Brahma
harekrsna
punaù prekñya ca çülinam |
siddhaà cäsmai nivedyärthaà
tad visåñöäù kham udyayuù || (ku.saà. 6)
atra “asmai” itédamä prakräntasya tenaiva tat-samänäbhyäm etad adaù-çabdäbhyäà vä parämarço yukto, na tac-chabdena |
yathä vä—“udanvacchinnä bhüù sa ca patir apäà yojana-çatam” | atra “mitä bhüù patyäpäà sa ca patir apäm” iti yuktaù päöhaù |
evaà—
manuñya-saìkhyäm ativartituà vä |
nirutsukänäm abhiyoga-bhäjäà
samutsukeväìkam upaiti siddhiù || (ki.a. 3.40)1
atra “sukham éhitum” ity ucitam |
(19) prasiddhi-tyägo, yathä—“ghoro värimucäà ravaù” | atra meghänäà garjitam eva prasiddham | yad ähuù—
maïjérädiñu raëita-präyaà pakñiñu küjita-prabhåti |
svanita-maëitädi surate meghädiñu garjita-mukham || ity ädi |
(20) asthäna-padatä, yathä—
térthe tadéye gaja-setu-bandhät
pratépagäm uttarato’sya gaìgäm |
ayatna-bäla-vyajané-babhüvur
haàsä nabho-laìghana-lola-pakñäù || [ra.vaà. 16.33]
atra tadéya-padät pürvaà gaìgäm ity asya päöho yuktaù | evam—“hitän na yaù saàçåëue sa kià prabhuù” | atra “saàçåëuta” ity ataù pürvaà naïaù sthitir ucitä |
atra ca nahir asthäna-patitaù | atra pada-mätrasyästhäne niveçe'pi sarvam eva väkyaà vivakñitärtha-pratyäyane mantharam iti väkya-doñatä | evam anyaträpi |
iha kecid ähuù—“pada-çabdena väcakam eva präyaço nigadyate | na ca naïo väcakatä nirvivädät svätantryeëärtha-bodha-virahät iti | yathä “dvayaà gatam” ity ädau tvam ity anantaraà ca-käränupädänäd akramatä tathehäträpéti |
(21) asthänastha-samäsatä, yathä—
adyäpi stana-çaila-durga-viñame kåñëa-priyäëäà hådi
sthätuà väïchati mäna eña dhig iti krodhäd ivälohitaù |
udyan duratara-prasärita-karaù karñaty asau tat-kñaëät
phullat kairava-koña-niùsarad-ali-çreëé kåpäëéà çaçé ||2
atra kopina uktau samäso na kåtaù | kaver uktau kåtaù |
(22) väkyäntara-padänäà väkyäntare'nupraveçaù saìkérëatvam | yathä—“candraà muïca kuraìgäkñi paçya mänaà nabho’ìgane |” atra “nabho’ìgane candraà paçya mänaà muïca” iti yuktam | “kliñöatvam eka-väkya-viñayam” ity asmäd bhinnam |
(23) väkyäntara-madhye väkyänataränupraveço garbhitvam | yathä—
ramaëe caraëa-pränte praëati-pravaëe’dhunä |
vadämi sakhi tattvaà te kadäcin nocitäù krudhaù |
--o)0(o--
artha-doñän äha—
apuñöa-duñkrama-grämya-vyähatäçléla-kañöatäù |
anavékåta-nirhetu-prakäçita-viruddhatäù ||10|| 9
sandigdha-punaruktatve khyäti-vidyä-viruddhate |
säkäìkñatä-sahacara-bhinnatästhäna-yuktatä ||11|| 10
aviçeñe viçeñaç cäniyame niyamas tathä |
tayor viparyayo vidhy-anuvädäyuktate tathä | 11
nirmukta-punaruktatvaà artha-doñäù prakértitäù ||12|| 12ab
tad-viparyayo viçeñe’viçeño niyame’niyamaç ca |
