jueves, 14 de enero de 2010

Sahitya-darpanam 4ª Parte - Visvanatha Kaviraja

Fotos
Brahma
harekrsna

Sahitya-darpanam 4ª Parte

Visvanatha Kaviraja

Jagadananda Das

(3) narma-sphoöaù

narma-sphoöo bhäva-leçaiù sücitälpa-raso mataù ||173|| 127cd

yathä mälaté-mädhave—

gamanam alasaà çünyä dåñöiù çaréram asauñöhavaà

çvasitam adhikaà kintv etat syät kim anyad ito’thavä |

bhramati bhuvane kandarpäjïä vikäri ca yauvanaà

lalita-madhuräs te te bhäväù kñipanti ca dhératäm ||

alasa-gamanädibhir bhäva-leçair mädhavasya mälatyäm anurägaù stokaù prakäçitaù |

(4) narma-garbhaù

narma-garbho vyavahåtir netuù pracchanna-vartinaù ||174|| 128ab

yathä tatraiva sakhé-rüpa-dhäriëä mädhavena mälatyä maraëa-vyavasäya-väraëam |

2. sätvaté våttiù

atha sätvaté—

sättvaté bahulä sattva-çaurya-tyäga-dayärjavaiù | 128

saharñä kñudra-çåìgärä viçokä sädbhutä tathä ||175||

utthäpako’tha säìghätyaù saàläpaù parivartakaù | 129

viçeñä iti catväraù sättvatyäù parikértitäù |

uttejana-karo çatror väg-utthäpaka ucyate ||176|| 130

yathä mahävéra-carite—

änandäya ca vismayäya ca mayä dåñöo’si duùkhäya vä

vaitåñëyaà tu mamäpi samprati kutas tvad-darçane cakñuñaù |

tvat-säàgatya-sukhasya näsmi viñayas tat kià våthä vyähåtair

asmin viçruta-jämadagnya-damane päëau dhanur jåmbhatäm ||

manträrtha-daiva-çaktyädeù säìghätyaù saìgha-bhedanam ||177|| 131ab

mantra-çaktyä, yathä mudrä-räkñase räkñasa-sahäyänäà cäëakyena sva-buddhyä bhedanam | artha-çaktyäpi tatraiva | deva-çaktyä, yathä rämäyaëe rävaëäd vibhéñaëasya bhedaù |

saàläpaù syäd gabhéroktir nänä-bhäva-samäçrayaù ||178|| 131cd

yathä véra-carite rämaù—ayaà saù | yaù kila saparivära-kärttikeya-vijayävarjitena bhagavatä néla-lohitena parivatsara-sahasränteväsine tubhyaà prasädékåtaù paraçuù |

paraçurämaù—räma däçarathe ! sa eväyam ärtha-pädänäà priyaù paraçuù | ity ädi |

prärabdhäd anya-käryäëäà karaëaà parivartakaù ||179|| 132ab

tathä veëyäà bhémaù— sahadeva, gaccha tvaà gurum anuvartasva | aham apy äyudhägäraà praviçyäyudha-sahäyo bhaväméti yävat | athavä ämantrayitavyä mayä päïcäléti |

(3) ärabhaöé-våttiù

athärabhaöé—

mäyendrajäla-saìgräma-krodhodbhräntädi-ceñöitaiù | 132cd

saàyuktä vadha-bandhädyair uddhatärabhaöé matä ||180||

vastütthäpana-saàpheöo saàkñipir avapätanam |133

iti bhedäs tu catvära ärabhaöyäù prakértitäù |

mäyädy-utthäpitaà vastu vastütthäpanam ucyate ||181|| 134

athodätta-räghave—

jéyante jayino’pi sändra-timira-vrätair viyad-vyäpibhir

bhäsvantaù sakalä raver api karäù kasmäd akasmäd amé |

ete cogra-kabandha-kaëöha-rudhirair ädhmäyamänodarä

muïcanty änana-kandaränala-mucas tévrän ravän pheraväù || ity ädi |

sampheöas tu samäghätaù kruddha-satvarayor dvayoù ||182|| 135ab

yathä mälatyäà mädhaväghora-ghaëöayoù |

saìkñiptä vastu-racanä çilpair itarathäpi vä | 135

saìkñiptiù sthän nivåttau ca netur netrantara-grahaù ||183||

yathodayana-carite kaliïja-hasti-prayogaù | dvitéyaà, yathä väli-nivåttyä sugrévaù | yathä vä paraçurämasyauddhatya-nivåttyä çäntatväpädänam—“puëyä brähmaëa-jätiù” iti |

praveça-träsa-niñkränti-harña-vidrava-sambhavam | 136cd

avapätanam ity uktaà . . . . . . . . . ||184|| 137a

yathä kåtyärävaëe ñañöhe’ìke—“praviçya khaòga-hastaù puruñaù” ity ataù prabhåti niñkramaëa-paryantam |

. . . . . . . . . pürvam uktaiva bhäraté ||185|| 137b

--o)0(o--

atha näöyoktayaù—

açrävyaà khalu yad vastu tad iha svagataà matam | 137

sarva-çrävyaà prakäçaà syät tad bhaved apaväritam ||186||

rahasyaà tu yad anyasya parävåtya prakäçyate | 138

tripatäka-kareëänyän apaväryäntarä kathäm ||187||

anyonyämantraëaà yat syät taj-janänte janäntikam | 139

kià bravéñéti yan-näöye vinä pätraà prayujyate |

çrutvevänuktam apy arthaà tat syäd äkäça-bhäñitam ||188|| 140

yaù kaçcid artho yasmäd gopanéyas tasyäntarata ürdhvaà sarväìgulinämitänämikaà tripatäka-lakñaëaà karaà kåtvänyena saha yan mantryate taj janäntikam | parävåtyänyasya rahasya-kathanam apaväritam | çeñaà spañöam |

dattäà siddhäà ca senäà ca veçyänäà näma darçayet |

datta-präyäëi vaëijäà ceöa-ceöyos tathä punaù | 141

vasantädiñu varëyasya vastuno näma yad bhavet ||189||

veçyä yathä vasantasenädiù | vaëig viñëudattädiù | ceöaù kalahaàsädiù | ceöé mandärikädiù |

näma käryaà näöakasya garbhitärtha-prakäçakam ||190|| 142

yathä rämäbhyudayädiù |

näyikänäyakäkhyänät saàjïä prakaraëädiñu ||191|| 143ab

yathä mälaté-mädhavädiù |

näöikä-saööakädénäà näyikäbhir viçeñaëam ||192|| 143cd

yathä ratnävalé-karpüra-maïjary-ädiù |

präyeëa ëy-antakaù sädhir gameù sthäne prayujyate ||193|| 144ab

yathä çäkuntale—åñé gacchävaù ity arthe sädhayävas tävat |

räjä sväméti deveti bhåtyair bhaööeti cädhamaiù | 144

räjarñibhir vayasyeti tathä vidüñakeëa ca ||194||

räjann ity åñibhir väcyaù so’patya-pratyayena ca | 145

svecchayä nämabhir viprair vipra äryeti cetaraiù ||195||

vayasyety athavä nämnä väcyo räjïä vidüñakaù | 146

väcyau naöé-sütradhärävärya-nämnä parasparam ||196||

sütradhäraà vaded bhäva iti vai päripärçvikaù | 147

sütradhäro märiñeti haëòe ity adhamaiù samäù ||197||

vayasyety uttamair haàho madhyair äryeti cägrajaù | 148

bhagavann iti vaktavyäù sarvair devarñi-liìginaù ||198||

vaded räjïéà ca ceöéà ca bhavatéti vidüñakaù | 149

äyuñman rathinaà süto våddhaà täteti cetaraù ||199||

vatsa-putraka-täteti nämnä gotreëa vä sutaù | 150

çiñyo’nujaç ca vaktavyo’mätya äryeti cädhamaiù ||200||

viprair ayam amätyeti saciveti ca bhaëyate | 151

sädho iti tapasvé ca praçäntaç cocyate budhaiù ||201||

sva-gåhétäbhidhaù püjyaù çiñyädyair vinigadyate | 152

upädhyäyeti cäcäryo mahäräjeti bhüpatiù ||202||

sväméti yuvaräjas tu kumäro bhartå-därakaù | 153

bhadra-saumya-mukhety evam adhamais tu kumärakaù ||203||

väcyä prakåtibhé räjïaù kumäré bhartå-därikä | 154

patir yathä tathä väcyä jyeñöha-madhyädhamaiù striyaù ||204||

haleti sadåçé preñyä hajje veçyäjjukä tathä | 155

kuööiny ambety anugatiù püjyä ca jaraté janaiù ||205||

ämantraëaiç ca päñäëòä väcyäù svasamayägataiù | 156

çakyädayaç ca sambhäñyä bhadra-dattädi-nämabhiù ||206||

yasya yat karma çilpaà vä vidyä vä jätir eva vä | 157

tenaiva nämnä väcyo’sau jïeyäç cänye yathocitam ||207||

atha bhäñä-vibhägaù—

puruñäëäm anécänäà saàskåtaà syät kåtätmanäm | 158

saurasené prayoktavyä tädåçénäà ca yoñitäm ||208||

äsäm eva tu gäthäsu mahäräñöréà prayojayet | 159

atroktä mägadhé bhäñä räjäntaùpura-cäriëäm ||209||

ceöänäà räja-puträëäà çreñöhänäà cärdha-mägadhé | 160

präcyäà vidüñakädénäà dhürtänäà syäd avantijä ||210||

yodhanägarikädénäà däkñiëätyä hi dévyatäm || 161

çabaräëäà çakädénäà çäbaréà samprayojayet ||211||

vählékamäñodécyänäà dräviòé dräviòädiñu || 162

äbhéreñu tathäbhéré cäëòälé pukkasädiñu ||212||

äbhéré çäbaré cäpi käñöha-pätropajéviñu || 163

tathaiväìgära-kärädau paiçäcé syät piçäca-väk ||213||

ceöänäm apy anécänäm api syät saurasenikä || 164

bälänäà ñaëòakänäà ca néca-graha-vicäriëäm ||214||

unmattänäm äturäëäà saiva syät saàskåtaà kvacit || 165

aiçvaryeëa pramattasya däridryopadrutasya ca ||215||

bhikñu-valka-dharädénäà präkåtaà samprayojayet || 166

saàskåtaà samprayoktavyaà liìginéñüttamäsu ca ||216||

devé-mantri-sutä-veçyäsv api kaiçcit tathoditam || 167

käryataç cottamädénäà käryo bhäñä-viparyayaù ||217|| 168

yoñit-sakhé-bäla-veçyä-kitaväpsarasäà tathä |

vaidagdhyärthaà pradätavyaà saàskåtaà cäntaräntarä ||218|| 169

eñäm udäharaëäny äkareñu boddhavyäni | bhäñä-lakñaëäni mama täta-pädänäà bhäñärëave |

