutpanno, yathä mälaté-mädhave—


dalati hådayaà gäòhodvegaà dvidhä na tu bhidyate

vahati vikalaù käyo mürcchäà na muïcati cetanäm |

jvalayati tanüm antardähaù karoti na bhasmasät

praharati vidhir marmacchedé na kåntati jévitam || [mä.mä. 9.11]13


evaà ceñöä-samutpanno’pi |


9. pratiñedhaù


épsitärtha-pratéghätaù pratiñedha itéñyate ||140||
105cd


yathä mama prabhävatyäà vidüñakaà prati pradyumnaù—sakhe ! katham iha tvam ekäké vartase ? kva nu punaù priya-sakhé-janänugamyamänä priyatamä me prabhävaté ?


vidüñakaù—asuraba(i)ëä ääria kahià bi ëédä | [asura-patinä äkärya kuträpi nétä |]


pradyumnaù (dérghaà niçväsya)—


hä pürëa-candra-mukhi matta-cakora-netre

mäm änatäìgi parihäya kuto gatäsi |

gaccha tvam adya nanu jévita türëam eva

daivaà kadarthana-paraà kåta-kåtyam astu ||


10. virodhanam


käryätyayopagamanaà virodhanam iti småtam ||141||
106ab


yathä veëyäà, yudhiñöhiraù—


térëaà bhéñma-mahodadhau katham api droëänale nirvåte

karnäçé-viña-bhogini praçamite çalye ca yäte divam |

bhémena priya-sähasena rabhasät svalpävaçeñe jaye

sarve jévita-saàçayaà vayam amé väcä samäropitäù || [ve.saà. 6.1]


11. prarocanä


prarocanä tu vijïeyä saàhärärtha-pradarçiné ||142||
106cd


yathä veëyäà, päïcälakaù—“ahaà ca devena cakrapäëinä sahitaù” ity upakramya—kåtaà sandehena—


püryantäà salilena ratna-kalaçä räjyäbhiñekäya te

kåñëätyanta-cirojjhite ca kabaré-bandhe karotu kñaëam |

räme ghora-kuöhära-bhäsura-kare kñatra-drumocchedini

krodhändhe ca våkodare paripatatyäjau kutaù saàçayaù || [ve.saà 6.12]


12. ädänam


kärya-saìgraha ädänam . . . . . . . . . . . . . .||143||
107a


yathä veëyäà bhémasenaù (uddhataà parikräman) : bho bhoù samanta-païcaka-saàcäriëaù sainikäù ko 'yam ävegaù ?


nähaà rakño na bhüto ripu-rudhira-jala-plävitäìgaù prakämaà

nistérëoru-pratijïä-jalanidhi-gahanaù krodhanaù kñatriyo 'smi |

bho bho räjanya-véräù samara-çikhi-çikhä-dagdha-çeñäù kåtaà vas

träsenänena lénair hataka-rituragäntarhitair äsyate yat || [ve.saà. 6.37]


atra samasta-ripu-vadha-käryasya saàgåhétatväd ädänam |


13. chädanam


. . . . . . . . . . . . . .tad ähuç chädanaà punaù |
käryärtham apamänädeù sahanaà khalu yad bhavet ||144||
107bcd


yathä tatraiva arjunaù— ärya praséda | kim atra krodhena |


apriyäëi karoty eña väcä çakto na karmaëä |

hata-bhrätå-çato duùkhé praläpair asya kä vyathä || [ve.saà. 5.31]


--o)0(o--


atha nirvahaëäìgäni


sandhir vibodho grathanaà nirëayaù paribhäñaëam |
kåtiù prasäda änandaù samayo’py upagühanam ||145||
108
bhäñaëaà pürva-väkyaà ca kävya-saàhära eva ca |
praçastir iti saàhäre jïeyäny aìgäni nämataù ||146||
109


1. sandhiù


tatra—


béjopagamanaà sandhiù . . . . . . . . . . . . . ||147||
110a


yathä tatraiva bhémasenaù— smarati bhavaté yan mayoktam—caïcad-bhujety ädiù | anena mukhe kñipta-béjasya punar-upagamanam iti sandhiù |


2. vibodhaù


. . . . . . . . . . . . . .vibodhaù kärya-märgaëam ||148||
110b


yathä tatraiva bhémaù—muïcatu nämäryaù kñaëam ekam |


yudhiñöhiraù—kim aparam avaçiñöam ?


bhémaù—sumahad avaçiñöam | saàyacchämi tävad anena suyodhana-çoëitokñitena päëinä päïcälyä duùçäsanävakåñöaà keça-hastam |


yudhiñöhiraù—gacchatu bhavän | anubhavatu tapasviné veëésaàhäram |


ity anena keça-saàyamana-käryasyänveñaëäd vibodhaù |


3. grathanam


upanäyasas tu käryäëäà grathanaà . . . . . . . . . . . .||149||
110c


yathä tatraiva bhémaù—päïcäli, na khalu mayi jévati saàhartavyä duùçäsana-vilulitä veëir ätma-päëibhyäm | tiñöha, svayam evähaà saàharämi |


ity anena käryasyopakñepäd grathanam |


4. nirëayaù


. . . . . . . . . . . . . .nirëayaù punaù |
110d
anubhütärtha-kathanaà . . . . . . . . . . . . . ||150||


yathä tatraiva bhémaù—deva ajätaçatro ! adyäpi duryodhana-hatakaù | mayä hi tasya durätmanaù—


bhümau kñiptaà çaréraà nihitam idam asåk-candanäbhaà nijäìge

lakñmér ärye niñaëëä catur-udadhi-payaù-sémayä särdham urvyä |

bhåtyä miträëi yodhäù kuru-kulam akhilaà dagdham etad raëägnau

nämaikaà yad bravéñi kñitipa tad adhunä dhärtaräñörasya çeñam || [ve.saà.6.39]


5. paribhäñaëam


. . . . . . . . . . . . . .vadanti paribhäñaëam |
pariväda-kåtaà väkyaà . . . . . . . . . . . . .||151||
111bc


yathä çäkuntale räjä— atha sä tatra-bhavaté kim äkhyasya räjaåñeù patné ?


täpasé -- ko tassa dhamma-dära-pariööäiëo ëämaà geëhissadi |14 [kas tasya dharma-dära-parityägino näma saàkértayituà grahéñyati |]


6. kåtiù


. . . . . . . . . . . . . .labdhärtha-çamanaà kåtiù ||152||
111d


yathä veëyäà kåñëaù—“ete bhagavanto vyäsa-välméki-prabhåtayo’bhiñekaà dhärayantas tiñöhanti” iti | anena präpta-räjyasyäbhiñeka-maìgalaiù sthirékaraëaà kåtiù |


7. prasädaù


çuçrüñädiù prasädaù syät. . . . . . . . . . . . .||153||
112a


yathä tatraiva bhémena draupadyäù kaça-saàyamanam |


8. änandaù


. . . . . . . . . . . . . .änando väïchitägamaù ||154||
112b


yathä tatraiva draupadé— ëäha ! visumaridamhi edaà bäbäraà | ëähassa ppasädeëa puëo bi sikkhissam | [nätha ! vismåtäsmy etaà vyäpäram | näthasya prasädena punar api çikñiñye |]


9. samayaù


samayo duùkha-niryäëaà . . . . . . . . . . . . . .||155||
112c


yathä ratnävalyäà väsavadattä (ratnävalém äliìgya) samassasa bahiëie samassasa | [samäçvasihi bhagini samäçvasihi |]


10. upagühanam


. . . . . . . . . . . . . .tad bhaved upagühanam |
112d
yat syäd adbhuta-sampräptiù . . . . . . . . . . ||156||
113a


yathä mama prabhävatyäà närada-darçanät pradyumna ürdhvam avalokya—


dadhad-vidyul-lekhäm iva kusuma-mäläà parimala-

bhramad-bhåìga-çreëé-dhvanibhir upagétäà tata itaù |

dig-antaà jyotirbhis tuhina-kara-gaurair dhavalayann

itaù kailäsädriù patati viyataù kià punar idam ||


11. bhäñaëam


. . . . . . . . . . . . . .säma-dänädi bhäñaëam ||157||
113b


yathä caëòakauçike dharmaù—tad ehi dharma-lokam adhitiñöha |


12. pürva-väkyam


pürva-väkyaà tu vijïeyaà yathoktärthopadarçanam ||158||
113cd


yathä veëyäà bhémaù—buddhi-matike ! véjaya maharñim anena täla-våntena | [ve.saà. 4]


13. kävya-saàhäraù


vara-pradäna-sampräptiù kävya-saàhära iñyate ||159||
114ab


yathä sarvatra “kià te bhüyaù priyam upakaromi” iti |


nåpa-deçädi-çäntis tu praçastir abhidhéyate ||160||
114cd


yathä prabhävatyäm—


räjänaù suta-nirviçeñam adhunä paçyantu nityaà prajä

jéyäsuù sadasad-viveka-paöavaù santo guëa-grähiëaù |

sasya-svarëa-samåddhayaù samadhikäù santu kñamä-maëòale

bhüyäd avyabhicäriëé trijagato bhaktiç ca näräyaëe ||


atra copasaàhära-praçastyoranta ekena krameëaiva sthitiù |


“iha ca mukha-sandhau upakñepa-parinyäsa-yukty-udbheda-samädhänänäà pratimukhe ca parisarpaëa-pragamana-vajropanyäsa-puñpäëäà garbhe’bhütäharaëa-märga-toöakädhi-bala-kñepäëäà vimarçe’paväda-çakti-vyavasäya-prarocanädänänäà prädhänyam | anyeñäà ca yathä sambhava-sthitiù” iti kecit |


--o)0(o--


catuù-ñañöi-vidhaà hy etad aìgaà proktaà manéñibhiù |
kuryäd aniyate tasya sandhäv api niveçanam |
115
rasänuguëatäà vékñya rasasyaiva hi mukhyatä ||161||


yathä veëé-saàhäre tåtéyäìke duryodhana-karëayor mahat sampradhäraëam | evam anyaträpi yat tu rudraöädibhiù | niyama eva ity uktaà tal-lakñya-viruddham |


iñöärtha-racanäçcarya-läbho våttänta-vistaraù |
116
räga-präptiù prayogasya gopyänäà gopanaà tathä ||162||
prakäçanaà prakäçyänäm aìgänäà ñaò-vidhaà phalam |
117
aìga-héno naro yadvan naivärambha-kñamo bhavet ||163||
aìga-hénaà tathä kävyaà na prayogäya yujyate |
118
sampädayetäà sandhy-aìgaà näyaka-pratinäyakau |
tad-abhäve patäkädyäs tad-abhäve tathetarat ||164||
119


präyeëa pradhäna-puruña-prayojyäni sandhy-aìgäni bhavanti | kintüpakñepädi-trayaà béjasyälpa-mätra-samuddiñöatväd apradhäna-puruña-prayojitam eva sädhu |


rasa-vyaktim apekñyaiñäm aìgänäà saàniveçanam |
na tu kevalayä çästra-sthiti-sampädanecchayä ||165||
120


yathä ca yad veëyäà duryodhanasya bhänumatyä saha vipralambho darçitaù | tat tädåçe’vasare’tyantam anucitam |


aviruddhaà tu yad våttaà rasädi-vyaktaye’dhikam |
tad apy anyathayed dhémän vaded vä kadäcana ||166||
121


anayor udäharaëaà sat-prabandheñv abhivyaktam eva |


--o)0(o--


atha våttayaù


çåìgäre kauçiké vére sättvaty ärabhaöé punaù |
rase raudre ca bébhatse våttiù sarvatra bhäraté ||167||
122
catasro våttayo hy etäù sarva-näöyasya mätåkäù |
syur näyikädi-vyäpära-viçeñä näöakädiñu ||168||
123


1. kauçiké våttiù


yä çlakñëa-nepathya-viçeña-citrä
stré-saìkulä puñkala-nåtya-gétä |
kämopabhoga-prabhavopacärä
sä kaiçiké cäru-viläsa-yuktä ||169||
124


1.1 narma


narma ca narma-sphürjo narma-sphoöo’tha narma-garbhaç ca |
catväry aìgäny asyä . . . . . . . . . . . .


tatra—

. . . . . . . . . . . .vaidagdhya-kréòitaà narma ||170||
125
iñöa-janävarjana-kåt tac cäpi trividhaà matam |
vihitaà çuddha-häsyena sa-çåìgära-mayena ca ||171||
126


tatra kevala-häsyena vihita;m, yathä
ratnävalyäà


väsavadattä
(phalakam uddiçya sa-häsam) : esä bi abarä taba samébe jadhä-lihidä edaà kià ajja-basantassa biëëäëaà | [
eñäpi avarä tava samépe yathä-likhitä idaà kià ärya-vasantasya vijïänam |
]


çåìgära-häsyena, yathä
çäkuntale
räjänaà prati—


çakuntalä : asaàtuööho uëa kià karissadi ? [
asantuñöho punaù kià kariñyati ?
]


räjä : idam | (iti vyavasitaù çakuntalä-vaktraà òhaukate |)


sabhaya-häsyena, yathä
ratnävalyäm
älekhya-darçanävasare—


susaìgatä : jäëido mae eso buttanto samaà citta-phalaeëa | tä debée gadua nibeda(i)ssaà | [
jïäto mayaiña våttäntaù samaà citra-phalakena | tad devyai gatvä nivedayiñyämi |
]


etad-väkya-sambandhi narmodähåtam | evaà veña-ceñöä-sambandhy api |


1.2 narma-sphürjaù


narma-sphürjaù sukhärambho bhayänto nava-saìgamaù ||172||
127ab


yathä mälavikäyäà saìketa-näyakam abhisåtäyäà
näyakaù


visåja sundari saìgama-sädhvasaà

nanu cirät-prabhåti praëayonmukhe |

parigåhäëa gate sahakäratäà

tvam atimukta-latä-caritaà mayi ||


mälavikä
: bhaööä, debée bhaeëa appaëo bi pia ka(u)à ëa päremi [
bhartaù, devyä bhayena ätmano’pi priyaà kartuà ëa pärayämi |
] ityädi |


1 Dhvany-äloka

2.21
, Vakrokti-jévitä, Sükti-muktävali 2.93,
P
adyä
258
.