(1) atra apuñöatvaà mukhyänupakäritvam | yathä—“vilokya vitate vyomni vidhuà muïca ruñaà priye |” atra vitata-çabdo mäna-tyägaà prati na kiïcid upakurute | adhika-padatve padärthänvaya-pratéteù sama-kälam eva bädha-pratibhäsaù | iha tu paçcäd iti viçeñaù |
(2) duñkramatä, yathä—“dehi me väjinaà räjan gajendraà vä madälasam |” atra gajendrasya prathamaà yäcanam ucitam |
(3) grämyatä, yathä—“svapihi tvaà samépe me svapimy evädhunä priye |” aträrtho grämyaù |
(4) kasyacit präg utkärñam apakarñaà väbhidhäya paçcät tad anyathä pratipädanaà vyähatatvam,
yathä—
haranti hådayaà yünäà na navendu-kalädayaù |
vékñyate yair iyaà tanvé loka-locana-candrikä ||
atra yeñäm indu-kalä nänanda-hetus teñäm evänandäya tanvyäç candrikätväropäù |
(5) açlélatä, yathä—
hantum eva pravåttasya stabdhasya vivaraiñiëaù |
yathäçu jäyate päto na tathä punar unnatiù ||
aträrtho’çlélaù |
(6) kañöatä, yathä—arthasya durühatvaà kañöatvam |
varñaty etad aharpatir na tu ghano dhäma-stham acchaà payaù
satyaà sä savituù sutä sura-sarit puro yayä plävitaù |
vyäsasyoktiñu viçvasity api na kaù çraddhä na kasya çrutau
na pratyeti tathäpi mugdha-hariëé bhäsvan-maréciñv apaù
atra yasmät süryäd våñöer yamunäyäç ca prabhavas tasmät tayor jalam api sürya-prabhavam | tataç ca sürya-marécéäà jala-pratyaya-hetutvam ucitam | tathäpi mågé-bhräntatvät tatra jala-pratyayaà na karoti | ayam aprastuto’py artho durbodhaù | düre cäsmät prastutärtha-bodha iti kañöärthatvam |
(7) anavékåtatä, yathä—
sadä carati khe bhänuù sadä vahati märutaù |
sadä dhatte bhuvaà çeñaù sadä dhéro’vikatthanaù ||
atra sadety anavékåtam | aträsya padasya paryäyäntareëopädäne’pi yadi nänyad vicchity-antaram, tadäsya doñasya sad-bhäva iti kathita-padatväd bhedaù |
navékåtatvaà, yathä—
bhänuù sakåd-yukta-turaìga eva
rätrindivaà gandhavahaù prayäti |
bibharti çeñaù satataà dharitréà
ñañöhäàça-våtter api dharma eñaù || [kälidäsa] iti |
(8) nirhetutä, yathä—
gåhétaà yenäséù paribhava-bhayän nocitam api
prabhäväd yasyäbhün na khalu tava kaçcin na viñayaù |
parityaktaà tena tvam asi suta-çokän na tu bhayäd
vimokñye çastra tväm aham api yataù svasti bhavate || (ve.saà. 3.19)
atra dvitéya-çastra-mocane hetur nokta iti nirhetutvam |
(9) prakäçita-viruddhatä, yathä—“kumäras te narädhéça çriyaà samadhir gacchatu |” atra “tvaà mriyasva” iti viruddhärtha-prakäçanät prakäçita-viruddhatvam |
(10) sandigdhatä, yathä—“acalä abalä vä syuù sevyä brüta manéñiëaù |” atra prakaraëäbhäväc chänta-çåìgäriëoù ko vakteti niçcayäbhävät sandigdhatvam |
(11) punaruktatvam, yathä—
sahasä vidadhéta na kriyäm avivekaù paramäpadäà padam |
våëvate hi vimåçya-käriëaà guëa-lubdhäù svayam eva sampadaù ||
atra dvitéyärdha-vyatirekeëa dvitéya-pädasyaivärtha iti punar-uktatä |