ñaötriàçal-lakñaëäny atra näöyälaìkåtayas tathä |

trayastriàçat-prayojyäni véthy-aìgäni trayodaça | 170

läsyäìgäni daça yathä-läbhaà rasa-vyapekñayä ||219||

yathä-läbhaà prayojyänéti sambandhaù | atreti näöake |

näöya-lakñaëäni

tatra lakñaëäni—

bhüñaëäkñara-saìghätau çobhodäharaëaà tathä | 171

hetu-saàçaya-dåñöäntäs tulya-tarkaù padoccayaù ||220||

nidarçanäbhipräyo ca präptir vicära eva ca | 172

diñöopadiñöe ca guëätipätätiçayau tathä ||221||

viçeñaëa-nirukté ca siddhi-bhraàça-viparyayau | 173

däkñiëyänunayau mälärthäpattir garhaëaà tathä ||222||

påcchä prasiddhiù särüpyaà saàkñepo guëa-kértanam | 174

leço manoratho’nukta-siddhiù priya-vacas tathä ||223||

1. bhüñaëam

tatra—

lakñaëäni guëaiù sälaìkärair yogas tu bhüñaëam ||224|| 175

yathä—

äkñipanty aravindäni mugdhe tava mukha-çriyam |

koña-daëòa-samagräëäà kim eñäà asti duñkaram ||

2. akñara-saìghätaù

varëanäkñara-saìghätaç citrärthair akñarair mitaiù ||225|| 176ab

yathä çäkuntale räjä—kaccit sakhéà vo nätibädhate çaréra-santäpaù |

priyaàvadä—sampadaà laddhosaho uasamaà gamissadi | [sämprataà labdhauñadham upaçamaà gamiñyati |]

3. çobhä

siddhair arthaiù samaà yaträprasiddho’rthaù prakäçate | 176

çliñöa-lakñaëa-citrärthä sä çobhety abhidhéyate ||226||

yathä—

sad-vaàça-sambhavaù çuddhaù koöido’pi guëänvitaù |

kämaà dhanur iva krüro varjanéyaù satäà prabhuù ||

4. udäharaëam

yatra tulyärtha-yuktena väkyenäbhipradarçanät | 177

sädhyate’bhimataç cärthas tad-udäharaëaà matam ||227||

yathä—

anuyäntyä janätétaà käntaà sädhu tvayä kåtam |

kä dina-çrér vinärkeëa kä niçä çaçinä vinä ||

5. hetuù

hetur väkyaà samäsoktam iñöakåd dhetu-darçanät ||228|| 178cd

yathä veëyäà bhémaà prati ceöé—mae evvaà bhaëidaà | ai bhäëumadi tumhäëaà amukkesu kesesu kahaà devée kesä saàjaméanti tti | [mayä evaà bhaëitam | ayi bhänumati yuñmäkamamukteñu keçeñu katham devyäù keçäù saàyamyanta iti |]

6. saàçayaù

saàçayo’jïäta-tattvasya väkye syäd yad aniçcayaù ||229|| 179ab

yathä yayäti-vijaye—

iyaà svargädhinäthasya lakñméù kià yakña-kanyakä |

athavä vipinasyaiva devatä kim u pärvati ||

7. dåñöäntaù

dåñöänto yas tu pakñe’rtha-sädhanäya nidarçanam ||230|| 179cd

yathä veëyäà, sahadevaù—“ärya ! ucitam evaitat tasyä, yato duryodhana-kalatraà hi sä” ity ädi | [ve.saà 1.19ad]

8. tulya-tarkaù

tulya-tarko yad-arthena tarkaù prakåti-gäminä ||231|| 180ab

yathä tatraiva—

paryäyeëa hi dåçyante svapnäù kämaà çubhäçubhäù |

çata-saàkhyä punar iyaà sänujaà spåçatéva mäm || [ve.saà. 2.13]

9. padoccayaù

saïcayo’rthänurüpo yaù padänäà sa padoccayaù ||232|| 180cd

yathä çäkuntale—

adharaù kisalaya-rägaù komala-viöapa-anukäriëau bähü |

kusumam iva lobhanéyaà yauvanam aìgeñu saànaddham || [a.çä. 1.19]

atra padapadärthayoù saukumäryaà sadåçam eva |

10. nidarçanam

yaträrthänäà prasiddhänäà kriyate parikértanam |

para-pakña-vyudäsärthaà tan nidarçanam ucyate ||233|| 181

yathä—

kñätra-dharmocitair dharmair alaà çatru-vadhe nåpäù |

kià tu välini rämeëa mukto bäëaù paräìmukhe ||

11. abhipräyaù

abhipräyas tu sädåçyäd abhütärthasya kalpanä ||234|| 182ab

yathä çäkuntale—

idaà kila-avyäja-manoharaà vapus

tapaù-kñamaà sädhayituà ya icchati |

dhruvaà sa nélotpala-patra-dhärayä

çamé-latäà chettum åñir vyavasyati || [a.çä. 1.17]

12. präptiù

präptiù kenacid aàçena kiïcid yatränuméyate ||235|| 182cd

yathä mama prabhävatyäm—“anena khalu savataç caratä caïcarékeëävaçyaà viditä bhaviñyati priyatamä me prabhävaté |”

13. vicäraù

vicäro yukti-väkyair yad apratyakñärtha-darçanam ||236|| 183ab

yathä mama candrakaläyäm, räjä—nünam iyam antaù-pihita-madana-vikärä vartate, yataù—

hasati paritoña-rahitaà nirékñyamäëäpi nekñate kiïcit |

sakhyäm udäharantyäm asamaïjasam uttaraà datte ||

14. diñöam

deça-käla-svarüpeëa varëanä diñöam ucyate ||237|| 183cd

yathä veëyäà, sahadevaù—

yad vaidyutam iva jyotir ärye kruddhe’dya saàbhåtam |

tat prävåò iva kåñëeyaà nünaà saàvardhayiñyati || [ve.saà. 1.14]

15. upadiñöam

upadiñöaà manohäri väkyaà çästränusärataù ||238|| 184ab

yathä çäkuntale—

çuçrüñasva gurün kuru priya-sakhé-våttià sapatné-jane

bhartå-viprakåtä api roñaëatayä mä sma pratépaà gamaù |

bhüyiñöhaà bhava dakñiëä parijane bhägyeñv anutsekiné

yänty evaà gåhiëé-padaà yuvatayo vämäù kulasyädhayaù || [a.çä. 4.18]

16. guëätipätaù

guëätipätaù käryaà vad viparétaà guëän prati ||239|| 184cd

yathä mama candrakaläyäà candraà prati—

ja(i) saàharijja(i) tamo gheppa(i) saalehi te päo |

basasi sire pasuba(i)ëo tahabi ha itthéa jéaëaà harasi ||

[yadi saàhriyate tamo gåhyate sakalais tava pädaù |

vasasi çirasi paçupates tathäpi stréëäà jévanaà harasi ||]

17. guëätiçayaù

yaù sämän guëodrekaù sa guëätiçayo mataù ||240|| 185ab

yathä tatraiva, räjä—

asäv antaç caïcad-vikaca-nava-léläbja-yugalas

tala-sphürjat-kambur vilasad-ali-saàghäta upari |

vinä doñäsaìgaà satata-paripürëäkhila-kalaù

kutaù präptaç candro vigalita-kalaìkaù sumukhi te ||

18. viçeñaëam

siddhän arthän bahün uktvä viçeñoktir viçeñaëam ||241|| 185cd

yathä—

tåñëäpahäré vimalo dvijäväso jana-priyaù |

hradaù padmäkaraù kintu budhas tvaà sa jaläçayaù ||

19. niruktiù

pürva-siddhärtha-kathanaà niruktir iti kértyate ||242|| 186ab

yathä veëyäà—“nihatäçeña-kauravyaù” [ve.saà. 5.28] ity ädi |

20. siddhiù

bahünäà kértanaà siddhir abhipretärtha-siddhaye ||243|| 186cd

yathä—

yad véryaà kürma-räjasya yaç ca çeñasya vikramaù |

påthivyä rakñaëe räjann ekatra tvayi tat-sthitam ||

21. bhraàçaù

dåptädénäà bhavad bhraàço väcyäd anyatarad vacaù ||244|| 187ab

yathä veëyäà kaïcukinaà prati duryodhanaù—

saha-bhåtya-gaëaà sa-bändhavaà

saha-mitraà sa-sutaà sahänujam |

sva-balena nihanti saàyuge

na cirät päëòu-sutaù suyodhanam || [ve.saà. 2.5]

22. viparyayaù

vicärasyänyathäbhävaù sandehät tu viparyayaù ||245|| 187cd

yathä—

matvä lokam adätäraà santoñe yaiù kåtä matiù |

tvayi räjani te räjan na tathä vyavasäyinaù ||

23. däkñiëyam

däkñiëyaà ceñöayä väcä para-cittänuvartanam ||246|| 188ab

väcä, yathä—

prasädhaya puréà laìkäà räjä tvaà hi vibhéñaëa |

äryeëänugåhétasya na vighnaù siddhim antarä ||

evaà ceñöayäpi |

24. anunayaù

väkyaiù snigdhair anunayo bhaved arthasya sädhanam ||247|| 188cd

yathä veëyäà, açvatthämänaà prati kåpaù—divyästra-gräma-kovide bhäradväja-tulya-paräkrame kià na saàbhävyate tvayi | (3.24/25)

25. mälä

mälä syäd yad abhéñöärthaà naikärtha-pratipädanam ||248|| 189ab

yathä çäkuntale, räjä—

kià çétalaiù klama-vinodibhir ärdra-vätän

saïcärayämi naliné-dala-täla-våntaiù |

aìke nidhäya karabha-üru yathä-sukhaà te

saàvähayämi caraëäv uta padma-täàrau || [a.çä. 3.19]

26. arthäpattiù

arthäpattir yad anyärtho’rthäntarokteù pratéyate ||249|| 189cd

yathä veëyäà droëo’çvatthämänaà räjye’bhiñektum icchatéti kathayantaà karëaà prati räjä duryodhanaù—“sädhu aìgaräja sädhu,

dattväbhayaà so’tiratho badhyamänaà kiréöinä |

sindhu-räjam upekñeta naivaà cet katham anyathä || [ve.saà. 3.28]

27. garhaëam

düñaëodghoñaëäyäà tu bhartsanä garhaëaà tu tat ||250|| 190ab

yathä tatraiva karëaà prati açvatthämä—

nirvéryaà guru-çäpa-bhäñita-vaçät kià me taveväyudhaà

saàpraty eva bhayäd vihäya samaraà präpto 'smi kià tvaà yathä |

jäto 'haà stuti-vaàça-kértana-vidäà kià särathénäà kule

kñudräräti-kåtäpriyaà pratikaromy asreëa nästreëa yat || [ve.saà. 3.35]

28. påcchä

abhyarthanäparair väkyaiù påcchärthänveñaëaà matä ||251|| 190cd

yathä tatraiva sundarakaù—

ajjä abi ëäma imassià uddese särahi-dudéo diööho tumhehià mahäräa-dujjohaëo ëa vetti | [äryäù api nämäsmin deçe särathi-dvitéyo dåñöo yuñmäbhir mahäräja-duryodhano na veti |] [ve.saà. 4]

29. prasiddhiù

prasiddhir loka-siddhärthair utkåñöair artha-sädhanam ||252|| 191ab

yathä vikramorvaçyäm, räjä—

süryäcandramasau yasya mätämaha-pitämahau |

svayaà kåtaù patir dväbhyäm urvaçyä ca bhuvä ca yaù ||

30. särüpyam

särüpyam anurüpasya särüpyät kñobha-vardhanam ||253|| 191cd

yathä veëyäà duryodhana-bhräntyä bhémaà prati yudhiñöhiraù—durätman duryodhana-hataka ity ädi |

31. saìkñepaù

saìkñepo yat tu saìkñepäd ätmäny arthe prayujyate ||254|| 192ab

yathä mama candrakaläyäm, räjä—priye !