2 After 4.37, attributed to Kävya-nirëaya. The entire passage there reads as follows:

tätparyänatirekäc ca vyaïjakatvasya na dhvaniù |

kim uktaà syäd açrutärtha-tätparye’nyokti-rüpiëi ||1||

viñaà bhakñaya pürvo yaç caivaà parasutädiñu |

prasajyate pradhänatväd dhvanitvaà kena väryate ||2||

dhvaniç cet svärtha-viçräntaà väkyam arthäntaräçrayam |
tatparatvàa tv aviçräntau tatra viçränty-asambhavät ||3||

etävaty eva viçräntis tätparyasyeti kià kåtam |

yävat-kärya-prasäritvät tätparyaà na tulä-dhåtam ||4||

3 Above 4.3ad.

4 Above 2.23, 2.24, 4.14

5 Gäthä 880. Cited Dhvany-äloka 1.4. Kävya-prakäça 135.

6 Dhvany-äloka 2.9.

7 [sandhyaìga | value="vilobhana" resp="V 6.72" from="ch21" to="pl4"]

8 Dhvany-äloka 2.9.

9 cürëitä

10 mayi tvam |

11 vahni

12 nara

13 u.rä.ca. 3.31, padyä. 325, sü.mu. 43.39

14 saàkértayituà cintayiñyati |



tad evam eka-païcäçad bhedäs tasya dhvaner matäù |
11cd
saìkareëa tri-rüpeëa saàsåñöyä väpy anekadhä |
veda-khägni-çaräù çuddhair iñu-bäëägni-çäyakäù ||15||
12


çuddhaiù çuddha-bhedair eka-païcäçatä yojanety arthaù | diì-mätram tüdähriyate |


aty

unnata-stana-yugä
tar
aläyatäkñé

dväri sthitä
tad-upayäna-
ma
h
otsaväya |

sä pürëa-kumbha-nava-néraja-toraëa-
srak-

sambhära-maìgala-mayatva-kåtaà vidhatte ||


atra stanäv eva pürëa-kumbhau, dåñöaya eva nava-néraja-toraëa-sraja iti rüpaka-dhvani-rasa-dhvanyor ekäçrayänupraveçaù saìkaraù |


dhinvanty amüni mada-mürcchad-ali-dhvanéni

dhütädhvanéna-hådayäni madhor dinäni |

nistandra-candra-vadanäravinda-

saurabhya-sauhåda-sagarva-saméraëäni ||


atra nistandrety ädi-lakñaëä-müla-dhvanénäà saàsåñöiù |


atha guëé-bhåta-vyaìgyam


aparaà tu guëé-bhüta-vyaìgyaà väcyäd anuttame vyaìgye ||16||
13ab


aparaà kävyam | anuttamatvaà nyünatayä sämyena ca sambhavati |


tatra syäd itaräìgaà käkväkñiptaà ca väcya-siddha-vyaìgyam |
13cd
sandigdha-prädhänyaà tulya-prädhänyam asphuöam agüòham |
vyaìgyam asundaram evaà bhedäs tasyoditä añöau ||17||
14


(1) itarasya rasäder aìgaà rasädi-vyaìgyaà, yathä—


ayaà sa rasanotarñé péna-stana-vimardanaù |

näbhyüruja-ghana-sparçé névé-visraàsänaù ||


atra çåìgäraù karuëasyäìgaà—


mänonnatäà praëayiném anunet
u
-kämas

tvat-sainya-sägara-ravoddhata-karëa-täpaù |

hä hä kathaà
nu bhavato
ripu-räjadhäné-

präsäda-santatiñu tiñöhati kämi-lokaù ||


atrautsukya-träsa-sandhi-saàskåtasya karuëasya räja-viñaya-ratäv aìga-bhävaù |


jana-sthäne bhräntaà kanaka-mågatåñëändhita-dhiyä

vaco vaidehéti pratipadam udaçru pralapitam |

kåtä laìkä-bhartur vadana-paripäöéñu ghaöanä

mayäptaà rämatvaà kuçala-vasu-täna tv adhigatä ||


atra rämatvaà präptam ity avacane’pi çabda-çakter eva rämatvam avagamyate | vacanena tu sädåçya-hetuka-tädätmyäropaëam äviñkurvatä tad-gopanam apäkåtam | tena väcyaà sädåçyaà väkyärthänvayopapädakatayäìgatäà nétam |


(2) käkväkñiptam, yathä (veëé. 1.15)—


mathnämi kaurava-çataà samare na kopäd

duùçäsanasya rudhiraà na pibämy urastaù |

saàcürëayämi gadayä na suyodhanorü

sandhià karotu bhavatäà nåpatiù paëena ||


atha mathnämy evety ädi vyaìgyaà, väcyasya niñedhasya saha-bhävenävasthitam |


(3)
väcya-siddhy-aìgaà
, yathä—


dépayan rodasé-randhram eña jvalati sarvataù |

pratäpas tava govinda vairi-vaàça-davänalaù ||


atränvayasya veëutväropo vyaìgyaù | pratäpasya dävänalatväropa-siddhy-aìgam |


(4) sandigdha-prädhänyam, yathä

[ku.saà]


hara
s
tu kiïcit parivåtta-dhairyaç

candrodayärambha ivämbu-räçiù |

umä-mukhe bimba-phalädharauñöhe

vyäpärayämäsa vilocanäni ||


atra vilocana-vyäpära-cumbanäbhiläñayoù prädhänye sandehaù |


(5) tulya-prädhänyäm, yathä—


brähmaëätikrama-tyägo bhavatäm eva bhütaye |

jämadagnyas tathä mitram anyathä durmanäyate ||


atra paraçurämo rakñaù-kula-kñayaà kariñyatéti vyaìgyasya väcyasya ca samaà prädhänyam |


(6) asphuöam, yathä—


sandhau sarvasva-haraëaà vigrahe präëa-nigrahaù |

allävadéna-nåpatau na sandhir na ca vigrahaù ||


aträllävadénäkhye nåpatau däna-sämädim antareëa nänyaù praçamopäya iti vyaìgyaà vyutpannänäm api jhaöity asphuöam |


(7) agüòhaà, yathä—


anena loka-guruëä satäà dharmopadeçinä |

ahaà

våtavaté
svaira-muktena
kim ataù param ||


atra pratéyamäno’pi çäkyamunes tiryag yoñiti baläkäropabhogaù sphuöatayä väcyäyamäna ity agüòham

|


(8) asundaraà, yathä—


bäëéra-kuòuìguòòéëa- sa(u)ni kolähaëaà suëantée |

ghara-kamma
-
bäbbaòäe séa
nti
aìgäià
||


[
vanéra-kuïjoòòéna- çakuni-kolähalaà çåëvantyäù |

gåha-karma-vyäpåtäyä séda
n
ty aìg
äni
||
]


atra datta-saìketaù kaçcil latä-gåhaà praviñöa iti vyaìgyät sédanty aìgäni iti väcyasya camatkäraù sahådaya-saàvedya ity asundaram |


kià ca, yo dépaka-tulyayogitädiñu upamädy-alaìkäro vyaìgyaù, sa guëébhüta-vyaìgya eva | kävyasya dépakädi-mukhenaiva camatkära-vidhäyitvät |


tad uktaà dhvani-kåtä (2.27)—


alaìkäräntarasyäpi pratétau yatra bhäsate |

tat-paratvaà na kävyasya näsau märgo dhvaner mataù ||


yatra ca çabdäntarädinä gopana-kåta-cärutvasya viparyäsaù | yathä—


dåñöyä keçava gopa-räga-håtayä kiïcin na dåñöaà mayä

tenaiva skhalitäsmi nätha patitäà kià näma nälambase |

ekas tvaà viñameñu khinna-manasäà sarväbalänäà gatir

gopyaivaà gaditaù saleçam avatäd goñöhe harir vaç ciram || [
dhva. 2.21
]


atra gopa-rägädi-çabdänäà gope räga ity ädi-vyaìgyärthänäà saleçam iti padena sphuöatayävabhäsaù | saleçam iti padasya parityäge dhvanir eva |


kià ca—yatra yatra vastv-alaìkära-rasädi-rüpa-vyaìgyänäà rasäntare guëébhävaù, tatra rase pradhäna-kåta eva kävya-vyavahäraù | tad uktaà tenaiva (3.34)—


prakäro'pi guëébhüta vyaìgyo'pi dhvani-rüpatäm |

dhatte rasädi-tätparya-paryälocanayä punaù ||


yatra tu—

yatronmadänäà pramadä-janänäà

abhraàlihaù çoëa-maëé-mayükhaù |

sandhyä-bhramaà präpnuvatäm akäëòe’py

anaìga-nepathya-vidhià vidhatte ||


ity ädau rasädénäà nagaré-våttäntädi-vastu-mätre'ìgatvam | tatra teñäm atätparya-viñayatve'pi tair eva guëébhütaiù kävya-vyavahäraù | tad uktam asmad-gotra-kavi-paëòita-mukhya-caëòé-däña-pädaiù—“kävyärthasyäkhaëòa-buddhi-vedyatayä tan-mayé-bhävenäsväda-daçäyäà guëa-pradhäna-bhäväbhäsas tävan nänubhüyate, käläntare tu prakaraëädi-paryälocanayä bhavann apy asau na kävya-vyapadeçaà vyähantum éçaù, tasyäsväda-mäträyattatvät” iti |


kecic citräkhyaà tåtéyaà kävya-bhedam icchanti | taträhuù—


çabda-citraà väcya-citram avyaìgyaà tv avaraà småtam || iti ||


tan na, yadi hi avyaìgyatvena vyaìgyäbhävas tadä tasya kävyatvam api nästéti präg evoktam | éñad-vyaìgyatvam iti cet, kià nämeñad-vyaìgyatvam ? äsvädya-vyaìgyatvam anäsvädya-vyaìgyatvaà vä ? ädye präcéna-bhedayor eväntaù-pätaù | dvitéye tv akävyatvam | yadi cäsvädyatvaà tadäkñudratvam eva kñudratäyäm anäsvädyatvät |


tad uktaà dhvani-kåtä (3.41)—


pradhäna-guëa-bhäväbhyäà vyaìgyasyaivaà vyavasthite |

kävye ubhe tato’nyad yat tac citram abhidhéyate ||

iti |


iti sähitya-darpaëe

dhvani-guëé-bhüta-vyaìgyäkhya-kävya-bheda-nirüpaëo näma

caturthaù paricchedaù

||4||


--o)0(o--



(5)


païcamaù paricchedaù

vyaïjanä-vyapära-nirüpaëaù


atha keyam abhinavä vyaïjanä näma våttir ity ucyate—


våtténäà viçränter abhidhätät paryalakñaëäkhyänäm |
aìgékäryä turyä våttir bodhe rasädénäm ||1||


abhidhäyäù saìketitärtha-mätra-bodhana-viratäyä na vastv alaìkära-rasädi-vyaìgya-bodhena kñamatvam | na ca saìketito rasädiù | nahi vibhävädy-abhidhänam eva tad-abhidhänam | tasya tadaikarüpänaìgékärät | yatra ca sva-çabdenäbhidhänaà tatra pratyuta doña eveti vakñyämaù | kvacic ca “çåìgära-raso’yam” ity ädau sva-çabdenäbhidhäne’pi na tat-pratétiù | tasya sva-prakäçänanda-rüpatvät |


abhihitänvaya-vädibhir aìgékåtä tätparyäkhyä våttir api saàsarga-mätre parikñéëä na vyaìgya-bodhiné |


atha kecid ähuù—“so’yam iñor iva dérgha-dérghataro’bhidhä-vyäpäraù” iti | yac ca dhanikenoktam—


tätparyävyatirekäc ca vyaïjakatvasya na dhvaniù |

yävat-kärya-prasäritvät tätparyaà na tulä-dhåtam || iti |2


tayor upari “çabda-buddhi-karmaëäà viramya vyäpäräbhävaù” iti vädibhir eva pätanéyo daëòaù |


evaà ca kim iti lakñaëäpy upäsyäù ? dérgha-dérghataräbhidhä-vyäpäreëäpi tad-artha-bodha-siddheù | kim iti ca “brähmaëa putras te jätaù, kanyä te garbhiëé” ity ädäv api harña-çokädénäm api na väcyatvam |


yat punar uktaà “pauruñeyam apauruñeyaà ca väkyaà sarvam eva kärya-param | atat-paratve’nupädeyatväd unmatta-väkyavat | tataç ca kävya-çabdänäà niratiçaya-sukhäsväda-vyatirekeëa pratipädya-pratipädakayoù pravåttyaupayika-prayojanänupalabdher niratiçaya-sukhäsväda eva käryatvenävadhäryate | ‘yat-paraù çabdaù sa çabdärthaù’ iti nyäyät” iti |


tatra prañöavyam—kim idaà tatparatvaà näma, tad-arthatvaà vä, tätparya-våttyä tad-bodhakatvaà vä ? ädye na vivädaù | vyaìgyatve’pi tad-arthatän apäyän | dvitéye tu—keyaà tätparyäkhyä våttiù | abhihitänvaya-vädibhir aìgékåtä, tad-anyä vä ? ädye dattam evottaram | dvitéye tu—näma-mätre vivädaù | tan-mate’pi turéya-våtti-siddheù |


nanv astu yugapad eva tätparya-çaktyä vibhävädi-saàsargasya rasädeç ca prakäçanam iti cet ? na, tayor hetu-phala-bhäväìgékärät | yad äha muniù—“vibhävänubhäva-vyabhicäri-saàyogäd rasa-niñpattiù” iti | saha-bhäve ca kutaù savyetara-viñäëayor iva kärya-käraëa-bhävaù ? paurväparya-viparyayät |


gaìgäyäà ghoñaù ity ädau taöädy-artha-mätra-bodha-viratäyä lakñaëäyäç ca kutaù çétatva-pävanatvädi-vyaìgya-bodhakatä | tena turéyä våttir upäsyaiveti nirvivädam etat |


kià ca—


boddhå-svarüpa-saìkhyä-nimitta-kärya-pratéti-kälänäm |
äçraya-viñayädénäà bhedäd bhinno’bhidheyato vyaìgyaù ||2||


väcyärtha-vyaìgyärthayor hi pada-tad-artha-mätra-jïäna-nipuëair vaiyäkaraëair api sahådayair eva ca saàvedyatayä boddhå-bhedaù |


bhama dhammia”
3
ity ädau kvacid väcye vidhi-rüpe viñedha-rüpatayä, kvacit “niùçeña-cyuta-candanam”
4
ity ädau niñedha-rüpe vidhi-rüpatayä ca svarüpa-bhedaù |