(12) prasiddhi-viruddhatä, yathä—“tataç cacära samare çita-çüla-dharo hariù |” atra hareù çülaà loke’prasiddham |
yathä vä—“pädäghätäd açokas te saïjätäìkura-kaëöakaù |” atra pädäghätäd açokeñu puñpam eva jäyate iti prasiddham | na tv aìkura iti kavi-samaya-khyäti-viruddhatä |
(13) vidyä-viruddhatä, yathä—“adhare karaja-kñataà mågäkñyäù |” atra çåìgära-çästra-viruddhatväd vidyä-viruddhatä | evam anya-çästra-viruddhatvam api |
(14) säkäìkñatä, yathä—
aiçasya dhanuño bhaìgaà kñatrasya ca samunnatim |
stré-ratnaà ca kathaà näma måñyate bhärgävo’dhunä ||
atra stré-ratnam upekñitum iti säkäìkñä |
(15) sahacara-bhinnatä, yathä—
sajjano durgatau magnaù käminé galita-stané |
khalaù püjyaù samajyäyäà täpäya mama cetasaù ||
atra sajjanaù käminé ca çobhanau tat-sahacaraù khalo’çobhana iti sahacara-bhinnatvam |
(16) asthäna-yuktatä—
äjïä çakra-çikhämaëi-praëayiné çästräëi cakñur navaà
bhaktir bhüta-patau pinäkini padaà laìketi divyä puré |
utpattir druhiëänvaye ca tad aho nedåg varo labhyate
syäc ced eña na rävaëaù kva nu punaù sarvatra sarve guëäù ||4
atra “na rävaëaù” ity atra eva samäpyam |
(17) aviçeño, yathä—“hérakäëäà nidher asya sindhoù kià varëayämahe |” atra ratnänäà nidher ity aviçeña eva väcyaù |
(18) aniyame niyamo, yathä—
ävarta eva näbhis te netre néla-saroruhe |
bùaìgäç ca valayas tena tvaà lävaëyämbu-väpikä ||
aträvarta eveti niyamo na väcyaù |
(19) viçeñe’viçeño, yathä—“yänti néla-nicolinyo rajanéñv abhisärikäù |” atra tamisräsv iti rajané-viçeño väcyaù |
(20) niyame’niyamo, yathä—“äpäta-surase bhoge nimagnäù kià nu kurvate |” atra äpäta eveti niyamo väcyaù |
nanu, väcyänabhidhäne vyatikrama-lavam ity ädau aper abhävaù | iha eva-kärasyeti ko’nayor bhedaù | aträha— vyatikramety ädau: niyamasya vacanam eva påthag-bhütaà niyama-parivåtter viñayaù iti | tan na tathä saty api dvayoù çabdärtha-doñatäyäà niyämakäbhävät | tat kä gatir iti cet ? vyatikrama-lavaà ity ädau çabdoccäraëänantaram eva doña iti pratibhäsate | iha tv artha-pratyayänantaram eveti bhedaù | evaà ca çabda-parivåtti-sahatväsahatväbhyäà pürvair ädåto’pi çabdärtha-doña-vibhäga eva paryavasyatéti yo doñaù çabda-parivåtty-asahaù sa çabda-doña eva | yaù padärthänvaya-pratéty-anantara-bodhyaù so’rthäçraya iti | evaà cäniyama-parivåttyäder apy adhika-padatväder bhedo boddhavyaù | amata-parärthatve tu “räma-manmatha-çareëa” ity ädau niyamena väkya-vyäpitväbhipräyäd väkya-doñatä | açlélatvädau tu na niyamena väkya-vyäpitvam iti |
(21) vidhy-ayuktatä, yathä—“änandita-sva-pakño’sau para-pakñän haniñyati |” atra para-pakñän hatvä sva-pakñam änandayiñyatéti vidheyam |
(22) anuvädäyuktatä, yathä—
caëòéça-cüòäbharaëa candra loka-tamopaha !