aìgäni khedayasi kià çiréña-kusuma-paripelaväni mudhä |

(ätmänaà nirdiçya)

ayam éhita-kusumänäà sampädayitvä tavästi däsajanaù ||

32. guëa-kértanam

guëänäà kértanaà yat tu tad eva guëa-kértanam ||255|| 192cd

yathä tatraiva—netre khaïjana-gaïjane sarasija-pratyathi ity ädi |

33. leçaù

sa leço bhaëyate väkyaà yat sädåçya-puraùsaram ||256|| 193ab

yathä veëyäà, räjä—

hate jarati gäìgeye puraskåtya çikhaëòinam |

yä çläghä päëòu-puträëäà saiväsmäkaà bhaviñyati || [ve.saà. 2.4]

34. manorathaù

manorathas tv abhipräyasyoktir bhaìgyantareëa yat ||257|| 193cd

yathä—

rati-keli-kalaù kiïcid eña manmatha-mantharaù |

paçya subhru samälambhät kädambaç cumbati priyäm ||

35. anukta-siddhiù

viçeñärthoha-vistäro’nukta-siddhir udéryate ||258|| 194ab

yathä gåha-våkña-väöikäyäm—

dåçyete tanvi yäv etau cärucandramasaà prati |

präjïe kalyäëa-nämänäv ubhau tiñya-punarvasü ||

35. priyokti-priya-vacanam

syät prayäëayituà püjyaà priyoktir harña-bhäñaëam ||259|| 194cd

yathä çäkuntale—

udeti pürvaà kusumaà tataù phalaà

ghanodayaù präk tad-anantaraà payaù |

nimitta-naimittikayor ayaà kramas

tava prasädasya puras tu saàpadaù || [a.çä. 7.30]

atha näöyälaìkäräù—

äçér äkranda-kapaöäkñamä-garvodyamäçrayäù |

utpräsana-spåhä-kñobha-paçcät-täpopapattayaù ||260|| 195

äçaàsädhyavasäyau ca visarpollekha-saàjïitau |

uttejanaà parévädo nétir artha-viçeñaëam ||261|| 196

protsähanaà ca sähäyyam abhimäno’nuvartanam |

utkértanaà yathä yäcïä parihäro nivedanam ||262|| 197

pravartanäkhyäna-yukti-praharñäç copadeçanam |

iti näöyälaìkåtayo näöya-bhüñaëa-hetavaù ||263|| 198

1. äçéù

äçér iñöa-janäçaàsä . . . . . . . . ||264|| 199a

yathä çäkuntale—

yayäter iva çarmiñöhä patyur bahu-matä bhava |

putraà tvam api samräjaà seva pürum aväpnuhi || [a.çä. 4.7]

2. äkrandaù

. . . . . . . . äkrandaù pralapitaà çucau ||265|| 199b

yathä veëyäà kaïcuké—hä devi kunti, räja-bhavana-patäke ity ädi |

3. kapaöam

kapaöaà mäyayä yatra rüpam anyad vibhävyate ||266|| 199cd

yathä kula-paty-aìke—

måga-rüpaà parityajya vidhäya kapaöaà vapuù |

néyate rakñasä tena lakñmaëo yudhi saàçayam ||

4. akñamä

akñamä sä paribhavaù svalpo’pi na viñahyate ||267|| 200ab

yathä çäkuntale, räjä—bhoù satya-vädinn ! abhyupagataà tävad asmäbhiù | kià punar imäm atisandhäya labhyate | çärìgaravaù—vinipätaù ity ädi | (5.25)

5. garvam

garvävalepajaà väkyaà . . . . . . . . ||268|| 200c

yathä tatraiva, räjä—mamäpi sattvair abhibhüyante gåhäù | (6.26)

6. udyamaù

. . . . . . . . käryasyärambha udyamaù ||269|| 200d

yathä kumbhäìke, rävaëaù—paçyämi çoka-vivaço’ntakam eva tävat |

7. äçrayaù

grahaëaà guëavat kärya-hetor äçraya ucyate ||270|| 201ab

yathä vibhéñaëa-nirbhartsanäìke, vibhéñaëaù—rämam eväçrayämi iti |

8. utpräsanam

utpräsanaà tüpahäso yo’sädhau sädhu-mänini ||271|| 201cd

yathä çäkuntale, çärìgaravaù—räjan ! atha punaù pürva-våttäntam anya-saìgäd vismåto bhavän | tat katham adharma-bhéror dära-parityägaù (5.28) ity ädi |

9. äkäìkñä

äkäìkñä ramaëéyatväò vastuno yä spåhä tu sä ||272|| 202ab

yathä tatraiva, räjä—

cäruëä sphuritenäyam aparikñata-komalaù |

pipäsato mamänujïäà dadätéva priyädharaù ||

10. kñobhaù

adhikñepa-vacaù-käré kñobhaù proktaù sa eva tu ||273|| 202cd

yathä—

tvayä tapasvi-cäëòäla pracchanna-vadha-vartinä |

na kevalaà hato välé svätmä ca para-lokataù ||

11. paçcättäpaù

mohävadhéritärthasya paçcättäpaù sa eva tu ||274|| 203ab

yathänutäpäìke, rämaù—“kià devyä na vicumbito’smi bahuço mithyäbhiçaptas tadä” iti |

12. upapattiù

upapattir matä hetor upanyäso’rtha-siddhaye ||275|| 203cd

yathä vadhyaçiläyäm—

mriyate mriyamäëe yä tvayi jévati jévati |

täà yadécchasi jévantéà rakñätmänaà mamäsubhiù ||

13. äçäàsä

äçaàsanaà syäd äçaàsä . . . . . . . . ||276|| 204a

14. adhyavasäyaù

. . . . . . . . pratijïädhyavasäyakaù ||277|| 204b

15. vimarñaù

visarpo yat samärabdhaà karmäniñöa-phala-pradam ||278|| 204cd

16. ullekhaù

kärya-grahaëam ullekhaù . . . . . . . . ||279|| 205a

yathä çäkuntale, räjänaà prati täpasau—samid-äharaëäya prasthitäv äväm | iha cäsmad-guroù kaëvasya kula-pateù sädhidaivata iva çakuntalayänumäliné-téram äçramo dåçyate | na ced anya-käryätipätaù | praviçya pratigåhyatäm ätitheyaù satkäraù (1.13) iti |

17. uttejanam

. . . . . . . . uttejanam itéñyate |

sva-kärya-siddhaye’nyasya preraëäya kaöhora-väk ||280|| 205bcd

yathä—

indrajic caëòa-véryo’si nämnaiva balavän asi |

dhik dhik pracchanna-rüpeëa yudhyase’smad-bhayäkulaù ||

18. parévädaù

bhartsanä tu parévädo . . . . . . . . ||281|| 206a

yathä sundaräìke duryodhanaù—“dhig dhik süta, kià kåtavän asi | vatsasya me prakåti-durlalitasya päpaù päpaà vidhäsyati” ity ädi |

19. nétiù

. . . . . . . . nétiù çästreëa vartanam ||282|| 206b

yathä çäkuntale duñyantaù—“vinéta-veña-praveçyäni tapo-vanäni” iti |

20. artha-viçeñaëam

uktasyärthasya yat tu syäd utkértanam anekadhä | 206cd

upälambha-viçeñeëa tat syäd artha-viçeñaëam ||283|| 207ab

yathä çäkuntale räjänaà prati çärìgaravaù—äù katham idaà näma ? kim upanyastam iti ? nanu bhavän eva nitaräà loka-våttänta-niñëätäù |

satém api jïäti-kula-eka-saàçrayäm

jano 'nyathä bhartåmatéà viçaìkate |

ataù samépe pariëetur iñyate |

priyäpriyä vä pramadä sva-bandhubhiù || [a.çä. 5.17]

21. protsähanam

protsähnaà syäd utsäha-girä kasyäpi yojanam ||284|| 207cd

yathä bäla-rämäyaëe—

käla-rätrikaräleyaà stréti kià vicikitsasi |

taj jagat-tritayaà trätuà täta täòaya täòakäm ||

22. sähäyyam

sähäyyaà saìkaöe yat syät sänukülyaà parasya ca ||285|| 208ab

yathä veëyäà, kåpaà prati açvatthämä—“tvam api tävad asya räjïaù pärçva-varté bhava” | kåpaù—“väïchämy aham adya pratikartum” ity ädi |

23. abhimänaù

abhimänaù sa eva syät . . . . . . . . ||286|| 208c

yathä tatraiva duryodhanaù—“mätaù kim apy asadåçaà kåpaëaà vacas te” ity ädi |

24. anuvartanam

. . . . . . . . praçrayäd anuvartanam | 208d

anuvåttir . . . . . . . . . . . . . . . ||287||

yathä çäkuntale räjä çakuntaläà prati—“ayi tapo vardhate ?” anasüyä—“däëià adidhi-bisesa-läheëa” [idäném atithi-viçeña-läbhena] ity ädi |

25. utkértanam

. . . . . bhüta-käryäkhyänam utkértanaà matam ||288|| 209b

yathä bäla-rämäyaëe—

aträsét phaëi-päça-bandhana-vidhiù çaktyä bhavad devare

gäòhaà vakñasi täòite hanumatä droëädrir aträhåtaù |

divyair indrajid atra lakñmaëa-çarair lokäntaraà präpitaù

kenäpy atra mågäkñi räkñasa-pateù kåttä ca kaëöhäöavé ||

26. yäcïä

yäcïä tu kväpi yäcïä yä svayaà düta-mukhena vä ||289|| 209cd

yathä—

adyäpi dehi vaidehéà dayälus tvayi räghavaù |

çirobhiù kanduka-kréòäà kià kärayasi vänarän ||

27. parihäraù

parihära iti proktaù kåtänucita-märjanam ||290|| 210ab

yathä—

präëa-prayäëa-duùkhärta uktavän asmy anakñaram |

tat kñamasva vibho kià ca sugrévas te samarpitaù ||

28. nivedanam

avadhérita-kartavya-kathanaà tu nivedanam ||291|| 210cd

yathä räghaväbhyudaye lakñmaëaù—“ärya, samudräbhyarthanayä gantum udyato’si tat kim etat ?”

29. pravartanam

pravartanaà tu käryasya yat syät sädhu-pravartanam ||292|| 211ab

yathä veëyäm räjä—“kaïcukin ! devasya devaké-nandanasya bahu-mänäd vatsasya me vijaya-maìgaläya pravartyantäà tad ucitäù samärambhäù |”

30. äkhyänam

äkhyänaà pürva-våttoktiù . . . . . . . . .||293|| 211c

yathä tatraiva—“deçaù so’yam aräti-çoëita-jalair yasmin hradäù püritäù” [ve.saà. 3.33]

31. yuktiù

. . . . . . . . .yuktir arthävadhäraëam ||294|| 211d

yathä tatraiva—

yadi samaram apäsya nästi måtyor

bhayam iti yuktam ito’nyataù prayätum |

atha maraëam avaçyam eva jantoù

kim iti mudhä malinaà yaçaù kurudhve || [ve.saà. 3.6]

32. praharñaù

praharñaù pramadädhikyaà . . . . . . . . .||295|| 212a

yathä çäkuntale, räjä—“tat kim idäném ätmänaà pürëa-manorathaà näbhinandämi |”