“gato’stam arkaù” ity ädau ca väcyo’rtha eka eva pratéyate | vyaìgyas tu tad-boddhr-ädi-bhedät kvacit “käntam abhisara” iti, “gävo nirudhyantäm” iti, “näyakasyäyam ägamanävasaraù” iti, “santäpo’dhunä nästi” ity ädi-rüpeëäneka iti saìkhyä-bhedaù |


väcyärthaù çabdoccäraëa-mätreëa vedyaù | eña tu tathävidha-pratibhänair mälyädineti nimitta-bhedaù |


pratéti-mätra-karaëäc camatkära-karaëäc ca kärya-bhedaù |


kevala-rüpatayä camatkäritayä ca pratéti-bhedaù |


pürva-paçcäd-bhävena ca käla-bhedaù |


çabdäçrayatvena çabda-tad-eka-deça-tad-artha-varëa-saìghaöanäçrayatvena cäçraya-bhedaù |


kassa ba ëa hoi roso daööhüëa piyäe sa-bbaëaà aharaà |

sa-bhamara-pa{u}ma-gghäiëi väria-väme sahasu ehëià ||5


[kasya vä na bhavati roño dåñövä priyäyäù sa-vraëam adharam |

sa-bhramara-padmäghräëa-çéle värita-väme sahasvedäném ||]


iti sakhé-tat-känta-viñayatvena viñaya-bhedaù | tasmän näbhidheya eva vyaìgyaù |


tathä—

präg asattväd rasäder no bodhike lakñaëäbhidhe |
kià ca mukhyärtha-bädhasya virahäd api lakñaëä ||3||


na bodhikä iti çeñaù | nahi ko’pi rasanätmaka-vyäpäräd bhinno rasädi-pada-pratipädyaù padärthaù pramäëa-siddho’sti, yam ime lakñaëäbhidhe bodhayetäà | kià ca, yatra gaìgäyäà ghoñaù ity ädäv upätta-çabdärthänäà bubhüñann evänvayo’nupapattyä bädhyate tatraiva hi lakñaëäyäù praveçaù |


yad uktaà nyäya-kusumäïjaläv udayanäcäryaiù—


çrutänvayäd anäkäìkñaà na väkyaà hy anyad icchati |

padärthänvaya-vaidhuryät tad äkñiptena saìgatiù ||


na punaù “çünya-väsa-gåham” ity ädau mukhyärtha-bädhaù |


yadi ca gaìgäyäà ghoñaù ity ädäv prayojanaà lakñyaà syät, térasyäpi mukhyärthatvaà bädhitatvaà ca syät | tasyäpi ca lakñyatayä prayojanäntaraà tasyäpi prayojanäntaram ity anavasthäpätaù | na cäpi prayojana-viçiñöa eva tére lakñaëä | viñaya-prayojanayor yugapat pratéty-anabhyupagamän | nélädi-saàvedanänantaram eva hi jïätatäyä anuvyavasäyasya vä sambhavaù |


nänumänaà rasädénäà vyaìgyänäà bodhana-kñamam |
äbhäsatvena hetünäà småtir na ca rasädi-dhéù ||4||


vyakti-viveka-käreëa [mahimä-bhaööena] hi—“yäpi vibhävädibhyo rasädénäà pratétiù sänumäna eväntarbhavitum arhati | vibhävänubhäva-vyabhicäri-pratétir hi rasädi-pratéteù sädhanam iñyate | te hi raty-ädénäà bhävänäà käraëa-kärya-sahakäri-bhütäs tän anumäpayanta eva rasädén niñpädayanti | ta eva pratéyamänä äsväda-padavéà gatäù santo rasä ucyante, ity avaçyambhävé tat-pratéti-kramaù kevalam äçu-bhävitayäsau na lakñyate, yato’yam adyäpy abhivyakti-kramaù” iti yad uktam | tatra prañöavyaà kià çabdäbhinaya-samarpita-vibhävädi-pratyayänumita-rämädi-gata-rägädi-jïänam eva rasatvenäbhimataà bhavataù | tad-bhävanayä bhävakair bhävyamänaù sva-prakäçänando vä | ädye na vivädaù | kintu “rämädi-gata-rägädi-jïänaà rasa-saàjïayä nocyate’smäbhiù” ity eva viçeñaù | dvitéyas tu vyäpti-grahaëäbhäväd dhetor äbhäsatayäsiddha eva | tac coktaà tenaiva—


yärthäntaräbhivyaktau vaù sämagréñöä nibandhanam |

saivänumiti-pakñe no gamakatvena saàmatä || iti |


idam api no na viruddham | na hy evaàvidhä pratétir äsvädyatvenäsmäkam abhimatä, kintu—svaprakäça-mätra-viçräntaù sändränanda-nirbharaù | tenätra siñädhayiñitäd arthäntarasya sädhanäd dhetor äbhäsatä |


yac ca “bhama dhammia” ity ädau pratéyamänaà vastu |


jala-keli-tarala-kara-tala-mukta-punaù-pihita-rädhikä-vadanaù |

jagad avatu koka-yünor vighaöana-saìghaöana-kautuké kåñëaù ||


ity ädau ca rüpakälaìkärädayo’numeyä eva | tathä hi—anumänaà näma pakña-sattva-sapakña-sattva-vipakña-vyävåttatva-viçiñöäl liìgäliìgano jïänam | tataç ca väcyäd asambaddho’rthas tävan na pratéyate | anyathätiprasaìgaù syät, iti bodhya-bodhakayor arthayoù kaçcit sambandho’sty eva | tataç ca bodhako’rtho liìgam | bodhyaç ca liìgé bodhakasya cärthasya pakña-sattvaà nibaddham eva | sa-pakña-sattva-vipakña-vyävåttatve anibaddhe api sämarthyäd avaseye |


tasmäd atra yad-väcyärthäl liìga-rüpäl liìgino vyaìgyärthasyävagamas tad-anumäna eva paryavasyati iti | tan na, tathä hy atra “bhama dhammia” ity ädau gåhe çva-nivåttyä vihitaà bhramaëaà “godävaré-tére siàhopalabhder abhramaëam anumäpayati” iti yad vaktavye tatränaikäntiko hetuù |


yac ca “niùçeña-cyuta-candanam” ity ädau dütyäs tat kämukopabhogo’numéyate, tat kià pratipädyatayä dütyä, tat käla-saànihitaivänyaiù, tat kävyärtha-bhävanayä vä sahådayaiù ?


ädyayor na vivädaù | tåtéye tu tathä-vidhäbhipräya-viraha-sthale vyabhicäraù |


nanu, vakträdy-avasthä-sahakåtatvena viçeñyo hetur iti na väcyam | evaàvidha-vyäpty anusandhänasyäbhävät |


kià caivaà-vidhänäà kävyänäà kavi-pratibhä-mätra-janmanäà prämäëyänävaçyakatvena sandigdhäsiddhatvaà hetoù |


vyakti-vädinä cädhama-pada-sahäyänäm evaiñäà padärthänäà vyaïjakatvam uktam | tena ca tat-käntasyädhamatvaà prämäëikaà na veti katham anumänam | etenärthäpatti-vedyatvam api vyaìgyänäm apästam | arthäpatter api pürva-siddha-vyäptécchäm upajévyaiva pravåtteù | yathä—“yo jévati sa kuträpy avatiñöhate, jévati cätra goñöhyäm avidyamänaç caitraù” ity ädi |


kià ca, vastra-vikrayädau tarjané-tolanena daça-saìkhyädivat sücana-buddhi-vedyo’py ayaà na bhavati, sücana-buddher api saìketädi-laukika-pramäëa-säpekñatvenëaumäna-prakäratäìgékärät |


yac ca “saàskära-janyatväd rasädi-buddhiù småtiù” iti kecit | taträpi pratyabhijïäyäm anaikäntikatayä hetor abhäsatä | “‘durgäliìgita’ ity ädi ca dvitéyärtho nästy eva” iti yad uktaà mahimä-bhaööena tad-anubhava-siddham apalapato gaja-nimélikaiva |


tad evam anubhava-siddhasya tat-tad-rasädi-lakñaëärthasyäçakyäpaläpatayä tat-tac-chabdädy-anvaya-vyatirekänuvidhäyitayä cänumänädi-pramäëävedyatayä cäbhidhädi-våtti-trayä-bodhyatayä ca turéyä våttir upäsyaiveti siddham | iyaà ca vyäptyädy-anusandhänaà vinäpi bhavatéty akhilaà nirmalam |


tat kià-nämikeyaà våttir ity ucyate—


sä ceyaà vyaïjanä-näma våttir ity ucyate budhaiù |
rasa-vyaktau punar våttià rasanäkhyäà pare viduù ||5||


etac ca vivicyoktaà rasa-nirüpaëa-prastäva iti sarvam avadätam |


iti sähitya-darpaëe

vyaïjanä-vyapära-nirüpaëo näma

païcamaù paricchedaù

||5||



--o)0(o--


(6)

ñañöhaù paricchedaù


dåçya-çravya-kävya-nirüpaëaù


evaà dhvani-guëébhüta-vyaìgyatvena kävyasya bheda-dvayam uktvä punar dåçya-çravyatvena bheda-dvayam äha—


dåçya-çravyatva-bhedena punaù kävyaà dvidhä matam |
dåçyaà taträbhineyaà . . . . . . . . . . . . .


tasya rüpaka-saàjïä-hetum äha—


. . . . . . . . . . . . .tad-rüpäropät tu rüpakam ||1||


tad dåçyaà kävyaà naöe rämädi-svarüpäropäd rüpakam ity ucyate |


ko’säv abhinaya ity äha—


bhaved abhinayo’vasthänukäraù sa caturvidhaù |
äìgiko väcikaç caivam ähäryaù sättvikas tathä ||2||


naöair aìgädibhé räma-yudhiñöhirädénäm avasthänukaraëam abhinayaù |


rüpakasya bhedän äha—


näöakam atha prakaraëaà bhäëa-vyäyoga-samavakära-òimäù |
éhämågäìka-véthyaù prahasanam iti rüpakäëi daça ||3||


kià ca—

näöikä troöakaà goñöhé saööakaà näöya-räsakam |
prasthänolläpya-kävyäni preìkhaëaà räsakaà tathä ||4||
saàläpakaà çré-gaditaà çilpakaà ca viläsikä |
durmallikä prakaraëé halléçako bhäëiketi ca ||5||
añöädaça prähur uparüpakäëi manéñiëaù |
vinä viçeñaà sarveñäà lakñma näöakavan matam ||6||


sarveñäà prakaraëädi-rüpakäëäà näöikädy-uparüpakäëäà ca | tatra—


näöakaà khyäta-våttaà syät païca-sandhi-samanvitam |
viläsa-rddhyädi-guëavad yuktaà nänä-vibhütibhiù ||7||
sukha-duùkha-samudbhüti nänä-rasa-nirantaram |
païcädikä daça-paräs taträìkäù parikértitäù ||8||
prakhyäta-vaàço räjarñi-dhérodättaù pratäpavän |
divyo’tha divyädivyo vä guëavän näyako mataù ||9||
eka eva bhaved aìgé çåìgäro véra eva vä |
aìgam anye rasäù sarve käryo nirvahaëe’dbhutaù ||10||
catväraù païca vä mukhyäù kärya-vyäpåta-püruñäù |
gopucchägra-samägraà tu bandhanaà tasya kértitam ||11||


khyätaà rämäyaëädi-prasiddhaà våttam | yathä—räma-caritädi | sandhayo vakñyante | nänä-vibhütibhir yuktam iti mahä-sahäyam | sukha-duùkha-samudbhütatvaà räma-yudhiñöhirädi-våttänteñv abhivyaktam | räjarñayo duñyantädayaù | divyäù çré-kåñëädayaù | divyädivyaù yo divyo’py ätmani naräbhimäné, yathä çré-rämacandraù |


gopucchägra-samagram iti
krameëäìkäù sükñmäù kartavyäù
iti kecit |anye tv ähuù—
yathä go-pucche kecid bälä hrasväù kecid dérghäs tatheha känicit käryäëi mukha-sandhau samäptäni känicit pratimukhe | evam anyeñv api känicit känicit
iti |


pratyakña-netå-carito rasa-bhäva-samujjvalaù |
bhaved agüòha-çabdäthaù kñudra-cürëaka-saàyutaù ||12||
vicchinnäväntaraikärthaù kiïcit saàlagna-bindukaù |
yukto na bahubhiù käryair béja-saàhåtimän na ca ||13||
nänä-vidhäna-saàyukto nätipracura-padyavän |
ävaçyakänäà käryäëäm avordhäd vinirmitaù ||14||
näneka-dina-nirvartya-kathayä samprayojitaù |
äsanna-näyakaù pätrair yuktas tri-caturais tathä ||15||
dürähvänaà vadho yuddhaà räjyadeçädi-viplavaù |
viväho bhojanaà çäpotsargau måtyü rataà tathä ||16||
danta-cchedyaà nakha-cchedyam anyad vréòäkaraà ca yat |
çayanädhara-pänädi nagarädy-avarodhanam ||17||
snänänulepane caibhir varjito nätivistaraù |
devé-parijanädénäm amätya-vaëijäm api ||18||
pratyakña-citra-caritair yukto bhäva-rasodbhavaiù |
anta-niñkränta-nikhila-pätro’ìka iti kértitaù ||19||


bindv-ädayo vakñyante | ävaçyakaà sandhyä-vandanädi |


aìka-prasäväd
garbhäìkam
äha—


aìkodara-praviñöo yo raìga-därä-mukhädimän |
aìko’paraù sa garbhäìkaù sa-béjaù phalavän api ||20||


yathä bäla-rämäyaëe rävaëaà prati kohalaù—


çravaëaiù peyam anekair dåçyaà dérghaiç ca locanair bahubhiù |

bhavad-artham iva nibaddhaà näöyaà sétä-svayaàvaraëam ||


ity ädinä viracitaù sétä-svayaàvaro näma garbhäìkaù |


tatra pürvaà pürva-raìgaù sabhä-püjä tataù param |
kathanaà kavi-saàjïäder näöakasyäpy athämukham ||21||


tatreti näöake |


yan näöya-vastunaù pürvaà raìga-vighnopaçäntaye |
kuçélaväù prakurvanti pürva-raìgaù sa ucyate ||22||
pratyähärädikäny aìgäny asya bhüyäàsi yadyapi |
tathäpy avaçyaà kartavyä nändé vighnopaçäntaye ||23||


tasyäù svarüpam äha—


äçér-vacana-saàyuktä stutir yasmät prayujyate |
deva-dvija-nåpädénäà tasmän nändéti saàjïitä ||24||
mäìgalya-çaìkha-candräbja-koka-kairava-çaàsiné |
padair yuktä dvädaçabhir añöäbhir vä padair uta ||25||


añöa-padä, yathä anargha-räghave—niñpratyüham ity ädi | dvädaça-padä yathä mama täta-pädänäà puñpa-mäläyäm—