virahi-präëa-haraëa kadarthaya na mäà våthä ||
atra virahiëa uktau tåtéya-pädasyärtho nänuvädyaù |
(23) nirmukta-punaruktatä, yathä—
lagnaà rägävåtäìgyä sudåòham iha yayaiväsi-yañöyäri-kaëöhe
mätaìgänäm apéhopari para-puruñair yä ca dåñöä patanté |
tat-sakto’yaà na kiïcid gaëayati viditaà te’stu tenäsmi dattä
bhåtyebhyaù çré-niyogäd gaditum iti gatevämbudhià yasya kértiù ||5
atra viditaà te’stv ity anena samäpitam api vacanaà tenety ädinä punar upättam ||
--o)0(o--
atha rasa-doñän äha—
rasasyoktiù sva-çabdena sthäyi-saïcäriëor api | 12
paripanthir asäìgasya vibhävädeù parigrahaù ||13||
äkñepaù kalpitaù kåcchräd anubhäva-vibhävayoù | 13
akäëòe prathana-cchedau tathä déptiù punaù punaù ||14||
aìgino’nanusandhänam anaìgasya ca kértanam | 14
ativiståtir aìgasya prakåténäà viparyayaù |
arthänaucityam anye ca doñä rasa-gatä matäù ||15|| 15
(1) rasasya sva-çabdo rasa-çabdaù çåìgärädi-çabdaç ca | krameëa, yathä—
“tam udvékñya kuraìgäkñé raso naù ko'py ajäyata |”
“candra-maëòalam älokya çåìgäre'maganam antaram |”
(2) sthäyi-bhävasya sva-çabda-väcyatvaà, yathä—
“ajäyata ratis tasyäs tvayi locana-gocare |”
(3) vyabhicäriëaù sva-çabda-väcyatvaà, yathä—
“jätä lajjävaté mugdhä priyasya paricumbane |”
atra prathame päde “äsén mukulitäkñé sä” iti lajjäyä evänubhäva-mukhena kathane yuktaù päöhaù |
(4) “mänaà mä kuru tanvaìgi jïätvä yauvanam asthiram” | atra yauvanästhairya-nivedanaà çåìgärasya paripanthinaù çänta-rasasyäìgaà çäntasyaiva ca vibhäva iti çåìgäre tat-parigraho na yuktaù |
(5) dhavalayati çiçira-rociñi bhuvana-talaà loka-locanänande |
éñat kñipta-kaöäkñä smera-mukhé sä nirékñitä gopé ||
atra çåìgära-rasasya uddépanälambana-vibhäväv anubhäva-paryavasäyinau sthitäv ity eñä kañöa-kalpanä | svairatayä ceñöite'pi tat-sambhavät |
(6) pariharati ratià matià lunéte
skhalati bhåçaà parivartate ca bhüyaù |
iti bata viñamä daçäsya dehaà
paribhavati prathamaà kim atra kurmaù ||6
iha rati-parihärädénäà karuëädäv api sambhavati | käminé-rüpo vibhävaù kåcchräd äkñepyaù |
(7) akäëòe prathanaà, yathä veëé-saàhäre dvitéyäìke pravartamänäneka-véra-saìkñaye'käle duryodhanasya bhänumatyä saha çåìgära-prathanam |
(8) chedo, yathä véra-carite räghava-bhärgavayor dhärädhirüòhe'nyonya-saàrambhe “kaìkaëa-mocanäya gacchämi” iti räghavasyoktiù |
(9) punaù punar déptir, yathä kumära-sambhave rati-viläpe |
(10) aìgino'nanusandhänaà, yathä ratnävalyäà caturthäìke bäbhravyägamane sägarikäyä vismåtiù |
(11) anaìgasya kértanaà, yathä karpüra-maïjaryäà räja-näyikayoù svayaà kåtaà vasantasya varëanam anädåtya vandi-varëita-praçaàsä |
(12) aìgasyätiviståtir, yathä kiräte suräìganä-viläsädi |
(13) prakåtayo divyä adivyä divyädivyäç ceti | teñäà ca dhérodättäditä | teñäm apy uttama-madhyamädhamatvam | teñu ca yo yathä-bhütas tasyäyathä-varëane prakåti-viparyäyo doñaù | yathä dhérodättasya rämasya dhéroddhatavat chadmanä bäli-vadhaù |