33. upadeçanam

. . . . . . . . .çikñä syäd upadeçanam ||296|| 212b

yathä tatraiva—“sahi, ëa juttaà assama-bäsiëo jaëassa akida-sakkäraà adidhi-visesaà ujjhia sacchandado gamaëaà” [sakhi, na yuktaà äçrama-väsino janasya akåta-satkäram atithi-viçeñaà visåjya svachandato gamanam |]

eñäà ca lakñaëa-näöyälaìkaräëaà sämänyata eka-rüpatve’pi bhedena vyapadeço gaòòulikä-praväheëa | eñu ca keñäïcid guëälaìkära-bhäva-sandhy-aìga-viçeñäntarbhäve’pi näöake prayatnataù kartavyatvät tad-viçeñoktiù | etäni ca—

païca sandhi catur-våtti catuù-ñañöy-aìga-saàyutam |

ñaö-triàçal-lakñaëopetaà guëälaìkära-bhüñitam ||

mahä-rasaà mahä-bhogam udätta-vacanänvitam |

mahä-puruña-saïcäraà sädhv-äcära-jana-priyam ||

suçliñöa-sandhi-saàyogaà suprayogaà sukhäçrayam |

mådu-çabdäbhidhänaà ca kaviù kuryät tu näöakam || [nä.çä. 19.139-141]

iti muninoktatvän näöake’vaçyaà kartavyäny eva |

véthy-aìgäni vakñyante—

geya-padaà sthita-päöhyam äsénaà puñpa-gaëòikä | 212cd

pracchedakas trigüòhaà ca saindhaväkhyaà dvigüòham ||297||

uttamottamakaà cänyad-ukta-pratyuktam eva ca | 213

läsye daçavidhaà hy etad-aìgam uktaà manéñibhiù ||298||

1. geya-padam

tantré-bhäëòaà puraskåtyopaviñöasyäsane puraù | 214cd

çuddhaà gänaà geya-padaà . . . . . . . . .||299||

yathä—gauré-gåhe véëäà vädayanté malayavaté |

utphulla-kamala-kesara-

paräga-gaura-dyute mama hi gauri |

abhiväïchitaà prasiddhyatu

bhagavati yuñmat-prasädena ||^¹

2. sthita-päöhyam

. . . . . . . . .sthita-päöhyaà tad ucyate |

madanottäpitä yatra paöhati präkåtaà sthitä ||300|| 215

abhinava-gupta-pädäs tv ähuù—“upalakñaëaà caitat | krodhodbhräntasyäpi präkåta-paöhanaà sthita-päöhyam” iti |

3. äséna, 4. puñpa-gaëòikä, 5. pracchedakaù

nikhilätodya-rahitaà çoka-cintänvitäbalä |

aprasädhita-gätraà yad äsénäsénam eva tat ||301|| 216

ätodya-miçritaà geyaà chandäàsi vividhäni ca |

stré-puàsayor viparyäsa-ceñöitaà puñpa-gaëòikä ||302|| 217

anyäsaktaà patià matvä prema-viccheda-manyunä |

véëä-puraù-saraà gänaà striyäù pracchedako mataù ||303|| 218

6. nigüòhakam

stré-veña-dhäriëäà puàsäà näöyaà çlakñëaà trigüòhakam ||304|| 219ab

yathä mälatyäà, makarandaù—“eño’smi mälaté saàvåttaù” |

7. saindhavaù

kaçcana bhrañöa-saìketaù suvyakta-karaëänvitaù | 219

präkåtaà vacanaà vakti yatra tat saindhavaà matam ||305||

karaëaà véëädi-kriyä |

8. dvigüòhaka

caturasra-padaà gétaà mukha-pratimukhänvitam | 220

dvigüòhaà rasa-bhäväòhyam . . . . . . . . .||306|| 221a

9. uttamottamakam

. . . . . . . . .uttamottamakaà punaù |

kopa-prasädajan adhikñepa-yuktaà rasottaram ||307|| 221bcd

10. ukta-prayuktam

häva-helänvitaà citra-çloka-bandha-manoharam |

ukti-pratyukti-saàyuktaà sopälambham alékavat | 222

viläsänvita-gétärtham ukta-pratyuktam ucyate ||308||

spañöäny udäharaëäni |

etad eva yadä sarvaiù patäkä-sthänakair yutam | 223

aìkaiç ca daçabhir dhérä mahänäöakam ücire ||309||

etad eva näöakam | yathä bäla-rämäyaëam |

atha prakaraëam—

bhavet prakaraëe våttaà laukikaà kavi-kalpitam | 224

çåìgäro’ìgé näyakas tu vipro’mätyo’thavä vaëik |

säpäya-dharma-kämärtha-paro dhéra-praçäntakaù ||310|| 225

vipra-näyakaà yathä måcchakaöikam | amätya-näyakaà mälaté-mädhavam | vaëiì-näyakaà puñpa-bhüñitam |

näyikä kulajä kväpi veçyä kväpi dvayaà kvacit |

tena bhedäs trayas tasya tatra bhedas tåtéyakaù | 226

kitava-dyüta-kärädi-viöa-ceöaka-saìkulaù ||311||

kula-stré puñpa-bhüñite | veçyä tu raìga-våtte | dve api måcchakaöike | asya näöaka-prakåtitväc cheñaà näöakavat |

atha bhäëaù—

bhäëaù syäd dhürta-carito nänävasthäntarätmakaù | 227

ekäìka eka evätra nipuëaù paëòito viöaù ||312||

raìge prakäçayet svenänubhütam itareëa vä | 228

sambodhanokti-pratyukté kuryäd äkäça-bhäñitaiù ||313||

sücayed véra-çåìgärau çaurya-saubhägya-varëanaiù | 229

tatretivåttam utpädyaà våttiù präyeëa bhäraté |

mukha-nirvahaëe sandhé läsyäìgäni daçäpi ca ||314|| 230

aträkäça-bhäñita-rüpa-para-vacanam api svayam evänuvadann uttara-pratyuttare kuryät | çåìgära-véra-rasau ca saubhägya-çaurya-varëanayä sücayet | präyeëa bhäraté, kväpi kaiçiky api våttir bhavati | läsyäìgäni geya-padädéni | udäharaëam—lélä-madhukaraù |

atha vyäyogaù—

khyätetivåtto vyäyogaù svalpa-stré-jana-saàyutaù |

héno garbha-vimarçäbhyäà narair bahubhir äçritaù ||315|| 231

ekäìkaç ca bhaved astré-nimittam amarodayaù |

kaiçiké-våtti-rahitaù prakhyätas tatra näyakaù ||316|| 232

räjarñir atha divyo vä bhaved dhéroddhataç ca saù |

häsya-çåìgära-çäntebhya itare’träìgino rasäù ||317|| 233

yathä saugandhikäharaëam |

atha samavakäraù—

våttaà samavakäre tu khyätaà deväsuräçrayam |

sandhayo nirvimarçäs tu trayo’ìkäs tatra cädime ||318|| 234

sandhé dväv antyayos tadvad eka eko bhavet punaù |

näyakä dvädaçodättäù prakhyätä deva-mänaväù ||319|| 235

phalaà påthak påthak teñäà véra-mukhyo’khilo rasaù |

våttayo manda-kaiçikyo nätra bindu-praveçakau ||320|| 236

véthy-aìgäni ca tatra syur yathäläbhaà trayodaça |

gäyatry-uñëiì-mukhäny atra cchandäàsi vividhäni ca ||321|| 237

tri-çåìgäras tri-kapaöaù käryaç cäyaà trivid-ravaù |

vastu dvädaça-nälébhir niñpädyaà prathamäìkagam | 238

dvitéye’ìke catasåbhir dväbhyäm aìke tåtéyake ||322||

nälikä ghaöikä-dvayam ucyate | bindu-praveçakau ca näöakoktäv api neha vidhätavyau | tatra—

dharmärtha-kämais trividhaù çåìgäraù kapaöaù punaù | 239

sväbhävikaù kåtrimaç ca daivajo vidravaù punaù |

acetanaiç cetanaiç ca cetanäcetanaiù kåtaù ||323|| 240

atha òimaù—

mäyendra-jäla-saìgräma-krodhodbhräntädi-ceñöitaiù |

aparägaiç ca bhüyiñöho òimaù khyätetivåttakaù ||324|| 241

aìgé raudra-rasas tatra sarve’ìgäni rasäù punaù |

catväro’ìkä matä neha viñkambhaka-praveçakau ||325|| 242

näyakä deva-gandharva-yakña-rakño-mahoragäù |

bhüta-preta-piçäcädyäù ñoòaçätyantam uddhatäù ||326|| 243

våttayaù kaiçiké-hénä nirvimarçäç ca sandhayaù |

déptäù syuù ñaò-rasäù çänta-häsya-çåìgära-varjitäù ||327|| 244

atrodäharaëaà ca tripura-dähaù iti maharñiù |

atha éhämågaù—

éhämågo miçra-våttaç caturaìgaù prakértitaù |

mukha-pratimukhe sandhé tatra nirvahaëaà tathä ||328|| 245

nara-divyävani-yamau näyaka-pratinäyakau |

khyätau dhéroddhatäv anyo güòha-bhäväd ayukta-kåt ||329|| 246

divyas triyama-nicchantém apahärädinecchataù |

çåìgäräbhäsam apy asya kiïcit kiïcit pradarçayet ||330|| 247

patäkä-näyakä divyä martyä väpi daçoddhatäù |

yuddham änéya saàrambhaà paraà vyäjän nivartate ||331|| 248

mahätmäno vadha-präptä api vadhyäù syur atra no |

ekäìko deva evätra netety ähuù pare punaù | 249

divya-stré-hetukaà yuddhaà näyakäù ñaò itétare ||332||

atha aìkaù—

utsåñöikäìka ekäìko netäraù präkåtä naräù | 250

raso’tra karuëaù sthäyé bahu-stré-paridevitam ||333||

prakhyätam itivåttaà ca kavir buddhyä prapaïcayet | 251
bhäëavat sandhi-våtty-aìgäny asmin jaya-paräjayau |

yuddhaà ca väcä kartavyaà nirveda-vacanaà bahu ||334|| 252

iyaà ca kecit näöakädy-antaù-päty-aìka-paricchedärtham utsåñöikäìka-nämänam ähuù | anye tu—utkräntä viloma-rüpä såñöir yatrety utsåñöikäìkaù | yathä—çarmiñöhä-yayätiù |

atha véthé—

véthyäm eko bhaved aìkaù kaçcid eko’tra kalpyate |

äkäça-bhäñitair uktaiç citräà pratyuktim äçritaù ||335|| 253

sücayed bhüri çåìgäraà kiïcid anyän rasän prati |

mukha-nirvahaëe sandhé artha-prakåtayo’khiläù ||336|| 254

kaçcid uttamo madhyamo’dhamo vä çåìgära-bahulatväc cäsyäù kaiçiké-våtti-bahulatvam |

asyäs trayodaçäìgäni nirdiçanti manéñiëaù |

uddhätyakävalagite prapaïccas trigataà chalam ||337|| 255

väk-kely-adhibale gaëòam avasyandita-nälike |

asat-praläpa-vyähära-märdaväni ca täni tu ||338|| 256

tatroddhätyatakävalagite prastävanäprastäve sodäharaëaà lakñite |

mitho väkyam asadbhütaà prapaïco häsya-kån mataù ||339|| 257ab

yathä vikramorvaçyäm—balabhéstha-vidüñaka-ceöyor anyonya-vacanam |

trigataà syäd anekärtha-yojanaà çruti-säbhyataù ||340|| 257cd

yathä tatraiva, räjä—

sarva-kñiti-bhåtäà nätha dåñöä sarväìga-sundaré |

rämä ramye vanänte’smin mayä virahitä tvayä ||

nepathye tatraiva pratiçabdaù | räjä—kathaà dåñöety äha | atra praçna-väkyam evottaratvena yojitam | naöädi-tritaya-viñayam evedam iti kaçcit |

priyäbhair apriyair väkyair vilobhya-cchalanäcchalam ||341|| 258ab

yathä veëyäà bhémärjuna—

kartä dyüta-cchalänäà jatumaya-çaraëoddépanaù so’timäné

kåñëä-keçottaréya-vyapanayana-marut päëòavä yasya däsäù |

räjä duùçäsanäder gurur anuja-çatasyäìgaräjasya mitraà

kväste duryodhano’sau kathayata na ruñä drañöum ägatau svaù || [ve.saà. 5.26]