çirasi dhåta-suräpage smaräräv

aruëa-mukhendu-rucir giréndra-putré |

atha caraëa-yugänate sva-känte

smita-sarasä bhavato’stu bhüti-hetuù ||


evam anyatra |


etan nändéti kasyacin matänusäreëoktam | vastutas tu pürva-raìgasya raìga-dväräbhidhänam aìgam ity anye | yad uktam—


yasmäd abhinayo hy atra präthamyäd avatäryate |

raìga-dväram ato jïeyaà väg-aìgäbhinayätmakam || iti |


ukta-prakäräyäç ca nändyä raìga-dvärät prathamaà naöair eva kartavyatayä na maharñiëä nirdeçaù kåtaù |


kälidäsädi-mahäkavi-prabandheñu ca—


vedänteñu yam ähur eka-puruñaà vyäpya sthitaà rodasé

yasminn éçvara ity ananya-viñayaù çabdo yathärthäkñaraù |

antaryaç ca mumukñubhir niyamita-präëädibhir mågyate

sa sthäëuù sthira-bhakti-yoga-sulabho niùçreyasäyästu vaù || (Vik. 1.1)


evam ädiñu nändé-lakñaëäyogät | uktaà ca—
raìga-dväram ärabhya kaviù kuryät
ity ädi | ata eva präktana-pustakeñu nändy-ante sütradhäraù ity anantaram eva vedänteñu ity ädi çloka-likhanaà dåçyate | yac ca paçcät nändy-ante sütradhära idaà prayojitavän | itaù-prabhåti mayä näöakam upädéyata iti kaver abhipräyaù sücita iti |


pürva-raìgaà vidhäyaiva sütradhäro nivartate |
praviçya sthäpakas tadvat kävyam ästhäpayet tataù ||26||
divya-martye sa tad-rüpo miçram anyataras tayoù |
sücayed vastu béjaà vä mukhaà pätram athäpi vä ||27||


kävyärthasya sthäpanät sthäpakaù | tadvad iti sütradhära-sadåça-guëäkäraù | idänéà pürva-raìgasya samyak-prayogäbhäväd eka eva sütradhäraù sarvaà prayojayatéti vyavahäraù | sa sthäpako divyaà vastu divyo bhütvä, martyaà martyo bhütvä, miçraà ca divya-martyayor anyataro bhütvä sücayet |


vastu itivåttam | yathodätta-räghave—


rämo mürdhni nidhäya känanam agän mäläm aväjïäà guros

tad-bhaktyä bharatena räjyam akhilaà mäträ sahaivojjhitam |

tau sugréva-vibhéñaëäv anugatau nétau paräà sampadaà

prodvåttä daçakandhara-prabhåtayo dhvastäù samastä dviñaù ||


béjaà
, yathä ratnävalyäm—


dvépäd anyasmäd api madhyäd api jala-nidher diço’py antät |

änéya jhaöiti ghaöayati vidhir abhimatam abhimukhé-bhütaù || [ra. 1.7]


atra hi samudre pravahaëa-bhaìgam agrotthitäyä ratnävalyä anuküla-daiva-lälito vatsa-räja-gåha-praveço yaugandharäyaëa-vyäpäram ärabhya ratnävalé-präptau béjam |


mukhaà
çleñädinä prastuta-våttänta-pratipädako väg-viçeñaù, yathä—


äsädita-prakaöa-nirmala-candra-häsaù

präptaù çarat-samaya eva viçuddha-käntaù |

utkhäya gäòha-tamasaà ghana-kälam ugram

rämau daçäsyam iva sambhåta-bandhu-jévaù || [chalita-rämasya]


pätraà,
yathä çäkuntale—


taväsmi géta-rägeëa häriëä prasabhaà håtaù |

eña räjeva duñyantaù säraìgeëätiraàhasä || [a.çä. 1.5]


raìgaà prasädya madhuraiù çlokaiù kävyärtha-sücakaiù |
rüpakasya kaver äkhyäà goträdyäpi sa kértayet |
28b
åtuà ca kaïcit präyeëa bhäratéà våttim äçritaù ||28||
29a


sa sthäpakaù | präyeëeti kvacid åtor akértanam api | yathä ratnävalyäm |


bhäraté-våttis
tu—
bhäraté saàskåta-präyo väg-vyäpäro naöäçrayaù ||29||


saàskåta-bahulo väk-pradhäno vyäpäro bhäraté |


tasyäù prarocanä véthé tathä prahasanämukhe |
aìgäny atronmukhékäraù praçaàsätaù prarocanä ||30||


prastutäbhinayeñu praçaàsätaù çrotèëäà pravåtty-unmukhékaraëaà prarocanä | yathä ratnävalyäm


çré-harño nipuëaù kaviù pariñad apy eñä guëa-grähiëé

loke häri ca vatsaräja-caritaà näöye ca dakñä vayam |

vas tv ekaikam apéha väïchita-phala-präpteù padaà kià punar

mad-bhägyopacayäd ayaà samuditaù sarvo guëänäà gaëaù ||


véthé-prahasane vakñyete |


naöé vidüñäko väpi päripärçvika eva vä |
sütradhäreëa sahitäù saàläpaà yatra kurvate ||31||
citarir väkyaiù svakäryotthaiù prastutäkñepibhir mithaù |
ämukhaà tat tu vijïeyaà nämnä prastävanäpi sä ||32||


sütradhära-sadåçatvät sthäpako’pi sütradhära ucyate | tasyänucaraù päripärçvikaù | tasmät kiïcid üno naöaù |


uddhätyakaù kathoddhätaù prayogätiçayas tathä |
pravartakä-lagite païca prastävanäbhidäù ||33||


tatra –

padäni tv agatärthäni tad-artha-gataye naräù |
yojayanti padair anyaiù sa uddhätyaka ucyate ||34||


yathä mudrä-räkñase sütradhäraù –


krüra-grahaù saketuç candrama-sampürëa-maëòalam idäném |

abhibhavitum icchati balät…


ity anantaram nepathye—äù, ka eña mayi jévati candraguptam abhibhavitum icchati iti |

atränyärthavanty api padäni hådayasthärthägatyä arthäntare saàkramayya pätra-praveçaù |


sütradhärasya väkyaà vä samädäyärtham asya vä |
bhavet pätra-praveçaç cet kathodghätaù sa ucyate ||35||


väkyaà, yathä ratnävalyäm—dvépäd anyasmäd api ity ädi sütradhäreëa paöhite—


nepathye—sädhu bharata-putra sädhu ! evam etat | kaù sandehaù ? dvépäd anyasmäd api ity ädi paöhitvä yaugandharäyaëasya praveçaù |


väkyärtho, yathä veëyäm—


nirväëa-vaira-dahanäù praçamädaréëäà

nandantu päëòu-tanayäù saha mädhavena |

rakta-prasädhita-bhuvaù kñata-vigrahäç ca

svasthä bhavantu kuru-räja-sutäù sa-bhåtyäù || [ve.saà. 1.7]


iti sütradhäreëa paöhitasya väkyasyärthaà gåhétvä—


nepathye—äù, durätman ! våthä maìgala-päöhaka kathaà svasthä bhavantu mayi jévati dhärtaräñöräù ?


tataù sütradhära-niñkräntau bhémasenasya praveçaù |


yadi prayoga ekasmin prayogo’nyaù prayujyate |
tena pätra-praveçaç cet prayogätiçayas tadä ||36||


yathä kundamäläyäm—


nepathye—ita ita ito’vataratväryä |


sütradhäraù—ko’yaà khalv äryähvänena sähäyakam api me sampädayati | (vilokya) kañöam atikaruëaà vartate |


laìkeçvarasya bhavane suciraà sthiteti

rämeëa loka-pariväda-bhayäkulena |

nirväsitäà jana-padäd api garbha-gurvé

sétäà vanäya parikarñati lakñmaëo’yam ||


atra nåtya-prayogärthaà svabhäryähvänam icchatä sütradhäreëa—sétäà vanäya parikarñati lakñmaëo’yam iti sétä-lakñmaëayoù praveçaà sücayitvä niñkräntena sva-prayogam atiçayäna eva prayogaù prayojitaù |


kälaà pravåttam äçritya sütra-dhåg yatra varëayet |
tad-äçrayaç ca pätrasya praveças tat-pravartakam ||37||


yathä—äsädita-prakaöa ity ädi | tataù praviçati yathä-nirdiñöo rämaù |


yatraikatra samäveçät käryam anyat prasädhyate |
prayoge khalu taj jïeyaà nämnävalagitaà budhaiù ||38||


yathä çäkuntale sütradhäro naöéà prati—“taväsmi géta-rägeëa” [a.çä. 1.5] ity ädi | tato räjïaù praveçaù |


yojyäny atra yathä-läbhaà véthy-aìgänétaräëy api ||39||
39a


atra ämukhe | uddhätya-kävala-gitayor itaräëi véthy-aìgäni vakñyamäëäni |


nakha-kuööas tu—


nepathoktaà çrutaà yatra tv äkäça-vacanaà tathä ||40||
39b
samäçrityäpi kartavyam ämukhaà näöakädiñu |
eñäm ämukha-bhedänäm ekaà kaïcit prayojayet ||41||
40
tenärtham atha pätraà vä samäkñipyaiva sütra-dhåk |
prastävanänte nirgacchet tato vastu prayojayet ||42||
41


vastv itivåttam |


idaà punar vastu budhair dvividhaà parikalpyate |
ädhikärikam ekaà syät präsaìgikam athäparam ||43||
42
adhikäraù phale svämyam adhikäré ca tat-prabhuù |
tasyetivåttaà kavibhir ädhikärikam ucyate ||44||
43


phale pradhäna-phale | yathä bäla-rämäyaëe räma-caritam |


asyopakaraëarthaà tu präsaìgikam itéñyate ||45||
44a


asyädhikäriketivåttasya upakaraëa-nimittaà yac caritaà tat präsaìgikam | yathä sugrévädi-caritam |

patäkä-sthänakaà yojyaà suvicäryeha vastuni ||46||
44b


iti näöye |


yaträrthe cintite’nyasmiàs tal-liìgo’nyaù prayujyate |
ägantukena bhävena patäkä-sthänakaà tu tat ||47||
45


tad-bhedän äha |


sahasaivärtha-sampattir guëavaty upacärataù |
patäkä-sthänakam idaà prathamaà parikértitam ||48||
46


yathä ratnävalyäm—väsavadatteyam iti räjä yadä tat-kaëöha-päçaà mocayati tadä tad uktvä sägarikeyam iti pratyabhijïäya—katham ? priyä me sägarikä |


alam alam atimätraà sähasenämunä te

tvaritam ayi vimuïca tvaà latä-päçam etam |

calitam api niroddhuà jévitaà jéviteçe

kñaëam iha mama kaëöhe bähu-päçaà nidhehi ||


atra phala-rüpärtha-sampattiù pürväpekñayopacärätiçayäd guëavaty utkåñöä |


vacaù sätiçayaà çliñöaà nänä-bandha-samäçrayam |
patäkä-sthänakam idaà dvitéyaà parikértitam ||49||
47


yathä veëyäm—

rakta-prasädhita-bhuvaù kñata-vigrahäç ca

svasthä bhavantu kuru-räja-sutäù sa-bhåtyäù || [ve.saà. 1.7]


atra raktädénäà rudhira-çarérärtha-hetuka-çleña-vaçena béjärtha-pratipädanän netå-maìgala-pratipattau satyäà dvitéyaà patäkä-sthänakam |


3. tåtéyaà patäkä-sthänakam


arthopakñepakaà yat tu lénaà sa-vinayaà bhavet |
çliñöa-pratyuttaropetaà tåtéyam idam ucyate ||50||
48


lénam avyaktärtham | çliñöena sambandha-yogyenäbhipräyäntara-prayuktena pratyuttareëopetam | sa-vinayaà viçeña-niçcaya-präptyä sahitaà sampädyate yat tat tåtéyaà patäkä-sthänakam | yathä veëyäà dvitéye’ìke—


kaïcuké : deva bhagnaà bhagnam |


räjä :
kena ?