yathä vä, kumära-sambhave pärvaté-maheçvarayoù sambhoga-çåìgära-varëanam | idaà hi pitroù sambhoga-varëanam ivätyantam anucitam ity ähuù |
(13) [arthänaucityam |] anyad apy anaucityaà deça-kälädénäm anyathä yad varëanam | tathä sati kävyasyäsatyatä-pratibhäsena vineyänäm unmukhékäräsambhavaù |
ebhyaù påthag-alaìkära-doñäëäà naiva sambhavaù ||16|| 15ef
ebhya ukta-doñebhyaù | tathä hi—upamäyäm asädåçyäsambhavayoù | upamänasya jäti-pramäëa-gata-nyünatvädhikatvayoù | arthäntara-nyäse utprekñitärtha-samarthena cänucitatvam | krameëa, yath
“grathnämi kävya-çaçinaà vitatärtha-raçmim”7
“prajvalaj-jaladhärävan nipatanti çaräs tava |”
“caëòäla iva räjäsau saìgräme’dhika-sähasaù |”
“karpüra-khaëòa iva räjati candra-bimbam |”
“haravan nélakaëöho’yaà viräjati çikhävalaù |”
“stanäv adri-samänau te”
diväkaräd rakñati yo guhäsu
lénaà divä bhétam ivändhakäram |
kñudre’pi nünaà çaraëaà prapanne
mamatvam uccaiù çirasäà satéva || [ku.saà. 1.12]8
evam ädiñütprekñitärthasyäsambhütatayaiva pratibhäsanaà svarüpam ity anucitam eva tat-samarthanam
yamakasya pädatraya-gatasya aprayuktatvaà doñaù, yathä—
sahasäbhijanaiù snigdhaiù sahasä kuïja-mandiram |
udite rajané-näthe sahasä yäti sundaré ||
utprekñäyäà yathä-çabdasyotprekñä-dyotakatve’väcakatvam, yathä—“eña mürto yathä dharmaù kñitipo rakñati kñitim |”
evam anupräse våtti-viruddhasya pratiküla-varëatvam, yathä—“obaööa(i) ullaööa(i)” ity ädau |
upamäyäà ca sädhäraëa-dharmasyädhika-nyünatvayor adhika-padatvaà nyüna-padatvaà ca | krameëa, yathä—
nayana-jyotiñä bhäti çambhur bhüti-sita-dyutiù |
vidyuteva çaran-megho néla-värida-khaëòa-bhåt ||
atra bhagavato nélakaëöhatvasyäpratipädanäc caturtha-pädo'dhikaù |
kamaläliìgitas tära-hära-häré muraà dviñan |
vidyud vibhüñito néla-jémüta iva räjate |
atropamänasya sabaläkatvaà väcyam |
asyäm evopamänopameyayor liìga-vacana-bhedasya käla-puruña-vidhy-ädi-bhedasya ca bhagna-prakramatvaà, krameëodäharaëam—
(1) “sudheva vimalaç candraù”
(2) “jyotsnä iva sitä kértiù”
(3) “käpy abhikhyä tayor äséd vrajatoù çuddha-veñayoù |”
(4) “hima-nirmuktayor yoge citrä-candramasor iva |” atra tathäbhüta-citrä-candramasoù çobhä na khalv äséd api tu sarvadaiva bhavati |
(5) “lateva räjase tanvi |” atra latä räjate, tvaà tu räjase |
(6) “ciraà jévatu te sünur märkaëòeya-munir yathä |” atra märkaëòeya-munir jévaty eva | na khalv etad asya jévatv ity anena vidheyam |
iha tu yatra liìga-vacana-bhede'pi na sädhäraëa-dharmasyänyathä-bhävas tatra na doñaù | krameëodäharaëam—
“mukhaà candra iväbhäti”
tad veño’sadåço’nyäbhiù strébhir madhuratäbhåtaù |
dadhate sma paräà çobhäà tadéyä vibhramä iva ||
pürvodäharaëeñu tu upamänopameyayor ekasyaiva sädhäraëa-dharmeëänvaya-siddheù prakräntasyärthasya sphuöo’nirvähaù
evam anupräse vaikalyäsya apuñöärthatvaà, yathä—
anaëu-raëan-maëi-mekhalam
avirata-çiïjäna-maïju-maïjéram |
parisaraëam aruëa-caraëe