anye tvähuç chalaà kiïcit käryam uddiçya kasyacit | 258

udéryate yad vacanaà vaïcanähäsya-roña-kåt ||342||

6. väk-keliù

väk-kelir häsya-sambandho dvitri-pratyuktito bhavet ||343|| 259

dvitréty upalakñaëam—

bhikño mäàsa-niñevaëaà prakuruñe kià tena madyaà vinä

madyaà cäpi tava priyaà priyam aho väräìganäbhiù saha |

veçyäpy artha-ruciù kutas tava dhanaà dyütena cauryeëa vä

caurya-dyüta-parigraho’pi bhavato nañöasya känyä gatiù ||

kecit—“prakränta-väkyasya säkäìkñasyaiva nivåttir väkya-keliù” ity ähuù | anye “anekasya praçnasyaikam uttaram” |

anyonya-väkyädhikyoktiù spardhayädhibalaà matam ||344|| 260ab

yathä mama prabhävatyäm, vajranäbhaù—

asya vakñaù kñaëenaiva nirmathya gadayänayä |

lélayonmülayämy eña bhuvana-dvayam adya vaù ||

pradyumnaù—are are asuräpasada ! alam amunä bahu-praläpena |

mama khalu—

asya pracaëòa-bhuja-daëòa-samarpitoru-

kodaëòa-nirgalita-käëòa-samüha-pätaiù |

ästäà samasta-ditija-kñatajokñiteyaà

kñoëiù kñaëena piçitäçana-lobhanéyä ||

8. gaëòam

gaëòaà prastuta-sambandhi bhinnärthaà satvaraà vacaù ||345|| 260cd

yathä veëyäà, räjä—

adhyäsituà tava ciraà jaghana-sthalasya

paryäptam eva karabhoru mamoru-yugmam || [ve.saà. 2.22] ity anantaram—

(praviçya) kaïcuké : deva bhagnaà bhagnam ity ädi | atra ratha-ketana-bhaìgärthaà vacanam ürubhäìgärthe sambandhe sambaddham |

9. avasyanditam

vyäkhyänaà sva-rasoktasyänyathävasyanditaà bhavet ||346|| 261ab

yathä chalita-räme, sétä—jäda, källaà kkhu aojjhäeëa gantabbaà | tahià so räjä biëaeëa paëayidabbo | [jäta, kalyaà khalu ayodhyäyäà gantavyaà | tatra sa räjä vinayena praëayitavyaù |]

lavaù—atha kim äväbhyäà räjopajévibhyäà bhavitavyam |

sétä—jäda, so kkhu tumhäëaà pidä | [jäta, sa khalu yuvayoù pitä |]

lavaù—kim ävayo raghupatiù pitä ?

sétä (säçaìkam)—mä aëëadhä saìkadaà, ëa kkhu tumhäëaà saaläe jjeba puhabéetti | [mä anyathä çaìkadhvaà, na khalu yuvayoù sakaläyä eva påthivyäù |]

10. nälikä

prahelikaiva häsyena yuktä bhavati nälikä ||347|| 261cd

saàvaraëakäry-uttaraà prahelikä | yathä ratnävalyäà susaìgatä—“sahi ! jassa kide tumaà äadä so aaà de purado ciööhadi | [sakhi, yasya kåte tvam ägatä so’yaà te puras tiñöhati |]

sägarikä (säbhyasüyam)—kassa kide ahaà äadä ? [kasya kåte’ham ägatä?]

susaìgatä—alaà aëëa-saàkideëa | ëaà citta-phalaassa | [alam anya-çaìkitena ! nanu citra-phalakasya |]

atra tvaà räjïaù kåte ägatety arthaù saàvåttaù |

11. asat-praläpaù

asat-praläpo yad-väkyam asambaddhaà tathottaram |

agåhëato’pi mürkhasya puro yac ca hitaà vacaù ||348|| 262

taträdyaà yathä mama prabhävatyäm, pradyumnaù (sahakära-vallém avalokya sänandaà)—aho katham ihaiva—

ali-kula-maïjula-keçé parimala-bahulä rasävahä tanvé |

kiçalaya-peçala-päëiù kokila-kala-bhäñiëé priyatamä me ||

evam asambadhottare’pi | tåtéyaà yathä—veëyäà duryodhanaà prati gändhäré-väkyam |

12. vyähäraù

vyähäro yat parasyärthe häsya-kñobha-karaà vacaù ||349|| 263ab

yathä mälavikägnimitre läsya-prayogävasäne mälavikä nirgantum icchati vidüñakaù—mä däva ubadesa-muddhä gamissasi [mä tävad upadeça-mugdhä gamiñyati |] (ity upakrameëa)

gaëadäsaù (vidüñakaà prati)—ärya! ucyatäà yas tvayä krama-bhedo lakñitaù |

vidüñakaù—paòhamaà bambhaëa-püä bhodi sä imäe laìghidä | [prathamaà brähmaëa-püjä bhavati, sä anayä laìghitä |] (mälavikä smayate) ity ädinä näyakasya viçuddha-näyikä-darçana-prayuktena häsa-lobha-käriëä vacasä vyähäraù |

13. mådavaà

doñä guëä guëä doñä yatra syur mådavaà hi tat ||350|| 263cd

krameëa yathä—

priya jévitatä-krauryaà niùsnehatvaà kåtaghnatä |

bhüyas tvad-darçanäd eva mamaite guëatäà gatäù ||

tasyäs tad-rüpa-saundaryaà bhüñitaà yauvana-çriyä |

sukhaikäyatanaà jätaà duùkhäyaiva mamädhunä ||

etäni cäìgäni näöakädiñu sambhavanty api véthyäm avaçyaà vidheyäni spañöatayä näöakädiñu viniviñöäny apéhodähåtäni | véthéva nänä-rasänäà cätra mälä-rüpatayä sthitatväd véthéyam | yathä mälavikä |

atha prahasanam—

bhäëavat sandhi-sandhy-aìga-läsyäìkäìkair vinirmitam |

bhavet prahasanaà våttaà nindyänäà kavi-kalpitam ||351|| 264

atra närabhaöé näpi viñkambhaka-praveçakau |

aìgé häsya-rasas tatra véthy-aìgänäà sthitir na vä ||352|| 265

tatra—

tapasvi-bhagavad-vipra-prabhåtiñv atra näyakaù |

eko yatra bhaved dhåñöo häsyaà tac chuddham ucyate ||353||

yathä kandarpa-keliù |

äçritya kaïcana janaà saìkérëam iti tad viduù ||354|| 266

yathä dhürta-caritam |

våttaà bahünäà dhåñöänäà saìkérëaà kecid ücire |

tat punar bhavati dvy-aìgkam athavaikäìka-nirmitam ||355|| 267

yathä laöakamelakädiù |

munis tv äha—

veçyä ceöana-puàsaka-viöa-dhürtä bandhak ca yatra syuù |

avikåta-veña-paricchada-ceñöita-karaëaà tu saìkérëam || iti |

vikåtaà tu vidur yatra ñaëòha-kaïcuki-täpasäù |

bhujaìga-cäraëa-bhaöa-prabhåter veña-väg-yutäù ||356|| 268

itaà tu saìkérëenaiva gatätham iti muninä påthaì noktam |

atha uparüpakäëi | tatra—

näöikä kÿpta-våttä syät stré-präyä caturaìkikä |

prakhyäto dhéra-lalitas tatra syän näyako nåpaù ||357|| 269

syäd antaùpura-sambaddhä saìgéta-vyäpåtäthavä |

navänurägä kanyätra näyikä nåpa-vaàçajä ||358|| 270

sampravarteta netäsyäà devyäs trasena çaìkitaù |

devé bhavet punar jyeñöhä pragalbhä nåpa-vaàçajä ||359|| 271

pade pade mänavaté tad-vaçaù saìgamo dvayoù |

våttiù syät kaiçiké svalpa-vimarçäù sandhayaù punaù ||360|| 272

dvayor näyikä-näyakayoù | yathä ratnävalé-viddhaçälabhaïjikädi |

atha troöakam—

saptäñöa-nava-païcäìkaà divyayänuña-saàçrayam |

troöakaà näma tat prähuù pratyaìkaà saàvidüñaëam ||361|| 273

pratyaìka-savidüñkatväd atra çrìgäro’ìgé | saptäìkaà, yathä stambhita-rambham | païcäìkaà, yathä vikramorvaçéyam |

atha goñöhé—

präkåtair navabhiù pumbhir daçabhir väpy alaìkåtä |

nodätta-vacanä goñöhé kaiçiké-våtti-çäliné ||362|| 274

hénä garbha-vimarçäbhyäà païca-ñaò-yoñid-anvitä |

käma-çåìgära-saàyuktä syäd ekäìka-vinirmitä ||363|| 275

yathä raivata-madanikä |

atha saööakam—

saööakaà präkåtäçeña-päöhyaà syäd apraveçakam |

na ca viñkambhako’py atra pracuraç cädbhuto rasaù | 276

aìkä javanikäkhyäù syuù syäd anyan näöikäsamam ||364||

yathä karpüra-maïjaré |

atha näöya-räsakam—

näöya-räsakam ekäìkaà bahu-täla-laya-sthiti | 277

udätta-näyakaà tadvat péöhamardopanäyakam ||365||

häsyo’ìgy atra sa-çåìgäro näré väsaka-sajjikä | 278

mukha-nirvahaëe sandhé läsyäìgäni daçäpi ca |

kecit pratimukhaà sandhim iha necchanti kevalam ||366|| 279

tatra sandhi-dvayavaté, yathä narmavaté | sandhi-catuñöayavaté, yathä viläsavaté |

atha prasthänakam—

prasthäne näyako däso hénaù syäd upanäyakaù |

däsé ca näyikä våttiù kaiçiké bhäraté tathä ||367|| 280

suräpäna-samäyogäd uddiñöärthasya saàhåtiù |

aìkau dvau laya-tälädir viläso bahulas tathä ||368|| 281

yathä çåìgäratilakam |

atha ulläpyam—

udätta-näyakaà divya-våttam ekäìka-bhüñitam |

çilpakäìgair yutaà häsya-çåìgära-karuëai rasaiù ||369|| 282

ulläpyaà bahu-saìgrämam astra-géta-manoharam |

catasro näyikäs tatra trayo’ìkä iti kecana ||370|| 283

çilpakäìgäni vakñyamäëäni, yathä devé-mahädevam |

atha kävyam—

kävyam ärabhaöé-hénam ekäìkaà häsya-saìkulam |

khaëòa-mäträd vipadikäbhagnatälair alaìkåtam ||371|| 284

varëa-mäträchaòòaëikä-yutaà çåìgära-bhäñitam |

netä stré cäpy udättätra sandhé ädyau tathäntimaù ||372|| 285

yathä yädavodayam |

atha preìkhaëam—

garbhävamarça-rahitaà preìkhaëaà héna-näyakam |

asütradhäram ekäìkam aviñkambha-praveçakam ||373|| 286

niyuddha-sampheöa-yutaà sarva-våtti-samäçritam |

nepathye géyate nändé tathä tatra prarocanä ||374|| 287

yathä bäli-vadhaù |

atha räsakam—

räsakaà païca-pätraà syän mukha-nirvahaëänvitam |

bhäñä-vibhäñä-bhüyiñöhaà bhäraté-kaiçiké-yutam ||375|| 288

asütradhäram ekäìkaà sa-véthy-aìgaà kalänvitam |

çliñöa-nändé-yutaà khyäta-näyikaà mürkha-näyikam ||376|| 289

udätta-bhäva-vinyäsa-saàçritaà cottarottaram |

iha pratimukhaà sandhim api kecit pracakñate ||377|| 290

yathä menakähitam |

atha saàläpikam—

saàläpike’ìkäç catväras trayo vä näyakaù punaù |

päñaëòaù syäd rasas tatra çåìgära-karuëottaraù ||378|| 291

bhaveyuù pura-saàrodha-cchala-saìgräma-vidraväù |

na tatra våttir bhavati bhäraté na ca kaiçiké ||379|| 292

yathä mäyä-käpälikam |

atha çré-gaditam—

prakhyäta-våttam ekäìkaà prakhyätodätta-näyakam |

prasiddha-näyikaà garbha-vimarçäbhyäà vivarjitam ||380|| 293

bhäraté-våtti-bahulaà çréti-çabdena saìkulam |

mataà çré-gaditaà näma vidvadbhir uparüpakam ||381|| 294

yathä kréòä-rasätalam |

çrér äsénä çré-gadite gäyet kiàcit paöhed api |

ekäìko bhäraté-präya iti kecit pracakñate ||382|| 295

ühyam udäharaëam |

atha çilpikam—

catväraù çilpake’ìkäù syuç catasro våttayas tathä |

açänta-häsyäç ca rasä näyako brähmaëo mataù ||383|| 296
varëanätra çmaçänäder hénaù syäd upanäyakaù |