kaïcuké :
bhémena |


räjä : kasya ?


kaïcuké :
bhavataù |


räjä :
äù, kià pralapasi ?


kaïcuké
(sabhayam) : deva, nanu bravémi | bhagnaà bhémena bhavataù |


räjä :
dhig våddhäpasada | ko’yam adya te vyämohaù ?


kaïcuké :
deva na vyämohaù | satyam eva bravémi—


bhagnaà bhémena bhavato marutä ratha-ketanam |

patitaà kiìkiëé-kväëa-baddhäkrandam iva kñitau || 2.23 ||


atra duryodhanoru-bhaìga-rüpa-prastuta-saìkräntam arthopakñepaëam |


4. caturthaà patäkä-sthänakam


dvy-artho vacana-vinyäsaù suçliñöaù kävya-yojitaù |
pradhänärthäntaräkñepé patäkä-sthänakaà param ||51||
49


yathä ratnävalyäà—


uddämotkalikäà vipäëòura-rucaà prärabdha-jåmbhäà kñaëäd
äyäsaà çvasanodgamair aviratair ätanvatém ätmanaù |

adyodyänalatäm imäà sa-madanäà närém ivänyäà dhruvaà
paçyan kopa-vipäöala-dyuti mukhaà devyäù kariñyämy aham ||

atra bhävy-arthaù sücitaù |


etäni catväri patäkä-sthänäni kvacin maìgalärthaà kvacid amaìgalärthaà sarva-sandhiñu bhavanti | kävya-kartur icchä-vaçäd bhüyo bhüyo’pi bhavanti | yat punaù kenacid uktaà—
mukha-sandhim ärabhya sandhi-catuñöaye krameëa bhavanti
iti | tad anye na manyante | eñäm atyantam upädeyänäm aniyamena sarvaträpi sarveñäm api bhavituà yuktatvät |


yat syäd anucitaà vastu näyakasya rasasya vä |
viruddhaà tat parityäjyam anyathä vä prakalpayet ||52||
50


anucitam itivåttaà, yathä—rämasya cchadmanä väli-vadhaù | tac codätta-räghave noktam eva | véra-carite tu välé räma-vadhärtham ägato rämeëa hata ity anyathä kåtaù |


aìkeñv adarçanéyä yä vaktavyaiva ca saàmatä |
yä ca syäd varña-paryantaà kathä dina-dvayädijä |
51
anyä ca vistarä sücyä särthopakñepair budhaiù ||53||
52a


aìkeñu adarçanéyä kathä yuddhädi-kathä |


varñäd ürdhvaà tu yad vastu tat syäd varñäd adhobhavam ||54||
52


uktaà hi muninä—

aìka-cchede käryaà mäsa-kåtaà varña-saïcitaà väpi |
tat sarvaà kartavyaà varñäò ürdhvaà na tu kadäcit ||
(nä.çä.)


evaà ca caturdaça-varña-vyäpiny api räma-vana-väse ye ye virädha-vadhädayaù kathäàçäs te te varña-varñävayava-dina-yugmädénäm ekatamena sücanéyä na viruddhäù |


dinävasäne käryaà yad dine naivopapadyate |
arthopakñepakair väcyam aìka-cchedaà vidhäya tat ||55||
53


atha ke te’rthopakñepakä ity äha—


arthopakñepakäù païca viñkambhaka-praveçakau |
cülikäìkävatäro’tha syäd aìka-mukham ity api ||56||
54


prathamo’rthopakñepakah, viñkambhakaù


våtta-vartiñyamäëänäà kathäàçänäà nidarçakaù |
saìkñiptärthas tu viñkambha ädäv aìkasya darçitaù ||57||
55
madhyena madhyamäbhyäà vä päträbhyäà samprayojitaù |
çuddhaù syät sa tu saìkérëo néca-madhyama-kalpitaù ||58||
56


tatra çuddho, yathä mälaté-mädhave çmaçäne kapäla-kuëòalä |


saìkérëo, yathä rämäbhinande kñapaëaka-käpälikau |


atha praveçakaù


praveçako’nudättoktyä néca-pätra-prayojitaù |
aìka-dvayäntar vijïeyaù çeñaà viñkambhake yathä ||59||
57


aìka-dvayasyäntar iti prathamäìke’sya pratiñedhaù | yathä veëyäm açvatthämäìke räkñasa-mithunam |


atha cülikä


antar-javanikä-saàsthaiù sücanärthasya cülikä ||60||
58ab


yathä véra-carite caturthäìkasyädau nepathye—bho bho vaimänikäù, pravartantäà raìga-maìgaläni ity ädi | rämeëa paraçurämo jitaù iti nepathye pätraiù sücitam |


atha aìkävatäraù—


aìkänte sücitaù pätrais tad-aìkasyävibhägataù |
58
yaträìko’vataraty eño’ìkävatära iti småtaù ||61||


yathä abhijïäne païcamäìke pätraiù sücitaù ñañöhäìkas tad-aìkasyäìga-viçeña ivävatérëaù |


athäìka-mukham—


yatra syäd aìka ekasminn aìkänäà sücanäkhilä |
59
tad-aìka-mukham ity ähur béjärtha-khyäpakaà ca tat ||62||


yathä mälaté-mädhave prathamäìkädau kämandaky-avalokite bhüri-vasu-prabhåténäà bhävi-bhümikänäà parikñipta-kathä-prabandhasya ca prasaìgät sanniveçaà sücitavatyau |


aìkänta-pätrair väìkäsyaà chinnäìkasyärtha-sücanät ||63||
60


äìkänta-pätrair aìkänte praviñöaiù pätraiù | yathä véra-carite dvitéyäìkänte—


(praviçya) sumantraù : bhagavantau vaçiñöa-viçvämitrau bhavataù sa-bhärgavän ähvayataù |


itare : kva bhagavantau ?


sumantraù : mahäräja-daçarathasyäntike |


itare : tat tatraiva gacchämaù | ity aìka-parisamäptau | tataù praviçanty upaviñöä vaçiñöa-viçvämitra-paraçurämäù ity atra pürväìkänta eva praviñöena sumantra-pätreëa çatänanda-janaka-kathä-vicchede uttaräìka-mukha-sücanäd aìkäsyam iti |


etac ca dhanika-matänusäreëoktam | anye tu—“aìkävataraëenaivedaà gatärtham” ity ähuù |


apekñitaà parityäjyaà nérasaà vastu vistaram |
yadä sandarçayec cheñam ämukhänantaraà tadä |
61
käryo viñkambhako näöya ämukhäkñipta-pätrakaù ||64||


yathä ratnävalyäà yaugandharäyaëa-prayojitaù |


yadä tu sarasaà vastu müläd eva pravartate |
62
ädäv eva tadäìke syäd ämukhäkñepa-saàçrayaù ||65||


yathä çäkuntale |


viñkambhakädyair api no vadho väcyo’dhikäriëaù |
63
anyo’nyena tirodhänaà na kuryäd rasa-vastunoù ||66||


rasaù çåìgärädiù | yad uktaà dhanikena—


na cätirasato vastu düraà vicchinnatäà nayet |

rasaà vä na tirodadhyäd vastv-alaìkära-lakñaëaiù || iti |


béjaà binduù patäkä ca prakaré käryam eva ca |
64
artha-prakåtayaù païca jïätvä yojyä yathä-vidhi ||67||


artha-prakåtayaù prayojana-siddhi-hetavaù | tatra béjam |


alpa-mätraà samuddiñöaà bahudhä yad visarpati |
65
phalasya prathamo hetur béjaà tad abhidhéyate ||68||


yathä ratnävalyäà vatsaräjasya ratnävalé-präpti-hetur daivänukülya-lälito yaugandharäyaëa-vyäpäraù | yathä vä veëyäà draupadé-keça-saàyamana-hetur bhémasena-krodhopacito yudhiñöhirotsähaù |


aväntarärtha-vicchede bindur accheda-käraëam ||69||
66ab


yathä ratnävalyäm anaìga-püjä-parisamäptau kävyärtha-vicchede sati “udayanasyendor ivodvékñate” iti sägarikä çrutvä (saharñaà) kadhaà eso udaaëa-ëarindo [katham eva sa udayana-narendraù ?] ity ädi-ravänantarärtha-hetuù |

vyäpi präsäìgikaà våttaà patäkety abhidhéyate ||70||
66cd


yathä räma-carite sugrévädeù | veëyäà bhémädeù | çäkuntale vidüñakasya caritam |


patäkä-näyakasya syän na svakéyaà phaläntaram |
67
garbhe sandhau vimarçe vä virvähas tasya jäyate ||71||


yathä sugrévädeùa räjya-präpty-ädi, yat tu muninoktaà—“ä garbhäd vä vimarçäd vä patäkä vinivartate” (19.29) iti | “tatra patäketi | patäkä näyaka-phalaà nirvahaëa-paryantam api patäkäyäù pravåtti-darçanät” iti vyäkhyätam abhinava-gupta-pädaiù |


präsaìgikaà pradeçasthaà caritaà prakaré matä ||72||
68cd


yathä, kulapaty-aìke rävaëa-jaöäyu-saàvädaù |


prakaré näyakasya syän na svakéyaà phaläntaram ||73||
69ab


yathä jaöäyor mokña-präptiù |


apekñitaà tu yat sädhyam ärambho yan nibandhanaù |
69cd
samäpanaà tu yat-siddhyai tat käryam iti saàmatam ||74||


yathä räma-carite rävaëa-vadhaù |


avasthäù païca käryasya prärabdhasya phalärthibhiù |
70cd
ärambha-yatna-präpty-äçä-niyatäpti-phalägamäù ||75||


tatra—


1. ärambhaù


bhaved ärabhya autsukyaà yan mukhya-phala-siddhaye ||76||
71cd


yathä ratnävalyäà ratnävaly-antaùpura-niveçärthaà yaugandharäyaëasyautsukyam | evaà näyaka-näyikädénäm apy autsukyaam äkareñu boddhavyam |


2. yatnaù


prayatnas tu phaläväptau vyäpäro’titvaränvitaù ||77||
72ab


yathä ratnävalyäà—“tahabi ëa atthi aëyo daàsaëa ubäso tti jadhä tadhä älihia jadhäsaméhidaà kara(i)ssaà” [
tathäpi nästy anyo darçanopäya iti yathä tathä älikhya yathä-saméhitaà kariñyämi |
] ity ädinä pratipädito ratnävalyäç citra-lekhanädir vatsaräja-saìgamopäyaù | yathä ca—räma-carite samudra-bandhanädiù |


3. präpty-äçä
upäyäpäya-çaìkäbhyäà präpty-äçä präpti-sambhavaù ||78||
72cd


yathä ratnävalyäà tåtéye’ìke veña-parivartanäbhisaraëädeù saìgamopäyäd väsava-dattä-lakñaëäpäya-çaìkayä cänirdhäritaikänta-saìgama-rüpa-phala-präptiù präpty-äçä | evam anyatra |


4. niyatäptiù


apäyäbhävataù präptir niyatäptis tu niçcitä ||79||
73ab


apäyäbhävän nirdhäritaikänta-phala-präptiù | yathä ratnävalyäà räjä—“devé-prasädanaà tyaktvä nänyam atropäyaà paçyämi” iti devé-lakñaëäpäyasya prasädanena niväraëän niyata-phala-präptiù sücitä |


sävasthä phala-yogaù syäd yaù samagra-phalodayaù ||80||
73cd


yathä ratnävalyäà ratnävalé-läbhaç cakravartitva-lakñaëa-phaläntar-aläbha-sahitaù | evam anyatra |


yathä-saìkhyam avasthäbhir äbhir yogät tu païcabhiù |
païcadhaivetivåttasya bhägäù syuù païca sandhayaù ||81||
74


tal-lakñaëam äha—


antaraikärtha-sambandhaù sandhir ekäntaye sati ||82||
75ab


ekena prayojanenänvitänäà kathäàçänäm aväntaraika-prayojana-sambandhaù sandhiù | tad-bhedän äha—


mukhaà pratimukhaà garbho vimarça upasaàhåtiù |
75cd
iti païcäsya bhedäù syuù kramäl läkñaëam ucyate ||83||


yathoddeçaà lakñaëam äha—


1. mukha-sandhiù


yatra béja-samutpattir nänärtha-rasa-sambhavä |
76cd
prärambheëa samäyuktä tan mukhaà parikértitam ||84||


yathä ratnävalyäà prathame’ìke |


2. pratimukhaù


phala-pradhänopäyasya mukha-sandhi-niveçinaù |
77cd
lakñyälakñya ivodbhedo yatra pratimukhaà ca tat ||85||


yathä ratnävalyäà dvitéye’ìke vatsaräja-sägarikä-samägama-hetor anuräga-béjasya prathamäìkopakñiptasya susaìgatä-vidüñakäbhyäà jïäyamänatayä kiïcil lakñyasya väsavadattayä citra-phalaka-våttäntena kiïcid unnéyamänasyoddeça-rüpa udbhedaù |