raëaraëakam akäraëaà kurute ||9
evaà samäsoktau sädhäraëa-viçeñaëa-vaçät parärthasya pratétäv api punas tasya çabdenopädänasyäprastuta-praçaàsäyäà vyaïjanayaiva prastutärthävagateù çabdena tad-abhidhänasya ca punaruktatvam | krameëodäharaëam
anurägavantam api locanayor
dadhataà vapuù sukham atäpa-karam |
nirakäsayad ravim apeta-vasuà
viyad-älayäd apara-dig-gaëikä || [mägha 9.10]10
aträpara-dig ity etävataiva tasyä gaëikätvaà pratéyate |
ähüteñu vihaìgameñu maçako näyän puro väryate
madhye vä dhuri vä vasaàs tåëa-maëir dhatte maëénäà dhuram |
khadyoto'pi na kampate pracalituà madhye'pi tejasvinäà
dhik sämänyam acetasaà prabhum ivänämåñöa-tattväntaram ||11
aträcetasaù prabhor abhidhänam anucitam |
evam anupräse prasiddhy-abhävasya khyäta-viruddhatvam | yathä—
cakrädhiñöhitatäà cakré gotraà gotrabhid ucchritam |
våñaà våñabha-ketuç ca präyacchannasya bhübhujaù ||
ukta-doñäëäà ca kvacid doñatvaà kvacid guëatvam apéty äha—
vaktari krodha-saàyukte tathä väcye samuddhate |
raudrädau ca rase'tyantaà duùçravatvaà guëo bhavet ||17|| 16
eñu cäsväda-svarüpa-viçeñätmaka-mukhya-guëa-prakarñopayogitväd guëa iti vyapadeço bhäktaù | krameëa, yathä—
tad-viccheda-kåçasya kaëöha-luöhita-präëasya me nirdayaà
krüraù païca-çaraù çarair atiçitair bhindan mano nirbharam |
çambhor bhüta-kåpä-vidheya-manasaù proddämanetränala-
jväläjäla-karälitaù punar asäv ästäà samastätmanä ||
atra çåìgäre sa-kopä kåñëa-käminé vaktré |
mürdha-vyädhüyamäna-dhvana-damaradhuné-lola-kallola-jälo-
ddhütämbhaù-kñoda-dambhät prasabham abhinabhaù-kñipta-nakñatra-lakñam |
ürdhva-nyastäìghri-daëòa-bhrami-bhara-rabhasodyan-nabhasvat-pravega-
bhränta-brahmäëòa-khaëòaà pravitaratu çivaà çämbhavaà täëòavaà vaù ||
atroddhata-täëòavaà väcyam | ime padye mama |
suratärambha-goñöhyädäv açlélatvaà tathä punaù ||18|| 17ab
tathä punar iti guëa eva | yathä—
kari-hastena sambädhe praviçyäntar-viloòite |
upasarpan dhvajaù puàsaù sädhanäntar viräjate ||
atra hi suratärambha-goñöhyäm—“tämbüla-däna-vidhinä visåjed vayasyäà dvyarthaiù padaiù piçunayec ca rahasyaà vastu” iti hi käma-çästra-sthitiù |
ädi-çabdäc chama-kathä-prabhåtiñu boddhavyam |
syätäm adoñau çleñädau nihatärthäprayuktate ||19|| 17cd
yathä—
parvata-bhedi pavitraà jaitraà
narakasya bahu-mataà gahanam |
harim iva harim iva harim iva
sura-sarid-ambhaù patan namata ||
atrendra-pakñe pavitra-çabdo nihatärthaù | siàha-pakñe mataìga-çabdo mätaìgärthe'prayuktaù |
guëaù syäd apratétatvaà jïatvaà ced vaktå-väcyayoù ||20|| 18ab
yathä—
tväm ämänanti prakåtià puruñärtha-pravartiném |
tvad-darçanam udäsénaà tväm eva puruñaà viduù || [ku.saà. 2.13]
svayaà väpi parämåçe . . . . . . . . . . . . . .||21|| 18c
apratétatvaà guëa ity anuñajyate | yathä—
yuktaù kaläbhis tamasäà vivåddhyai
kñéëaç ca bhäti kñataye ya eñäm |
çuddhaà nirälamba-padävalambaà
tam ätma-candraà pariçélayämi ||
. . . . . . . . . . . . . . kathitaà ca padaà punaù | 18d