saptaviàçatir aìgäni bhavanty etasya täni tu ||384|| 297

äçaàsä-tarka-sandeha-täpodvega-prasaktayaù |

prayatna-grathanotkaëöhävahitthä-pratipattayaù ||385|| 298

viläsälasya-bäñpäëi praharñäçväsa-müòhatäù |

sädhanänugamocchväsa-vismaya-präptayas tathä ||386|| 299

läbha-vismåti-sampheöä vaiçäradyaà prabodhanam |

camatkåtiç cety améñäà spañöatväl lakñma nocyate ||387|| 300

sampeöa-grathanayoù pürvam uktatväd eva lakñma siddham | yathä kanakävaté-mädhavaù |

atha viläsikä—

çåìgära-bahulaikäìkä daça-läsyäìga-saàyutä |

vidüñaka-viöäbhyäà ca péöhamardena bhüñitä ||388|| 301

hénä garbha-vimarçäbhyäà sandhibhyäà héna-näyakä |

svalpavattä sunepathyä vikhyätä sä viläsikä ||389|| 302

kecit tu tatra viläsikä-sthäne vinäyiketi paöhanti | tasyäs tu durmallikäyäm antarbhäva ity ante |

atha durmallikä—

durmallé caturaìkä syät kaiçiké-bhäraté-yutä |

agarbhä nägaranarä nyüna-näyaka-bhüñitä ||390|| 303

trinäliù prathamo’ìkäsyäà viöa-kréòä-mayo bhavet |

païcanälir dvitéyo’ìko vidüñaka-viläsavän ||391|| 304

ñaëëälikas tåtéyas tu péöhamarda-viläsavän |

caturtho daçanäliù syäd aìkaù kréòita-nägaraù ||392|| 305

yathä bindumaté |

atha prakaraëikä—

näöikaiva prakaraëé särthavähädi-näyakä |

samäna-vaàçajä netur bhaved yatra ca näyikä ||393|| 306

halléça eka eväìkaù saptäñöau daça vä striyaù |

väg-udättaika-puruñaù kaiçiké-våttir ujjvalä |

mukhäntimau tathä sandhé bahutälalaya-sthitiù ||394|| 307

yathä keli-raivatakam |

atha bhäëikä –

bhäëikä çlakñëa-nepathyä mukha-nirvahaëänvitä |

kaiçiké-bhäraté-våtti-yuktaikäìka-vinirmitä ||395|| 308

udätta-näyikä manda-näyakäträìga-saptakam |

upanyäso’tha vinyäso virodhaù sädhvasaà tathä ||396|| 309

samarpaëaà nivåttiç ca saàhära iti saptamaù |

upanyäsaù prasaìgena bhavet käryasya kértanam ||397|| 310

nirveda-väkya-vyutpattir vinyäsa iti sa småtaù |

bhränti-näço vibodhaù syän mithyäkhyänaà tu sädhvasam ||398|| 311

sopalambha-vacaù kopa-péòayeha samarpaëam |

nidarçanasyopanyäso nivåttir iti kathyate | 312

saàhära iti ca prähur yat-käryasya samäpanam ||399|| 313ab

spañöäny udäharaëäni | yathä käma-dattä | eteñäà sarveñäà näöaka-prakåtitve’pi yathaucityaà yathäläbhaà näöakokta-viçeña-parigrahaù | yatra ca näöakoktasyäpi punar upädänaà tava tat-sad-bhävasya niyamaù |

atha çravya-kävyäni –

çravyaà çrotavya-mätraà tat-padya-gadya-mayaà dvidhä ||400|| 313cd

tatra padyamayäny äha –

chando-baddha-padaà padyaà tena muktena muktakam |

dväbhyäà tu yugmakaà sändänitakaà tribhir iñyate | 314

kaläpakaà caturbhiç ca païcabhiù kulakaà matam ||401||

tatra muktakaà, yathä mama –

sändränandam anantam avyayam ajaà yad yogino’pi kñaëaà

säkñät kartum upäsate prati muhur dhyänaikatänäù param |

dhanyäs tä mathurä-puré-yuvatayas tad brahma yä kautukäd

äliìganti samälapanti çatadhä’karñanti cumbanti ca ||

yugmakaà, yathä mama –

kià karoñi karopänte känte gaëòa-sthalém imäm |

praëaya-pravaëe känte’naikänte nocitäù krudhaù ||

iti yävat kuraìgäkñéà vaktum éhämahe vayam |

tävad ävirabhüc cüte madhuro madhupa-dhvaniù ||

evam anyäny api |

sarga-bandho mahä-kävyaà tatraiko näyakaù suraù | 315

sad-vaàçaù kñatriyä väpi dhérodätta-guëänvitaù ||402||

eka-vaàça-bhavä bhüpäù kulajä bahavo’pi vä | 316

çåìgära-véra-çäntänäm eko’ìgé rasa iñyate ||403||

aìgäni sarve’pi rasäù sarve näöaka-sandhayaù | 317

itihäsodbhavaà våttam anyad vä sajjanäçrayam ||404||

catväras tasya vargäù syus teñv ekaà ca phalaà bhavet | 318

ädau namaskriyäçér vä vastu-nirdeça eva vä ||405||

kvacin nindä khalädénäà satäà ca guëa-kértanam | 319

eka-våtta-mayaiù padyair avasäne’nya-våttakaiù ||406||

nätisvalpä nätidérghäù sargä añöädhikä iha | 320

nänä-våtta-mayaù kväpi sargaù kaçcana dåçyate ||407||

sargänte bhävi-sargasya kathäyäù sücanaà bhavet | 321

sandhyä-süryendu-rajané-pradoña-dhvänta-väsaräù ||408||

prätar madhyähna-mågayä-çaila-rtu-vana-sägaräù | 322

sambhoga-vipralambhau ca muni-svarga-purädhvaräù ||409||

raëa-prayäëopayama-mantra-putrodayädayaù | 323

varëanéyä yathä-yogaà säìgopäìgä amé iha ||410||

kaver våttasya vä nämnä näyakasyetarasya vä | 324

nämäsya sargopädeya-kathayä sarga-näma tu ||411||

sandhy-aìgäni yathä-läbham atra vidheyäni avasäne’nya-våttakaiù iti bahu-vacanam avivakñitam | säìgopäìgä iti jala-keli-madhupänädayaù | yathä raghuvaàça-çiçupälavadha-naiñadhädayaù | yathä vä mama räghava-viläsädiù |

asminn ärñe punaù sargä bhavanty äkhyäna-saàjïakäù ||412|| 325

asmin mahä-kävye | yathä mahäbhäratam |

präkåtair nirmite tasmin sargä äçväsa-saàjïakäù |

chandasä skandhakenaitat kvacid galitakair api ||413|| 326

yathä setubandhaù | yathä vä mama kuvalayäçva-caritam |

apabhraàça-nibaddhe’smin sargäù kuòavakäbhidhäù |

tathäpabhraàça-yogyäni cchandäàsi vividhäny api ||414|| 327

yathä karëa-paräkramaù |

bhäñävibhäñäniyamät kävyaà sarga-samujjhitam |

ekärtha-pravaëaiù padyaiù sandhi-sämagrya-varjitam ||415|| 328

yathä bhikñäöanam ärya-viläsaç ca |

khaëòa-kävyaà bhavet kävyasyaika-deçänusäri ca ||416|| 329ab

yathä meghadütädi |

koñaù çloka-samühas tu syäd anyonyänapekñakaù | 329cd

vrajyä-krameëa racitaù sa evätimanoramaù ||417|| 330ab

sajätéyänäm ekatra sanniveço vrajyä | yathä muktävaly-ädiù |

atha gadya-kävyäni | tatra gadyam—

våtta-gandhojjhitaà gadyaà muktakaà våtta-gandhi ca | 330

bhaved utkalikä-präyaà cürëakaà ca caturvidham ||418||

ädyaà samäsa-rahitaà våtta-bhäg ayutaà param | 331

anyad-dérgha-samäsäòhyaà turyaà cälpa-samäsakam ||419||

muktakaà, yathä gurur vacasi påthur urasi ity ädi |

våtta-gandhi, yathä mama—samara-kaëòüla-niviòa-bhuja-daëòa-kuëòalékåta-kodaëòa-çiïjinéöaìkärojjägarita-vairi-nagara ity ädi | atra kuëòalékåta-kodaëòa ity anuñöub-våttasya pädaù | samara-kaëòüla- ca iti prathamäkñara-dvaya-rahitas tasyaiva pädaù |

utkalikä-präyaù, yathä mamaiva—aëisa-visumara-ëisida-sara-visara-vidalida-samara-parigada-pavara-parabala [aniça-visåmara-niçita-çara-visara-vidalita-samara-parigata-pravara-parabala] ity ädi |

cürëakaà, yathä mama—guëaratna-sägara ! jagad-eka-nägara ! kaminé-madana ! jana-raïjana ! ity ädi |

kathäyäà sarasaà vastu gadyair eva vinirmitam | 332

kvacid atra bhaved äryä kvacid vakträpavaktrake |

ädau padyair namaskäraù khaläder våtta-kértanam ||420|| 333

yathä kädambaryädiù |

äkhyäyikä kathävat syät kaver vaàçänukértanam |

asyäm anya-kavénäà ca våttaà padyaà kvacit kvacit ||421|| 334

kathäàçänäà vyavaccheda äçväsa iti badhyate |

äryä-vakträpavakträëäà chandasä yena kenacit | 335

anyäpadeçenäçväsa-mukhe bhävy-artha-sücanam ||422||

yathä harñacaritädiù | api tv aniyamo dåñöas taträpy anyair udéraëät | iti daëòy-äcärya-vacanät kecit äkhyäyikä näyakenaiva nibaddhavyä ity ähuù | tad ayuktam | äkhyänädayaç ca kathäkhyäyikayor eväntarbhävän na påthag uktäù | tad uktaà daëòinaiva—“atraiväntar-bhaviñyanti çeñäç cäkhyäna-jätayaù” iti | eñäm udäharaëaà païcatanträdi |