3. garbha-sandhiù


phala-pradhänopäyasya präg-udbhinnasya kiïcana |
78cd
garbho yatra samudbhedo hräsänveñaëavän muhuù ||86||


phalasya garbhékaraëäd garbhaù | yathä ratnävalyäà dvitéye’ìke susaìgataù—“sahi adakkhiëä däëià si tumaà jä evaà bhaööiëä hattheëa dahidä bi kobaà ëa muïcasi” ity ädau samudbhedaù | punar väsavadattä-praveçe hräsaù |


tåtéye’ìke—“tad-värtänveñaëäya gataù kathaà cirayati vasantakaù” ity anveñaëam |


vidüñakaù--hé hé bhoù, kosambé-rajja-lambheëäbi ëa tädiso piabaassassa paritoso jädiso mama saäsädo piyabaaëaà suëia bhavissadi | [
hé hé bhoù, kauçambé-räjya-läbhenäpi na tädåçaù priya-vayasyasya paritoño yädåço mama sakäçät priya-vacanaà çrutvä bhaviñyati |
] ity ädäv udbhedaù | punar api väsavadattä-pratyabhijïänäd hräsaù | sägarikäyäù saìketa-sthäna-gamane’nveñaëam | punar latä-päça-karaëe udbhedaù |


atha
vimarçaù—


yatra mukhya-phalopäya udbhinno garbhato’dhikaù |
79cd
çäpädyaiù säntaräyaç ca sa vimarça iti småtaù ||87||


yathä çäkuntale caturthäìkädau anasüyä—piaàbade ja(i)bi gandhabbeëa bibäheëa nibutta-kalläëä sa(u)ntalä aëurüba-bhattu-bhäiëé saàbtttä tti nibbudaà me hiaaà, tahabi ettiaà cintaëijjaà [
halä priyaàvade yady api gändharveëa vidhinä nirvåtta-kalyäëä çakuntalänurüpa-bhartå-gäminé saàvåtteti nirvåtaà me hådayaà tathäpy etävac cintanéyam |
] ity atra ärabhya saptamäìkopakñiptäccha-kuntalä-pratyabhijïänät präg-artha-saïcayaù çakuntalä-vismaraëa-rüpa-vighnäliìgitaù |


atha
nirvahaëam—


béjavanto mukhädy-arthä viprakérëä yathäyatham |
80cd
ekärtham upanéyante yatra nirvahaëaà hi tat ||88||


yathä veëyäà
kaïcuké
—“(upasåtya saharñam) mahäräja vardhase | ayaà khalu bhémaseno duryodhana-kñatajäruëé-kåta-sakala-çaréro durlakñya-vyaktiù |” ity ädinä draupadé-keça-saàyamanädi-mukha-sandhyädi-béjänäà nija-nija-sthänopakñiptänäm ekärtha-yojanam |


yathä vä—çäkuntale saptamäìke çakuntaläbhijïänäd uttaro’rtha-räçiù | eñäm aìgäny äha—


upakñepaù parikaraù parinyäso vilobhanam |
81cd
yuktiù präptiù samädhänaà vidhänaà paribhävanä |
udbhedaù karaëaà bheda etäny aìgäni vai mukhe ||89||
82


yathoddeçaà lakñaëam äha—


1. upakñepaù


kävyärthasya samutpattir upakñepa iti småtaù ||90||
83ab


kävyärtha itivåtta-lakñaëa-prastutatäbhidheyaù | yathä veëyäà bhémaù—


läkñä-gåhänala-viñän nasabhä-praveçaù

präëeñu vitta-nicayeñu ca naù prahåtya |

äkåñöa-päëòava-vadhü-paridhäna-keçäù

svasthä bhavantu mayi jévati dhärtaräñöräù || (ve.saà. 1.8)


2. parikaraù


samutpannärtha-bähulyaà jïeyaù parikaraù punaù ||91||
83cd


yathä tatraiva—


pravåddhaà yad vairaà mama khalu çiçor eva kurubhir

na taträrtho hetur na bhavati kiréöé na ca yuväm |

jaräsandhasyoraùsthalam iva virüòhaà punar api

krudhä bhémaù sandhià vighaöayati yüyaà ghaöayata ||


3. parinyäsaù


tan-niñpattiù parinyäsaù . . . . . . . . . .||92||
84a


yathä—

caïcad-bhuja-bhramita-caëòa-gadäbhighäta-

saàcürëitoru-yugalasya suyodhanasya |

styänävanaddha-ghana-çoëita-çoëa-päëir

uttaàsayiñyati kacäàs tava devi bhémaù || [ve.saà. 1.21]6


atropakñepo nämeti våtta-lakñaëasya kävyäbhidheyasya saìkñepeëopakñepaëa-mätram | parikaras tasyaiva bahulékaraëam | parinyäsas tato’pi niçcayäpatti-rüpatayä parito hådaye nyasyanam | ity eñäà bhedaù | etäni cäìgäni uktenaiva paurväparyeëa bhavanti | aìgäntaräëi tv anyathäpi |


4. vilobhanaà


. . . . . . . . . guëäkhyänaà vilobhanam ||93||
84b


yathä tatraiva draupadé—ëäha, kià dukkaraà tue parikubideëa ? [kià nätha duñkaraà tvayä parikupitena ?]7


yathä vä mama candrakaläyäà candrakalä-varëane seyaà “täruëyasya viläsaù” ity ädi |


yat tu çäkuntalädiñu “gréväbhaìgäbhirämam” ityädi mågädi-guëa-varëanaà tad-béjärtha-sambandhäbhävän na sandhy-aìgam | evam aìgäntaräëäm apy ühyam |


5. yuktiù


sampradhäraëam arthänäà yuktiù. . . . . . . ||94||
84c


yathä veëyäà sahadevo bhémaà prati—“ärya, kià mahäräja-sandeço’yam avyutpanna eväryeëa gåhétaù |” ity ataù prabhåti yävad bhéma-vacanam—


yuñmän hrepayati krodhäl loke çatru-kula-kñayaù |

na lajjayati däräëäà sabhäyäà keça-karñaëam || [ve.saà. 1.17]


6. präptiù


. . . . . . . . . präptiù sukhägamaù ||95||
84d


yathä tatraiva—“mathnämi kaurava-çataà samare na kopät” [ve.saà. 1.15] ity ädi | draupadé çrutvä saharñam—“ëäha, assuda-puvvaà kkhu edaà vaaëaà | tä puëo puëo bhaëähi |” [nätha, açruta-pürvaà khalv idaà vacanam | tat punaù punar bhaëa |]


7. samädhänam


béjasyägamanaà yat tu tat samädhänam ucyate ||96||
85ab


yathä tatraiva nepathye kalakalänantaram—“bho bho drupada-viräöa-våñëy-andhaka-sahadeva-prabhåtayaù ! asmad-akñauhiëé-patayaù kaurava-camü-pradhäna-yodhäç ca çåëvantu bhavantaù |


yat satyavrata-bhaìga-bhéru-manasä yatnena mandékåtaà

yad vismartum apéhitaà çamavatä çäntià kulasyecchatä |

tad dyütäraëi-saàbhåtaà nåpa-vadhü-keçämbaräkarñaëaiù

krodha-jyotir idaà mahat kuru-vane yaudhiñöhiraà jåmbhate || [ve.saà. 1.24]


atra “svasthä bhavantu mayi jévati” ity ädi béjasya pradhäna-näyakäbhimatatvena samyag ähitatvät samädhänam |


8. vidhänam


sukha-duùkha-kåto yo’rthas tad vidhänam iti småtam ||97||
85cd


yathä bäla-carite—


utsähätiçayaà vatsa tava bälyaà ca paçyataù |

mama harña-viñädäbhyäm äkrantaà yugapan manaù || [bä.ca.]


yathä vä mama prabhävatyäà—“nayana-yugäsecanakam” ity ädi |


9. paribhävanä


kutühalottarä väcaù proktä tu paribhävanä ||98||
86ab


yathä veëyäà draupadé yuddhaà syän na veti saàçayänä türya-çabdänantaram—“ëäha, kià däëià eso palaa-jalahara-tthaëida-mantharo khaëe khaëe samara-dunduhé täòéadi | [nätha, kim idäném eña pralaya-jala-dhara-stanita-mantharaù kñaëe kñaëe samara-dundubhis täòyate |]”


10. udbhedaù


béjärthasya prarohaù syäd udbhedaù . . . . . ||99||
86c


yathä tatraiva draupadé—“aëëaà ca ëäha, puëo bi tumhehià samarädo äacchia samässäsa(i)dabbä | [anyac ca nätha punar api yuñmäbhiù samaräd ägatyähaà samäçväsayitavyä |]


bhémaù—nanu, päïcäla-räja-tanaye ! kim adyäpy alékäçväsanayä ?


bhüyaù paribhava-klänti-lajjä-vidhuritänanam |

aniùçeñita-kauravyaà na paçyasi våkodaram || [ve.saà. 1.26]


11. karaëam


. . . . . . . . . . . . . karaëaà punaù |
86d
prakåtärtha-samärambhaù . . . . . . . . .||100||
87a


yathä tatraiva—“devi ! gacchämo vayam idänéà kuru-kula-kñayäya |”


12. bhedaù


. . . . . . . . .bhedaù saàhata-bhedanam ||101||
87b


yathä tatraiva—“ata evädya-prabhåti bhinno’haà bhavadbhyaù |”


kecit tu—“bhedaù protsähanä” iti vadanti |


atha
pratimukhäìgäni—


viläsaù parisarpaç ca vidhutaà täpanaà tathä |
87
narma narma-dyutiç caiva tathä pragamanaà punaù ||102||
virodhaç ca pratimukhe tathä syät paryupäsanam |
88
puñpaà vajram upanyäso varëa-saàhära ity api ||103||


1. viläsaù


saméhä rati-bhogärthä viläsa iti kathyate ||104||
89cd


rati-lakñaëasya bhävasya yo hetu-bhüto bhogo viñayaù pramadä purulso vä tad-arthä saméhä viläsaù | yathä çäkuntale—


kämaà priyä na sulabhä manas tu tad-bhäva-darçana-äçväsi |

akåta-arthe 'pi manasije ratim ubhaya-prärthanä kurute || [a.çä. 2.1]


2. parisarpaù


iñöa-nañöänusaraëaà parisarpaç ca kathyate ||105||
90ab


yathä çäkuntale—


abhyunnatä purastäd avagäòhä jaghana-gauravät paçcät |

dväre 'sya päëòu-sikate pada-paìktir dåçyate 'bhinavä || [a.çä. 3.6]


3. vidhutam


kåtasyänunayasyädau vidhutaà tv aparigrahaù ||106||
90cd


yathä tatraiva—“alaà vo anteura-viraha-pajjussueëa räesiëä ubaruddheëa | [halä kim antaù-pura-viraha-paryutsukasya räjarñer uparodhena |] [a.çä. 3.16ad]


kecit tu—“vidhåtaà syäd aratiù” iti vadanti |

4. täpanam


upäyädarçanaà yat tu täpanaà näma tad bhavet ||107||
91ab


yathä ratnävalyäà sägarikä—


dullaha-jaëäëuräo lajjä gurué parabbaso appä |

pia-sahi visamaà pemmaà maraëaà saraëaà nu varam ekkaà || [ra.ä. 2.1]


[durlabha-janänurägo lajjä gurvé para-vaça ätmä |

priya-sakhi viñamaà prema maraëaà çaraëaà nu varam ekam ||]



5. narma


parihäsa-vaco narma . . . . . . . . . ||108||
91c


yathä ratnävalyäà susaìgatä—“sahi ! jassa kide tumaà äadä so aaà de purado ciööhadi | [sakhi, yasya kåte tvam ägatä so’yaà te puras tiñöhati |]


sägarikä (säbhyasüyam)—kassa kide ahaà äadä ? [kasya kåte’ham ägatä?]


susaìgatä—alaà aëëa-saàkideëa | ëaà citta-phalaassa | [alam anya-çaìkitena ! nanu citra-phalakasya |]


6. narma-dyutiù


. . . . . . . . . dhåtis tu parihäsa-jä |
91d
narma-dyutiù. . . . . . . . . . ||109||
92a


yathä tatraiva susaìgatä—sahi, adakkhiëä däëià si tumaà jä ebbaà bhaööiëä hatthävalambidäbi kobaà ëa muïcasi | [
sakhi, adakñiëedäném asi tvaà yad evaà bharträ hastävalambitäpi kopaà na muïcasi
|]


sägarikä (sabhrübhaìgam éñad vihasya)—susaìgade ! däëià bi kéliduà na viramasi | [
susaìgate ! idäném api kréòituà na viramasi |
]


kecit tu—“doñasyäcchädanaà häsyaà narma-dyutiù” iti vadanti |


7. pragamanam


. . . . . pragamanaà väkyaà syäd uttarottaram ||110||
92b


yathä vikramorvaçyäm urvaçé—“jaadu jaadu mahäräo” | räjä—“mayä näma jitaà yasya tvayä jaya udéryate” ity ädi |


8. virodhaù


virodho vyasana-präptiù . . . . . . . . .||111||
92c


yathä caëòä-kauçike räjä—“nünam asamékñya-käriëä mayä andheneva sphurac-chikhä-kaläpo jvalanaù padbhyäà samäkräntaù |”


9. paryupäsanam


. . . . . . . . .kruddhasyänunayaù |
92d
syät paryupäsanaà . . . . . . . . .||112||
93a


yathä ratnävalyäm vidüñakaù—“bho, mä kuppa | esä hi kadalé-gharantaraà gadä |” [
bho, mä kupya | eñä hi kadalé-gåhäntaraà gatä
|] ity ädi |


10. puñpam


. . . . . . . . .puñpaà viçeña-vacanaà matam ||113||
93b


yathä tatraiva räjä—haste gåhétvä sparçaà näöayati |


vidüñakaù—bhoù baassa ! esä apubbä siré tae samäsädidä | [
bho vayasya, eñä apürvä çrés tvayä samäsäditä |
]


räjä—vayasya, satyam |


çrér eñä päëir apy asyäù pärijätasya pallavaù |

kuto’nyathä sravaty eña sveda-cchadmämåta-dravaù || [ra.ä. 2.17]


11. vajram


pratyakña-niñöhuraà vajram . . . . . . . . .||114||
93c


yathä tatraiva räjä—katham ihastho’haà tvayä jïätaù ?

susaìgatä—ëa kebalaà tumaà samaà citta-phalaeëa | tä jäba gadua debée ëibeda(i)ssaà | [na kevalaà tvaà samaà citta-phalakena | tad yävad gatvä devyai nivedayiñyämi |]