vihitasyänuvädyatve viñäde vismaye krudhi ||22||
dainye'tha läöänupräse'nukampäyäà prasädane | 19
arthäntara-saìkramita-väcye harñe'vadhäraëe ||23||
guëa ity eva, yathä—
"udeti savitä tämraù" ity ädi | atra vihitänuvädaù |
"hanta hanta gataù känto vasante sakhi nägataù |" atra viñädaù |
"citraà citram anäkäçe kathaà sumukhi candramäù |" atra vismayaù |
"sunayane nayane nidhehi |" iti läöänupräsaù |
"nayane tasyaiva nayane ca |" ity ädäv arthäntara-saìkramita-väcyo dhvaniù | evam anyatra |
sandigdhatvaà tathä vyäja-stuti-paryavasäyi cet ||24|| 20
guëa ity eva, yathä—
påthukärta-svara-pätraà bhüñita-niùçeña-parijanaà kåñëa |
vilasat-kareëu-gahanaà samprati samam ävayoù sadanam ||13
vaiyäkaraëa-mukhye tu pratipädye'tha vaktari |
kañöatvaà duùçravatvaà vä . . . . . . . . . . . . . .||25|| 21abc
guëa ity eva | yathä—
dé-dhé-vevéö-samaù kaçcid guëa-våddhyor abhäjanam |
kvip-pratyayaù samaù kaçcid yatra sannihite na te ||
aträrtha-kañöo vaiyäkaraëaç ca vaktä | evam asya pratipädyatve’pi—
“aträsmärñaà upädhyäyaà tväm ahaà na kadäcana |”
atra duùçravatvam | vaiyäkaraëo väcyaù | evam asya vaktåtve’pi |
. . . . . . . . . grämyatvam adhamoktiñu ||26|| 21d
guëa ity eva | yathä mama—
eso sasahara-bimbo désa(i) ehaìgabéëa-piëòo bba |
ede assasamohä paòanti äsäsu duddhadhära bba ||
[eño çaçadhara-bimbo dåçyate haiyaìgavéna-piëòa iva |
ete cäàçu-samühäù patanty äçäsu dugdha-dhärä iva ||]
iyaà vidüñakoktiù
nirhetutä tu khyäte'rthe doñatäà naiva gacchati ||26|| 22ab
yathä—“samprati sandhyä-samayaç cakra-dvandväni vighaöayati |”
kavénäà samaye khyäte guëaù khyäta-viruddhatä ||27|| 22cd
kavi-samaya-khyätäni ca—
mälinyaà vyomni päpe yaçasi dhavalatä varëyate häsa-kértyoù
raktau ca krodha-rägau sarid udadhi-gataà paìkajendévarädi |
toyädhäre'khile'pi prasarati ca marälädikaù pakñi-saìgho
jyotsnä preyä cakorair jaladhara-samaye mänasaà yänti haàsäù ||28|| 23
pädäghätäd açokä vikasati bakulo yoñitäm äsyam adyair
yünäm aìgeñu häräù sphuöati ca hådayaà viprayogasya täpaiù |
maurvé-rolamba-mälä dhanur atha viçikhäù kausumäù puñpa-ketor
bhinnaà syäd asya väëair yuvajana-hådayaà stré-kaöäkñeëa tadvat ||29|| 24
ahny-ambhojaà niçäyäà vikasati kumudaà candrikä çukla-pakñe
megha-dhväneñu nåtyaà bhavati ca çikhinäà näpy açoke phalaà syät |
na syäj jäté vasante na ca kusuma-phale gandha-sära-drumäëäm
ity ädy unneyam anyat kavi-samaya-gataà sat-kavénäà prabandhe ||30|| 25
eñäm udäharaëäny äkareñu spañöani |
dhanur jyädiñu çabdeñu çabdäs tu dhanur-ädayaù |
ärüòhatvädi-bodhäya . . . . . . . . . . . . . . ||31|| 26abc
yathä—“pürite rodasé dhvänair dhanur-jyä-sphälanodbhavaiù |” atra jyä-çabdenäpi gatärthatve dhanuù-çabdena jyäyä dhanuñyäyatté-karaëaà bodhyate |
ädi-çabdät—“bhäti karëävataàsas te |” evaà çravaëa-kuëòala-çiraù-çekhara-prabhåtiù | evaà nirupapado mälä-çabdaù puñpa-srajam eväbhidhatta iti sthitäv api “puñpa-mälä vibhäti te” | atra puñpa-çabda utkåñöa-buddhyai |