atha gadya-padya-mayäni—

gadya-padya-mayaà kävyaà campür ity abhidhéyate ||423|| 336

yathä deçaräja-caritam |

gadya-padya-mayé räja-stutir virudam ucyate ||424|| 337ab

yathä viruda-maëi-mälä |

karambhakaà tu bhäñäbhir vividhäbhir vinirmitam ||425|| 337cd

yathä mama ñoòaça-bhäñä-mayé praçasti-ratnävalé |

evam anye’pi bhedä uddeça-mätra-prasiddhatväd ukta-bhedänatikramäc ca na påthag-lakñitäù |

iti sähitya-darpaëe

dåçya-çravya-kävya-nirüpaëo näma

ñañöhaù paricchedaù

||6||

—o)0(o—

(7)

saptamaù paricchedaù

doña-nirüpaëaù

iha hi prathamataù kävye doña-guë-réty-alaìkäräëäm avasthiti-kramo darçitaù | samprati ke ta ity apekñayäm uddeça-krama-präptänäà doñäëäà svarüpam äha—

rasäpakarñakä doñäù. . . . . . . . . ||1|| 1a

asyärthaù—präg eva sphuöékåtaù | tad-viçeñän äha—

. . . . . . . . . te punaù païcadhä matäù |

pade tad-aàçe väkye’rthe sambhavanti rase’pi yat ||2|| 1

spañöam | tatra—

duùçrava trividhäçlélänucitärthäprayuktatäù |

grämyo’pratéta-sandigdha-neyärtha-nihatärthatäù ||3|| 2

aväcakatvaà kliñöatvaà viruddham atikäritä |

avimåñöa-vidheyäàça-bhävaç ca pada-väkyayoù ||4|| 3

kecid doñä bhavanty eñu padäàçe’pi pade’paraà

nirarthakäsamarthatve cyuta-saàskäratä tathä ||5|| 4

(1) paruña-varëatayä çruti-duùkhävahatvaà duùçravatvaà, yathä—"kärtärthyaà yätu tanvaìgé kadänaìga-vaçaàvadä |"

(2) açlélatvaà, vréòä-jugupsämaìgala-vyaïjakatvät trividham | krameëodäharaëam, yathä—"dåptäri-vijaye räjan sädhanaà sumahat tava |" "prasasära çanair väyur vinäçe tanvi te tadä |" atra sädhana-väyu-vinäça-çabdä açléläù |

(3) "çürä amaratäà yänti paçu-bhütä raëädhvare |" atra paçu-padaà kätaryam abhivyanaktéti anucitärthatvam |

(4) aprayuktatvaà tathä prasiddhäv api kavibhir anädåtatvaà, yathä—"bhäti padmaù sarovare" | atra "padma"-çabdaù puà-liìgaù |

(5) grämyatvaà, yathä—"kaöis te harate manaù |" atra kaöi-çabdo grämyaù |

(6) apratétatvam eka-deça-mätra-prasiddhatvaà, yathä—"yogena dalitäçayaù |" atra yoga-çästre eva väsanärtha äçaya-çabdaù |

(7) "äçiù-paramparäà vandyäà karëe kåtvä kåpäà kuru |" atra vandyäm iti kià vandébhütäyäm uta vandanéyäm iti sandehaù |

(8) neyärthatvaà rüòhi-prayojanäbhäväd açakti-kåtaà lakñyärtha-prakäçanam, yathä—"kamale caraëäghätaà mukhaà sumukhi te'karot |" atra caraëäghätena nirjitatvaà lakñyam |

(9) nihatärthatvam ubhayärthasya çabdasyäprasiddhe’rthe prayogaù | yathä—"yamunä-çambaram ambaraà vyatänét" | çambara-çabdo daitye prasiddhaù | iha tu jale nihatärthaù |

(10) yathä—"géteñu karëam ädatte" | aträì-pürvo däï-dhätur dänärthe’väcakaù |

yathä vä—"dinaà me tvayi sampräpte dhväna-cchannäpi yäminé" | atra dinam iti prakäça-mayärthe'väcakam |

(11) kliñöatvam artha-pratéter vyavahitatvam | yathä—kñérodajä-vasati-janma-bhuvaù prasannäù | atra kñérodajä lakñméù, tasyä vasatiù padmam, tasya janma-bhuvo jalänéti vyavahitiù |

(12) "bhütaye'stu bhavänéçaù" | atra bhavänéça-çabdo bhavänyäù paty-antara-pratéti-käritväd viruddha-mati-kåt |

(13) vidheyasya vimarçäbhävena guëé-bhütatvam avimåñöa-vidheyäàçatvam | yathä—"svarga-grämaöikä-viluëöhana-våthocchünaiù kim ebhir bhujaiù |" atra våthätvaà vidheyam | tac ca samäse guëébhäväd anuvädyatva-pratéti-kåt |

yathä vä—"rakñyäàsy api puraù sthätum alaà rämänujasya me |" atra rämasyeti väcyam |

yathä vä—"äsamudra-kñitéçänäm" | aträsamudram iti väcyam |

yathä vä—"yatra te patati subhru kaöäkñaù ñañöha-bäëa iva païca-çarasya" | atra ñañöha ivety utprekñyam |

yathä vä—"amuktä bhavatä nätha muhürtam api sä purä" | aträmuktety atra "naïaù prasahya-pratiñedhatvam" iti vidheyatvam evocitam | yad ähuù—

aprädhänyaà vidher yatra pratiñedhe pradhänatä |

prasajya-pratiñedho’sau kriyayä saha yatra naï ||

yathä—"nava-jala-dharaù saànaddho'yaà na dåpta-niçäcaraù" | uktodäharaëe tu tat-puruña-samäse guëébhävän naïaù paryudäsatayä niñedhasya vidheyatayänavagamaù | yad ähuù—

pradhänatvaà vidher yatra pratiñedhe’pradhänatä |

paryudäsaù sa vijïeyo yatrottara-padena naï ||

tena—

jugopätmänam atrasto bheje dharmam anäturaù |

agådhnur ädade so'rthän asaktaù sukham anvabhüt ||

aträtrastatväd yam anüdya mätma-gopanädy eva vidheyam iti naïaù paryudäsatayä guëé-bhävo yuktaù |

nanu "açräddha-bhojé brähmaëaù" "asüryampaçyä räja-därä" ity ädivat "amuktä" ity aträpi prasajya-pratiñedho bhavatéti cet, na | aträpi yadi bhojanädi-rüpa-kriyäàçena naïaù sambandhaù syät, tadaiva tatra prasajya-pratiñedhatvaà vaktuà çakyam | na ca tathä | viçeñatayä pradhänena tad-bhojyärthena kartr-aàçenaiva naïaù sambandhät | yad ähuù—

yad ähuù—

çräddha-bhojana-çélo hy atra kartä pratéyate |

na tad-bhojana-mätraà tu kartaréner vidhänataù || iti |

"amuktä" ity atra tu kriyayaiva saha sambandha iti doña eva |

ete ca kliñöatvädayaù samäsa-gatä eva pada-doñäù |

väkye duùçravatvam, yathä—

“smarärty-andhaù kadä lapsye kärtärthyaà virahe tava |”

açlélatvam, yathä—

“kåta-pravåttir anyärthe kavir väntaà samaçnute |”

atra jugupsä-vyaïjikäçlélatä |

neyärthatvam, yathä—

“udyat-kamala-lauhityair vakroäbhir bhüñitä tanuù |”

atra kamala-lauhityaà padma-rägaù, vakräbhir vämäbhiù, iti neyärthatä |

kliñöatvam, yathä—

dhammillasya na kasya prekñya nikämaà kuraìga-çäväkñyäù |

rajyaty apürva-bandha-vyutpatter mänasaà çobhäm ||

atra dhammillasya çobhäà prekñya kasya mänasaà na rajyatéti sambandhaù kliñöaù |

avimåñöa-vidheyäàçatvam, yathä—"nyakkäro hy ayam eva yad arayaù" iti | atra cäyam eva nyakkära iti nyakkärasya vidheyatvaà vivakñitam | tac ca çabda-racanä-vaiparétyena guëébhütam | racanä ca pada-dvayasyäpi viparéteti väkya-doñaù |

“änandayati te netre yo’sau subhru samägataù |” ity ädiñu, “yat-tador nitya-sambandhaù” iti nyäyäd upakräntasya yac-chabdasya niräkäìkñatva-pratétaye tac-chabda-samänärthatayä pratéyamänä idam-etad-adaù-çabdä vidheyä eva bhavituà yuktäù | atra tu yac-chabda-nikaöatayänuväda-pratéti-kåd evädaù çabdaù | tac-chabdasyäpi yac-chabda-nikaöa-sthitasyäpi prasiddha-parämarçitva-mätram | yathä—yaù sa te nayanänanda-dätä rädhe samägataù | yac-chabda-vyavadhänena tu sthitäs te niräkaìkñatvam avagamayanti | yathä—änandayati te netre rädhe yaù purataù sa tu | yatra tu yat-tador ekasyärthatvaà sambhavati | tatraikasyopädäne’pi niräkäìkñatva-pratétir iti lakñyate | tathä hi, yac-chabdasyottara-väkya-gatatvenopädäne sämarthyät pürva-väkye tac-chabdasyärthatvam | yathä—“ahaà jänämi yaù kåñëaù |”

evaà, “yaà sarva-çailäù parikalpya vatsam” ity ädäv api | tac-chabdasya ca prakänta-prasiddhänubhütärthatve yac-chabdasyärthatvam | krameëa, yathä—“sa hatvä bälinaà véra” ity ädi | “sa vaù çaçikalä-maulir” ity ädi | “täà gopa-vaàça-kamalam” ity ädi | yatra ca yac-chabda-nikaöa-sthitänäm idam ädénäà bhinna-liìga-vibhaktitvam | taträpi niräkäìkñatvam eva | krameëa yathä—

vibhäti mågaçäväkñé yedaà bhuvana-bhüñaëam |

indur vibhäti yas tena dagdhäù pathika-yoñitaù |

kvacid anupädänät tayor dvayor api sämarthyäd avagamaù, yathä—

na me çamayitä ko’pi bhärasyety ürvi mä çucaù |

nandasya bhavane ko’pi bälo’sty adbhuta-pauruñaù ||

atra yo’sti sa te bhärasya çamayiteti budhyate |

yad yad viraha-duùkhaà me tat ko väpahariñyati ||

ity atraiko yac-chabdaù säkäìkña iti na väcyam | tathä hi—yad yad ity anena kenacid rüpeëa sthitaà sarvätmakaà vastu vivakñitam | tathäbhütasya tasya tac-chabdena parämarçaù | evam anyeñäm api väkya-gatatvenodäharaëaà bodhyam |

(1) padäàçe duùçravatvam, yathä—“tad gaccha siddhyai kuru deva-käryam |”

(2) “dhätu-mattäà girir dhatte” ity atra mattä-çabdaù kñébärthe nihataù |

(3) “varëyate kià mahä-seno vijeyo yasya tärakaù |” atra vijeya iti kåt-pratyayaù kta-pratyayärtho’väcakaù |

(4) “päëiù pallava-pelavaù” | pelava-çabdasyädyäkñare açléle |

(5) “saìgräme nihatäù çürä vaco-bäëatvam ägatäù |” atra vacaù-çabdasya géù-çabda-väcakatve neyärthatvam | tathä tatraiva bäëa-sthäne çareti päöhe | atra pada-dvayam api na parivåtti-saham | jaladhyädau tüttara-padaà bäòavänalädau pürva-padam |

evam anye’pi yathä-sambhavaà padäàçe doñä jïeyäù | nirarthakatvädénäà trayäëäà tu pada-mätra-gatatvenaiva lakñye sambhavaù |

krameëa, yathä—

(1) “muïca mänaà hi rädhike |” atra hi-çabdo våtta-mätra-püraëa-prayojanaù |^²

(2) “kuïjaà hanti hari-priyä |” atra hantéti gamanärthe paöhitam api na tatra samartham |^³