12. upanyäsaù


. . . . . . . . .upanyäsaù prasädanam ||115||
93d


yathä tatraiva susaìgatä—bhaööuëa ! alaà saìkäe mae bi bhaööiëée pasädeëa kélidaà jjeba edihià | tä kià kaëëäbharaëeëa | ado bi me garuaro pasädo eso, jaà tue ahaà ettha älihidatti kubidä me pia-sahé säariä | esä jjeba pasädéadu | [bhartaù ! alaà çaìkayä | mayäpi bhartryä prasädena kréòitam eva etaiù | tat kià karëäbharaëena | ato’pi me gurutaraù pasäda eñaù, yat tvayäham atra älikhiteti kupitä me priya-sakhé sägarikä | eñä eva prasädyatäm |]


kecit tu—“upapatti-kåto hy artha upanyäsaù” iti vadanti | udäharanti ca tatraiva—“admuharä kkhu sä gabbhadäsé” iti [atimukharä khalu sä garbha-däsé ]


13. varëa-saàhäraù


cäturvarëyopagamanaà varëa-saàhära iñyate ||116||
94ab


yathä mahävéra-carite tåtéye’ìke—


pariñad iyam åñéëäm eña véro yudhyajit

saha nåpatir amätyair lomapädaç ca våddhaù |

ayam avirata-yajïo brahmavädé puräëaù

prabhur api janakänäm aìga bho yäcakäs te || [ma.vé.ca. 3.5]


ity atra åñi-kñaträdénäà varëänäà melanam | abhinava-gupta-pädäs tu—“varëa-çabdena päträëy upalakñyante | saàhäro melanam” iti vyäcakñate | udäharanti ca ratnävalyäà dvitéyäìke—“ado bi me aaà garuaro pasädo eso” [ato’pi me ayaà gurutaraù prasädaù] ity äder ärabhya “ëaàhatthe geëhia pasädehi ëaà” [nanu haste gåhétvä prasädaya enäm] | räjä—ko’säv ity ädi |


atha garbhäìgäni—


abhütäharaëaà märgo rüpodäharaëe kramaù |
94cd
saìgrahaç cänumänaà ca prärthanä kñiptir eva ca |
troöakädhibalodvegä garbhe syur vidravas tathä ||117||
95


1. abhütäharaëam


tatra vyäjäçrayaà väkyam abhütäharaëaà matam ||118||
96ab


yathä açvatthämäìke—


açvatthämä hata iti påthä-sünunä spañöam uktvä

svairaà çeñe gaja iti kila vyähåtaà satyaväcä |

tac chrutväsau dayita-tanayaù pratyayät tasya räjïaù

çasträëy äjau nayana-salilaà cäpi tulyaà mumoca || [ve.saà. 3.11]


2. märgaù


tattvärtha-kathanaà märgaù . . . . . . . . .||119||
96c


yathä caëòa-kauçike räjä—bhagavan !


gåhyatäm arjitam idaà bhäryä-tanaya-vikrayät |

çeñasyärthe kariñyämi caëòäle’py ätma-vikrayam ||


3. rüpam


. . . . . . . . .rüpaà väkyaà vitarkavat ||120||
96d


yathä ratnävalyäà räjä—


manaù prakåtyaiva calaà durlakñyaà ca tathäpi me |

kamenaitat kathaà viddhaà samaà sarvaiù çilémukhaiù ||


4. udäharaëam


udäharaëam utkarña-yuktaà vacanam ucyate ||121||
97ab


yathä açvatthämäìke [ve.saà. 3.32]8


yo yaù çastraà bibharti sva-bhuja-guru-madaù päëòavénäà camünäà

yo yaù päïcäla-gotre çiçur adhika-vayä garbha-çayyäà gato vä |

yo yas tat-karma-säkñé carati mayi raëe yaç ca yaç ca pratépaù

krodhändhas tasya tasya svayam api jagatäm antakasyäntako’ham ||


5. kramaù


bhäva-tattvopalabdhis tu kramaù syät . . . . . . . .||122||
97c


yathä çäkuntale räjä— sthäne khalu vismåta-nimeñeëa cakñuñä priyäm avalokayämi | tathä hi—



unnamita-eka-bhrü-latam änanam asyäù padäni racayantyäù |

kaëöakitena prathayati may anurägaà kapolena || [a.çä. 3.13]


6. saìgrahaù


. . . . . . . . .saìgrahaù punaù |
97d
säma-dänärtha-sampannaù. . . . . . . .||123||
98a


yathä ratnävalyäm räjä—“sädhu vayasya ! idaà te päritoñikaà” iti kaöakaà dadäti |


7. anumänaù


. . . . . . . . . liìgäd üho’numänatä ||124||
98b


yathä jänaké-räghave näöake, rämaù—


lélä-gatair api taraìgayato dharitrém

älokanair namayato jagatäà çiräàsi |

tasyänumäpayati käïcana-känti-gaura-

käyasya sürya-tanayatvam adhåñyatäà ca ||


8. prärthanä


rati-harñotsavänäà tu prärthanaà prärthanä bhavet ||125||
98


yathä ratnävalyäà—priye sägarike !


çétäàçur mukham utpale tava dåçau padmänukärau karau

rambhä-stambha-nibhaà tathoru-yugalaà bähü måëälopamau |

ity ähläda-karäkhiläìgi rabhasän niùçaìkam äliìgya mäm

aìgäni tvam anaìgatäpa-vidhuräëy ehy ehi nrväpaya ||


idaà ca prärthanäkhyam aìgam | yan mate nirvahaëe bhütävasaratvät praçaästi-nämäìgaà nästi tan-matänusäreëoktam | anyathä païca-ñañöhi-saìkhyatva-prasaìgät |


9. kñiptiù


rahasyärthasya tad-bhedaù kñiptiù syät . . . . . ||126||
99a


yathäçvatthämäìke—


ekasyaiva vipäko’yaà däruëo bhuvi vartate |

keça-grahe dvitéye’smin nünaà niùçeñitäù prajäù || [ve.saà. 3.14]


10. troöakaà


. . . . . . . . .toöakaà punaù |
99b
saàrabdha-väk . . . . . . . . . ||127||
99c


yathä caëòa-kauçike, kauçikaù—“äù, punaù katham adyäpi na sambhütä svarëa-dakñiëä” |


11. adhibalam


. . . . adhibalam abhisandhi-cchalena yaù ||128||
99d


yathä ratnävalyäm, käïcanamälä—bhaööiëi, iyaà sä citta-säliä | vasantaassa saëëaà karomi | [bhartri, iyaà sä citraçälikä | tad yävad vasantasya saàjïäà karomi |] ity ädi |


12. udvegaù


nåpädi-janitä bhétir udvegaù parikértitaù ||129||
100ab


yathä veëyäà—


präptäv ekarathärüòhau påcchantau tväm itas tataù |

sa karëäriù sa ca krüro våkakarmä våkodaraù || [ve.saà. 5.25]


13. vidravaù


çaìkäbhaya-träsa-kåtaù sambhramo vidravo mataù ||130||
100cd


käläntaka-karäläsyaà krodhodbhütaà daçänanam |

vilokya vänaränéke sambhramaù ko’py ajäyata ||


atha vimarçäìgäni—


apavädo’tha saàpheöo vyavasäyo dravo dyutiù |
çaktiù prasaìgaù khedaç ca pratiñedho virodhanam |
101
prarocanä vimarçe syäd ädänaà chädanaà tathä ||131||


1. apavädaù


doña-prakhyäpavädaù syät . . . . . . . . . . . . .||132||
102c


yathä veëyäà, yudhiñöhiraù—


päïcälaka ! kaccid äsäditä tasya durätmanaù kauravädhamasya padavé ?


päïcälakaù

:
deva ! na kevalaà padavé | sa eva durätmä devé-keça-päça-sparça-pätaka-pradhäna-hetur upalabdhaù |


2. saàpheöaù


. . . . . . . . . . . . . . saàpheöo roña-bhäñaëam ||133||
102d


yathä tatraiva duryodhanaù—


are re maruttanaya kim evaà våddhasya räjïaù purato ninditavyam ätma-karma çläghase | api ca—


kåñöä keçeñu bhäryä tava tava ca paços tasya räjïaù tayor vä

pratyakñaà bhüpaténäà mama bhuvana-pater äjïayä dyüta-däsé |

asmin vairänubandhe vada kim apakåtaà tair hatä ye narendrä

bähvor véryätireka-draviëa-guru-madaà mäm ajitvaiva darpaù || [ve.saà. 5.30]


bhémaù (sakrodham)—äù päpa !


duryodhanaù—äù päpa ity ädi |


3. vyavasäyaù


vyavasäyas tu vijïeyaù pratijïä-hetu-sambhavaù ||134||
103ab


yathä tatraiva bhémaù—


nihatäçeña9-kauravyaù kñébo duùçäsanäsåjä |

bhaìktä suyodhanasyorvor bhémo 'yaà çirasäïcati || [ve.saà. 5.28]


4. dravaù


dravä guru-vyatikräntiù çokävegädi-sambhavä ||135||
103cd


yathä tatraiva, yudhiñöhiraù—bhagavan kämapäla ! kåñëägraja ! subhadrä-bhrätaù !


jïäti-prétir manasi na kåtä kñatriyäëäà na dharmo

rüòhaà sakhyaà tad api gaëitaà nänujasyärjunena |

tulyaù kämaà bhavatu bhavataù çiñyayoù sneha-bandhaù

ko’yaà panthä yad asi vimukho manda-bhägye mayéttham10 || [ve.saà. 6.20]


5. dyutiù


tarjanodvejane proktä dyutih
. . . . . . . . . . . . ||136||
104a


yathä tatraiva duryodhanaà prati kumära-våkodareëoktam—


janmendor vimale kule vyapadiçasy adyäpi dhatse gadäà

mäà duùçäsana-koñëa-çoëita-suräkñébaà ripuà manyase |

darpändho madhukaiöabha-dviñi haräv apy uddhataà ceñöase

me träsän nåpaço vihäya samaraà paìke’dhunä léyase || [ve.saà. 6.7]


6. çaktiù


. . . . . . . . . . . . . .çaktiù punar bhavet |
virodhasya praçamanaà . . . . . . . . . . . . . ||137||
104bc


yathä tatraiva—


kurvantv äptä hatänäà raëa-çirasi janä bhasma11-säd-deha-bhärän

açrün miçraà kathaàcid dadatu jalam amé bändhavä bändhavebhyaù |

märgantäà jïäti-dehän hata-naga12-gahane khaëòitän gådhra-kaìkair

astaà bhäsvän prayätaù saha ripubhir ayaà saàhriyantäà baläni || [ve.saà. 5.36]


7. prasaìgaù


. . . . . . . . . . . . . .prasaìgo guru-kértanam ||138||
104d


yathä måc-chakaöikäyäà cäëòälakaù—


eso kkhu sägaladattassa sudo ajja-vissa-dattassa ëattio cäludatto bäbädiduà bajjhaööhaëaà ëijja(i) | edeëa kila gaëiä vasantaseëä suaëëa-loheëa vävädidetti | [eña khalu sägaradattasya suta ärya-viçva-dattasya naptä cärudatto vyäpädayituà vadhya-sthänaà néyate | etena kila gaëikä vasantasenä suvarëa-lobhena vyäpäditeti |]


cärudattaù (sa-nirvedaà svagatam)—


makha-çata-paripütaà gotram udbhäsitaà yat

sadasi niviòa-caitya-brahma-ghoñaiù purastät |

mama nidhana-daçäyäà vartamänasya päpais

tad asadåça-manuñyair ghuñyate ghoñaëäyäm ||


ity anena cärudatta-vadhäbhyudayänuküla-prasaìgäd guru-kértanam iti prasaìgaù |


8. khedaù


manaç ceñöä-samutpannaù çramaù kheda iti småtaù ||139||
105ab


manaù-samutpanno, yathä mälaté-mädhave—


dalati hådayaà gäòhodvegaà dvidhä na tu bhidyate

vahati vikalaù käyo mürcchäà na muïcati cetanäm |

jvalayati tanüm antardähaù karoti na bhasmasät

praharati vidhir marmacchedé na kåntati jévitam || [mä.mä. 9.11]13


evaà ceñöä-samutpanno’pi |


9. pratiñedhaù


épsitärtha-pratéghätaù pratiñedha itéñyate ||140||
105cd


yathä mama prabhävatyäà vidüñakaà prati pradyumnaù—sakhe ! katham iha tvam ekäké vartase ? kva nu punaù priya-sakhé-janänugamyamänä priyatamä me prabhävaté ?


vidüñakaù—asuraba(i)ëä ääria kahià bi ëédä | [asura-patinä äkärya kuträpi nétä |]


pradyumnaù (dérghaà niçväsya)—


hä pürëa-candra-mukhi matta-cakora-netre

mäm änatäìgi parihäya kuto gatäsi |

gaccha tvam adya nanu jévita türëam eva

daivaà kadarthana-paraà kåta-kåtyam astu ||


10. virodhanam


käryätyayopagamanaà virodhanam iti småtam ||141||
106ab


yathä veëyäà, yudhiñöhiraù—


térëaà bhéñma-mahodadhau katham api droëänale nirvåte

karnäçé-viña-bhogini praçamite çalye ca yäte divam |

bhémena priya-sähasena rabhasät svalpävaçeñe jaye

sarve jévita-saàçayaà vayam amé väcä samäropitäù || [ve.saà. 6.1]


11. prarocanä


prarocanä tu vijïeyä saàhärärtha-pradarçiné ||142||
106cd


yathä veëyäà, päïcälakaù—“ahaà ca devena cakrapäëinä sahitaù” ity upakramya—kåtaà sandehena—


püryantäà salilena ratna-kalaçä räjyäbhiñekäya te

kåñëätyanta-cirojjhite ca kabaré-bandhe karotu kñaëam |

räme ghora-kuöhära-bhäsura-kare kñatra-drumocchedini

krodhändhe ca våkodare paripatatyäjau kutaù saàçayaù || [ve.saà 6.12]