(3) “gäëòévé kanaka-çilä-nibhaà bhujäbhyäm äjaghne viñama-vilocanasya vakñaù |” “äìo yama-hanaù” [pä. 1.3.28], sväìga-karmakasyaivätmanepadaà niyamitam |^⁴ iha tu tal-laìghitam iti vyäkaraëa-lakñaëa-hénatväc cyuta-saàskäratvam |

nanv atra “äjaghne” iti padasya svato na duñöatä, api tu padäntaräpekñayaivety asya väkya-doñatä ? maivam | tathä hi guëa-doñälaìkäräëäà çabdärtha-gatatvena vyavasthites tad-anvaya-vyatirekänuvidhäyitvaà hetuù | iha tu doñasya “äjaghne” iti pada-mätrasyavänvaya-vyatirekänuvidhäyitvaà, padäntaräëäà parivartane'pi tasya tädavasthyäd iti pada-doñatvam eva | tathä yathehätmanepadasya parivåttäv api na pada-doñaù | tathä han-prakåter apéti na padäàça-doñaù | evaà “padmaù” ity aträprayuktasya pada-gatatvaà bodhyam | evaà präkåtädi-vyäkaraëa-lakñaëa-hänäv api cyuta-saàskäratvam ühyam |

iha tu çabdänäà sarvathäprayogäbhäve tv asamarthatvam | virala-prayoge nihatärthatvam | nihatärthatvam anekärtha-çabda-viñayam | apratétatvaà tv ekärthasyäpi çabdasya särvatrika-prayoga-virahaù | aprayuktatvam ekärtha-çabda-viñayam | asamarthatvam anekärtha-çabda-viñayam | asamarthatve hanty-ädayo’pi gamanärthe paöhitäù | aväcakatve dinädayaù prakäçamayädy-arthaà na tatheti paraspara-bhedaù |

evaà pada-doña-sajätéyä väkya-doñä uktäù | samprati tad-vijätéyä ucyante |

varëänäà pratikülatvaà luptähata-visargate |

adhika-nyüna-kathita-padatä-hata-våttatäù ||6|| 5

patat-prakarñatä sandhau viçleñäçléla-kañöatäù |

ardhäntaraika-padatä samäpta-punar-ättatä ||7|| 6

abhavan mata-sambandhäkramämata-parärthatäù |

väcyasyänabhidhänaà ca bhagna-prakramatä tathä ||8|| 7

tyägaù prasiddher asthäne nyäsaù pada-samäsayoù |

saìkérëatä garbhitatä doñäù syur väkya-mätragäù ||9|| 8

(1) varëänäà rasänuguëya-viparétatvaà pratikülatvaà, yathä mama—

obaööa(i) ullaööa(i) saaëe karhipi moööääi ëo parihaööa(i) |

hiaeëa phiööa(i) lajjäi khuööa(i) dihée sä ||

[udvartayati ulloöayati çayane karhy api moööayati no parighaööayati |

hådayena sphiööayati lajjayä khuööayati dhåteù sä ||]

atra öa-käräù çåìgära-rasa-paripanthinaù kevalaà çakti-pradarçanäya nibaddhäù | eñäà caika-dvi-tri-catuù-prayoge na tädåg-rasa-bhaìga iti na doñaù |

(2) “gatä niçä imä bäle |” atra luptä visargäù |

(3) ähatä o-tvaà präptä visargä yatra | yathä—"dhéro véro naro yäti |"

(4) “pallaväkåti-raktoñöhé |” aträkåti-padam adhikam | evaà “sadä-çivaà naumi pinäka-päëim” iti viçeñaëam adhikam |

(5) "yadi mayy arpitä dåñöiù kià mamendratayä tadä |" atra prathame tvayeti padaà nyünam |

(6) "rati-lélä-çramaà bhinte sa-lélam anilo vahan |" atra lélä-çabdaù punar-uktaù |

(7) hata-våttaà lakaëänusaraëe'py açravyam | rasän anuguëam apräpta-guru-laghu-bhävänta-laghu ca | krameëa, yathä—

"hanta satatam etasyä hådayaà bhinte manobhavaù kupitaù |"

“ayi mayi mänini mä kuru mänam |” idaà våttaà häsya-rasasyaivänukülam |

"vikasita-sahakära-bhära-häri-parimala eña samägato vasantaù |"

yat-padänte laghor api guru-bhäva uktaù | tat sarvatra dvitéya-caturtha-päda-viñayam | prathama-tåtéya-pada-viñayaà tu vasanta-tilakäder eva | atra "pramudita-saurabha ägato vasanta” iti tu päöho yuktaù |

anyäs tä guëa-ratna-rohaëa-bhuvo dhanyä måd-anyaiva sä

sä sambhäräù khalu te’nya eva vidhinä yair eña såñöo yuvä |

çrémat-känti-juñäà dviñäà kara-talät stréëäà nitamba-sthaläd

dåñöe yatra patanti müòha-manasäm asträëi vasträëi ca ||^⁵

atra “vasträëi ca” iti bandhasya çlathatva-çrutiù | “vasträëy api” iti päöhe tu däròhyam iti na doñaù | “idam apräpta-guru-laghu-bhävänta-laghu” iti kävya-prakäça-käraù | vastutas tu lakñaëänusaraëe’py açravyam ity anye |

(8) projjvalaj-jvalana-jvälä-vikaöoru-saöä-cchaöaù |

çväsa-kñipta-kula-kñmä-bhåt pätu vo nara-keçaré ||

atra krameëänupräsa-prakarñaù patitaù |

(9) "dalite utpale ete akñiëé amaläìgi te |" evaà-vidha-sandhi-viçleñasyäsakåt prayoga eva doñaù | anuçäsanam ullaìghya våtta-bhaìga-bhaya-mätreëa sandhi-viçleñasya tu sakåd api | yathä—"väsaväçä-mukhe bhäti induç candana-binduvat |"

(10) "calaëòämara-ceñöitaù |" ity atra sandhau jugupsä-vyaïjakam açlélatvam |

(11) "urvy asäv atra tarv-älé marv-ante cärv-avasthitiù |"^⁶ atra sandhau kañöatvam |

(12) indur vibhäti karpüra-gaurair dhavalayan karaiù |

jagan mä kuru tanvaìgi mänaà pädänate priye ||

atra jagad iti prathamärdhe paöhitum ucitam |

(13) näçayanto ghana-dhväntaà täpayanto viyoginaù |

patanti çaçinaù pädä bhäsayantaù kñamä-talam ||

atra caturtha-pädo väkye samäptäv api punar-upättaù |

(14) abhavan-mata-sambandho, yathä—

yä jaya-çrér manojasya yayä jagad-alaìkåtam |

yämeëäkñéà vinä präëä viphalä me kuto’dya sä ||

atra yac-chabda-nirdiñöänäà väkyänäà paraspara-nirapekñätvät tad-ekäntaù-pätinä tv eëäkñé-çabdenänyeñäà sambandhaù kaver abhimato'pi nopapadyata eva | “yäà vinämé våthä präëä eëäkñé sä kuto’dya me” iti tac-chabda-nirdiñöa-väkyäntaù-pätitve’pi yac-chabda-nirdiñöa-väkyaiù sambandho ghaöate |

yathä vä—“ékñase yat kaöäkñeëa tadä dhanvé manobhuvaù” | atra “yad” ity anena “tad” ity anena sambandho na ghaöate | “ékñase cet” iti tu yuktaù päöhaù |

yathä vä—

jyotsnä-cayaù payaù-püras tärakäù kairaväëi ca |

räjati vyoma-käsära-räjahaàsaù sudhäkaraù ||

atra vyoma-käsära-çabdasya samäse guëé-bhävät tad-arthasya na sarvaiù saàyogaù | vidheyävimarçe yad evävimåñöaà tad eva duñöam | iha tu pradhänasya käsära-padärthasya prädhänyenäpratéteù sarvo'pi payaù-pürädi-çabdärthas tad-aìgatayä na pratéyate iti sarva-väkyärtha-virodhävabhäsa ity ubhayor bhedaù |

anena chindatä mätuù kaëöhaà paraçunä tava |

baddha-spardhaù kåpäëo’yaà lajjate mama bhärgava ||

atra “bhärgava-nindäyäà prayuktasya mätå-kaëöha-cchedana-kartåtvasya paraçunä sambandho na yuktaù” iti präcyäù | “paraçu-nindä-mukhena bhärgava-nindädhikyam eva vaidagdhyaà dyotayati” ity ädhunikäù |

(15) akramatä, yathä—

samaya eva karoti baläbalaà praëigadanta itéva çarériëäm |

çaradi haàsa-raväù paruñékåta-svara-mayüram ayü-ramaëéyatäm ||

atra parämåçyamäna-väkyänantaram eva iti-çabda-prayogo yujyate | na tu praëigadanta ity anantaram | evaà—

dvayaà gataà samprati çocanéyatäà

samägama-prärthanayä kapälinaù |

kalä ca sä käntimaté kalävatas

tvam asya lokasya ca netra-kaumudé ||^⁷

atra tvam ity anantaram eva ca-käro yuktaù |

(16) amata-parärthatä, yathä—“räma-manmatha-çareëa täòitä”^⁸ ity ädi | atra çåìgära-rasasya vyaïjako dvitéyo'rthaù prakåta-rasa-virodhitväd aniñöaù |

(17) väcyasyänabhidhänaà, yathä—"vyatikrama-lavaà kaà me vékñya vämäkñi kupyasi |" atra vyatikrama-lavam apéty apir avaçyaà vaktavyo noktaù | nyüna-padatve väcaka-padasyaiva nyünatä vivakñitä | apes tu tathätvam ity anayor bhedaù | evam anyaträpi |

yathä vä—“caraëänata-käntäyäs tanvi kopas tathäpi te” | atra caraëänata-käntäséti väcyam |

(18) bhagna-prakramatä, yathä—“evam ukto mitra-mukhyai rävaëaù pratyabhäñata |” atra vaca-dhätunä prakräntaà prativacanam api tenaiva vaktum ucitam | tena “rävaëaù pratyavocata” iti päöho yuktaù | evaà ca sati na kathita-padatva-doñaù | tasyoddeçya vyatirika-viñayakatvät | iha hi vacana-prativacanayor uddeçya-pratinirdeçitvam | yathä—“udeti savitä tämras tämra evästam eti”^⁹ ity atra hi yadi padäntareëa sa evärthaù pratipädyate tadänyo'rtha iva bhäsamänaù pratétià sthagayati |

1 kä.pra. 147

2 nirarthakatva-doñaù |

3 asamarthatva-doñaù |

4 “äìo yama-hanaù” [pä. 1.3.28], “sväìga-karmakäc ca” ity anuçäsana-baläd äì-pürvasya han sväìga-karmakasyaivätmanepadaà niyamitam |

5 Kävya-prakäça 218

6 kä.pra. 214.

7 kä.pra. 186, 252.

8 kä.pra. 254.

9 kä.pra. 244.

Página PRINCIPAL
OBRAS y AUTORES CLÁSICOS
Agradecimientos
Cuadro General

Disculpen las Molestias

Conceptos Hinduistas (1428)SC

Category:Hindu (mythology) (3256)SC | Category:Hindu mythology (3270)SC | Categoría:Mitología hindú (3288)SC (indice) | Categoría:Mitología hindú (videos) (3289)SC | Conceptos Hinduista (A - G) SK y SC (videos) (3294)SC