12. ädänam


kärya-saìgraha ädänam . . . . . . . . . . . . . .||143||
107a


yathä veëyäà bhémasenaù (uddhataà parikräman) : bho bhoù samanta-païcaka-saàcäriëaù sainikäù ko 'yam ävegaù ?


nähaà rakño na bhüto ripu-rudhira-jala-plävitäìgaù prakämaà

nistérëoru-pratijïä-jalanidhi-gahanaù krodhanaù kñatriyo 'smi |

bho bho räjanya-véräù samara-çikhi-çikhä-dagdha-çeñäù kåtaà vas

träsenänena lénair hataka-rituragäntarhitair äsyate yat || [ve.saà. 6.37]


atra samasta-ripu-vadha-käryasya saàgåhétatväd ädänam |


13. chädanam


. . . . . . . . . . . . . .tad ähuç chädanaà punaù |
käryärtham apamänädeù sahanaà khalu yad bhavet ||144||
107bcd


yathä tatraiva arjunaù— ärya praséda | kim atra krodhena |


apriyäëi karoty eña väcä çakto na karmaëä |

hata-bhrätå-çato duùkhé praläpair asya kä vyathä || [ve.saà. 5.31]


--o)0(o--


atha nirvahaëäìgäni


sandhir vibodho grathanaà nirëayaù paribhäñaëam |
kåtiù prasäda änandaù samayo’py upagühanam ||145||
108
bhäñaëaà pürva-väkyaà ca kävya-saàhära eva ca |
praçastir iti saàhäre jïeyäny aìgäni nämataù ||146||
109


1. sandhiù


tatra—


béjopagamanaà sandhiù . . . . . . . . . . . . . ||147||
110a


yathä tatraiva bhémasenaù— smarati bhavaté yan mayoktam—caïcad-bhujety ädiù | anena mukhe kñipta-béjasya punar-upagamanam iti sandhiù |


2. vibodhaù


. . . . . . . . . . . . . .vibodhaù kärya-märgaëam ||148||
110b


yathä tatraiva bhémaù—muïcatu nämäryaù kñaëam ekam |


yudhiñöhiraù—kim aparam avaçiñöam ?


bhémaù—sumahad avaçiñöam | saàyacchämi tävad anena suyodhana-çoëitokñitena päëinä päïcälyä duùçäsanävakåñöaà keça-hastam |


yudhiñöhiraù—gacchatu bhavän | anubhavatu tapasviné veëésaàhäram |


ity anena keça-saàyamana-käryasyänveñaëäd vibodhaù |


3. grathanam


upanäyasas tu käryäëäà grathanaà . . . . . . . . . . . .||149||
110c


yathä tatraiva bhémaù—päïcäli, na khalu mayi jévati saàhartavyä duùçäsana-vilulitä veëir ätma-päëibhyäm | tiñöha, svayam evähaà saàharämi |


ity anena käryasyopakñepäd grathanam |


4. nirëayaù


. . . . . . . . . . . . . .nirëayaù punaù |
110d
anubhütärtha-kathanaà . . . . . . . . . . . . . ||150||


yathä tatraiva bhémaù—deva ajätaçatro ! adyäpi duryodhana-hatakaù | mayä hi tasya durätmanaù—


bhümau kñiptaà çaréraà nihitam idam asåk-candanäbhaà nijäìge

lakñmér ärye niñaëëä catur-udadhi-payaù-sémayä särdham urvyä |

bhåtyä miträëi yodhäù kuru-kulam akhilaà dagdham etad raëägnau

nämaikaà yad bravéñi kñitipa tad adhunä dhärtaräñörasya çeñam || [ve.saà.6.39]


5. paribhäñaëam


. . . . . . . . . . . . . .vadanti paribhäñaëam |
pariväda-kåtaà väkyaà . . . . . . . . . . . . .||151||
111bc


yathä çäkuntale räjä— atha sä tatra-bhavaté kim äkhyasya räjaåñeù patné ?


täpasé -- ko tassa dhamma-dära-pariööäiëo ëämaà geëhissadi |14 [kas tasya dharma-dära-parityägino näma saàkértayituà grahéñyati |]


6. kåtiù


. . . . . . . . . . . . . .labdhärtha-çamanaà kåtiù ||152||
111d


yathä veëyäà kåñëaù—“ete bhagavanto vyäsa-välméki-prabhåtayo’bhiñekaà dhärayantas tiñöhanti” iti | anena präpta-räjyasyäbhiñeka-maìgalaiù sthirékaraëaà kåtiù |


7. prasädaù


çuçrüñädiù prasädaù syät. . . . . . . . . . . . .||153||
112a


yathä tatraiva bhémena draupadyäù kaça-saàyamanam |


8. änandaù


. . . . . . . . . . . . . .änando väïchitägamaù ||154||
112b


yathä tatraiva draupadé— ëäha ! visumaridamhi edaà bäbäraà | ëähassa ppasädeëa puëo bi sikkhissam | [nätha ! vismåtäsmy etaà vyäpäram | näthasya prasädena punar api çikñiñye |]


9. samayaù


samayo duùkha-niryäëaà . . . . . . . . . . . . . .||155||
112c


yathä ratnävalyäà väsavadattä (ratnävalém äliìgya) samassasa bahiëie samassasa | [samäçvasihi bhagini samäçvasihi |]


10. upagühanam


. . . . . . . . . . . . . .tad bhaved upagühanam |
112d
yat syäd adbhuta-sampräptiù . . . . . . . . . . ||156||
113a


yathä mama prabhävatyäà närada-darçanät pradyumna ürdhvam avalokya—


dadhad-vidyul-lekhäm iva kusuma-mäläà parimala-

bhramad-bhåìga-çreëé-dhvanibhir upagétäà tata itaù |

dig-antaà jyotirbhis tuhina-kara-gaurair dhavalayann

itaù kailäsädriù patati viyataù kià punar idam ||


11. bhäñaëam


. . . . . . . . . . . . . .säma-dänädi bhäñaëam ||157||
113b


yathä caëòakauçike dharmaù—tad ehi dharma-lokam adhitiñöha |


12. pürva-väkyam


pürva-väkyaà tu vijïeyaà yathoktärthopadarçanam ||158||
113cd


yathä veëyäà bhémaù—buddhi-matike ! véjaya maharñim anena täla-våntena | [ve.saà. 4]


13. kävya-saàhäraù


vara-pradäna-sampräptiù kävya-saàhära iñyate ||159||
114ab


yathä sarvatra “kià te bhüyaù priyam upakaromi” iti |


nåpa-deçädi-çäntis tu praçastir abhidhéyate ||160||
114cd


yathä prabhävatyäm—


räjänaù suta-nirviçeñam adhunä paçyantu nityaà prajä

jéyäsuù sadasad-viveka-paöavaù santo guëa-grähiëaù |

sasya-svarëa-samåddhayaù samadhikäù santu kñamä-maëòale

bhüyäd avyabhicäriëé trijagato bhaktiç ca näräyaëe ||


atra copasaàhära-praçastyoranta ekena krameëaiva sthitiù |


“iha ca mukha-sandhau upakñepa-parinyäsa-yukty-udbheda-samädhänänäà pratimukhe ca parisarpaëa-pragamana-vajropanyäsa-puñpäëäà garbhe’bhütäharaëa-märga-toöakädhi-bala-kñepäëäà vimarçe’paväda-çakti-vyavasäya-prarocanädänänäà prädhänyam | anyeñäà ca yathä sambhava-sthitiù” iti kecit |


--o)0(o--


catuù-ñañöi-vidhaà hy etad aìgaà proktaà manéñibhiù |
kuryäd aniyate tasya sandhäv api niveçanam |
115
rasänuguëatäà vékñya rasasyaiva hi mukhyatä ||161||


yathä veëé-saàhäre tåtéyäìke duryodhana-karëayor mahat sampradhäraëam | evam anyaträpi yat tu rudraöädibhiù | niyama eva ity uktaà tal-lakñya-viruddham |


iñöärtha-racanäçcarya-läbho våttänta-vistaraù |
116
räga-präptiù prayogasya gopyänäà gopanaà tathä ||162||
prakäçanaà prakäçyänäm aìgänäà ñaò-vidhaà phalam |
117
aìga-héno naro yadvan naivärambha-kñamo bhavet ||163||
aìga-hénaà tathä kävyaà na prayogäya yujyate |
118
sampädayetäà sandhy-aìgaà näyaka-pratinäyakau |
tad-abhäve patäkädyäs tad-abhäve tathetarat ||164||
119


präyeëa pradhäna-puruña-prayojyäni sandhy-aìgäni bhavanti | kintüpakñepädi-trayaà béjasyälpa-mätra-samuddiñöatväd apradhäna-puruña-prayojitam eva sädhu |


rasa-vyaktim apekñyaiñäm aìgänäà saàniveçanam |
na tu kevalayä çästra-sthiti-sampädanecchayä ||165||
120


yathä ca yad veëyäà duryodhanasya bhänumatyä saha vipralambho darçitaù | tat tädåçe’vasare’tyantam anucitam |


aviruddhaà tu yad våttaà rasädi-vyaktaye’dhikam |
tad apy anyathayed dhémän vaded vä kadäcana ||166||
121


anayor udäharaëaà sat-prabandheñv abhivyaktam eva |


--o)0(o--


atha våttayaù


çåìgäre kauçiké vére sättvaty ärabhaöé punaù |
rase raudre ca bébhatse våttiù sarvatra bhäraté ||167||
122
catasro våttayo hy etäù sarva-näöyasya mätåkäù |
syur näyikädi-vyäpära-viçeñä näöakädiñu ||168||
123


1. kauçiké våttiù


yä çlakñëa-nepathya-viçeña-citrä
stré-saìkulä puñkala-nåtya-gétä |
kämopabhoga-prabhavopacärä
sä kaiçiké cäru-viläsa-yuktä ||169||
124


1.1 narma


narma ca narma-sphürjo narma-sphoöo’tha narma-garbhaç ca |
catväry aìgäny asyä . . . . . . . . . . . .


tatra—

. . . . . . . . . . . .vaidagdhya-kréòitaà narma ||170||
125
iñöa-janävarjana-kåt tac cäpi trividhaà matam |
vihitaà çuddha-häsyena sa-çåìgära-mayena ca ||171||
126


tatra kevala-häsyena vihita;m, yathä
ratnävalyäà


väsavadattä
(phalakam uddiçya sa-häsam) : esä bi abarä taba samébe jadhä-lihidä edaà kià ajja-basantassa biëëäëaà | [
eñäpi avarä tava samépe yathä-likhitä idaà kià ärya-vasantasya vijïänam |
]


çåìgära-häsyena, yathä
çäkuntale
räjänaà prati—


çakuntalä : asaàtuööho uëa kià karissadi ? [
asantuñöho punaù kià kariñyati ?
]


räjä : idam | (iti vyavasitaù çakuntalä-vaktraà òhaukate |)


sabhaya-häsyena, yathä
ratnävalyäm
älekhya-darçanävasare—


susaìgatä : jäëido mae eso buttanto samaà citta-phalaeëa | tä debée gadua nibeda(i)ssaà | [
jïäto mayaiña våttäntaù samaà citra-phalakena | tad devyai gatvä nivedayiñyämi |
]


etad-väkya-sambandhi narmodähåtam | evaà veña-ceñöä-sambandhy api |


1.2 narma-sphürjaù


narma-sphürjaù sukhärambho bhayänto nava-saìgamaù ||172||
127ab


yathä mälavikäyäà saìketa-näyakam abhisåtäyäà
näyakaù


visåja sundari saìgama-sädhvasaà

nanu cirät-prabhåti praëayonmukhe |

parigåhäëa gate sahakäratäà

tvam atimukta-latä-caritaà mayi ||


mälavikä
: bhaööä, debée bhaeëa appaëo bi pia ka(u)à ëa päremi [
bhartaù, devyä bhayena ätmano’pi priyaà kartuà ëa pärayämi |
] ityädi |


1 Dhvany-äloka

2.21
, Vakrokti-jévitä, Sükti-muktävali 2.93,
P
adyä
258
.

2 After 4.37, attributed to Kävya-nirëaya. The entire passage there reads as follows:

tätparyänatirekäc ca vyaïjakatvasya na dhvaniù |

kim uktaà syäd açrutärtha-tätparye’nyokti-rüpiëi ||1||

viñaà bhakñaya pürvo yaç caivaà parasutädiñu |

prasajyate pradhänatväd dhvanitvaà kena väryate ||2||

dhvaniç cet svärtha-viçräntaà väkyam arthäntaräçrayam |
tatparatvàa tv aviçräntau tatra viçränty-asambhavät ||3||

etävaty eva viçräntis tätparyasyeti kià kåtam |

yävat-kärya-prasäritvät tätparyaà na tulä-dhåtam ||4||

3 Above 4.3ad.

4 Above 2.23, 2.24, 4.14

5 Gäthä 880. Cited Dhvany-äloka 1.4. Kävya-prakäça 135.

6 Dhvany-äloka 2.9.

7 [sandhyaìga | value="vilobhana" resp="V 6.72" from="ch21" to="pl4"]

8 Dhvany-äloka 2.9.

9 cürëitä

10 mayi tvam |

11 vahni

12 nara

13 u.rä.ca. 3.31, padyä. 325, sü.mu. 43.39

14 saàkértayituà cintayiñyati |



Página PRINCIPAL
OBRAS y AUTORES CLÁSICOS

Cuadro General

Disculpen las Molestias






HINDUISMO (3270)SC | 1º Sri Garga-Samhita





Sri Garga-Samhita | Oraciones Selectas al Señor Supremo | Devotees Vaishnavas | Dandavat pranams - All glories to Srila Prabhupada | Dandavat pranams | Santos Católicos | El Mundo del ANTIGUO EGIPTO II | El Antiguo Egipto I |Archivo Cervantes | Neale Donald Walsch | Sivananda Yoga | SWAMIS | Hari Katha | Hinduismo | Biografías


No hay comentarios:

Correo Vaishnava

Mi foto
Spain
Correo Devocional

Archivo del blog