evaà “muktähära” ity atra muktä-çabdenänya-ratnämiçritatvam |
. . . . . . . . . . . . . .prayoktavyäù sthitä ime ||32|| 26d
ime dhanur-jyädayaù sat-kävya-sthitä eva nibaddhavyäù | na tv asthitä jaghana-käïcé-kara-kaìkaëädayaù |
uktäv änanda-magnädeù syän nyüna-padatä guëaù ||33|| 27ab
yathä—
gäòhäliìgana-vämané-kåta-kuca-prodbhinna-romodgamä
sändra-sneha-rasätireka-vigalac-chréman-nitambämbarä |
mä mä mänada mäti mäm alam iti kñämäkñarolläpiné
suptä kià na måtä nu kià manasi me lénä vilénä nu kim ||14
kvacin na doño na guëaù. . . . . . . . . . . . . .||34|| 27c
nyüna-padatvam ity eva, yathä—
tiñöhet kopa-vaçät prabhäva-pihitä dérghaà na sä kupyati
svargäyotpatitä bhaven mayi punar bhävärdram asyä manaù |
täà hartuà vibudha-dviño’pi na ca me çaktäù puro-vartinéà
sä cätyantam agocaraà nayanayor jäteti ko'yaà vidhiù ||
atra prabhäva-pihiteti bhaved iti cety anantaraà “naitad yataù” iti padäni nyünäni | eñäà padänäà nyünatäyaà apy etad-väkya-vyaìgyasya vitarkäkhya-vyabhicäri-bhävasyotkarñäkaraëän na guëaù | “dérghaà na sä” ity ädi-väkya-janyayä ca pratipattyä tiñöhed ity ädi-väkya-pratipatter bädhaù | sphuöam evävabhäsata iti na doñaù |
. . . . . . . . . . . . . . guëaù kväpy adhikaà padam ||35|| 27d
yathä—
äcarati durjano yat sahasä manaso’py agocarän arthän |
tan na na jäne jäne spåçati manaù kintu naiva niñöhuratäm ||
atra “na na jäne” ity ayoga-vyavacchedaù | dvitéye “jäne” ity anena näham eva jäne ity anya-yog-vyavavacchedäd vicchitti-viçeñaù |
samäpta-punar-ättatvaà na doño na guëaù kvacit ||36|| 28ab
yathä—“anyäs tä guëa-ratna-“ ity ädi | atra prathamärdhe väkya-samäptäv api dvitéyärdha-väkyaà punar upättam | evaà viçeñaëa-mätrasya punar upädäne samäpta-punar-ättatvaà na väkyäntarasyeti vijïeyam |
garbhitatvaà guëaù kväpi. . . . . . . . . . . . . . ||37|| 28c
yathä—
diì-mätaìga-ghaöä-vibhakta-caturä ghäöä mahé sädhyate
siddhä sä ca vadanta eva hi vayaà romäïcitäù paçyata |
vipräya pratipädyate kim aparaà rämäya tasmai namo
yasmäd ävirabhüt kathädbhutam idaà yatraiva cäntaà gatam ||15
atra vadanta evety ädi-väkyaà väkyäntara-praveçäc camatkärätiçayaà puñëäti |
. . . . . . . . . . . . . . patat-prakarñatä tathä ||38|| 28d
tatheti kvacid guëaà, yathä—“caïcad-bhuja”16 ity ädi | atra caturtha-päde sukumärärthatayä çabdäòambara-tyägo guëaù
kvacid uktau sva-çabdena na doño vyabhicäriëaù |
anubhäva-vibhäväbhyäà racanaà yatra nocitam ||39|| 29
yatränubhäva-vibhäva-mukhena pratipädane viçad-apratétir nästi | yatra ca vibhävänubhäva-kåta-puñöi-rähityam evänuguëaà, tatra vyabhicäriëaù sva-çabdenoktau na doñaù | yathä—
autsukyena kåtatvarä sahabhuvä vyävartamänä hriyä
tais tair bandhu-vadhü-janasya vacanair nétäbhimukhyaà punaù |
dåñövägre varam ätta-sädhvasa-rasä gauré nave saìgame
saàrohat-pulakä hareëa hasatä çliñöä çiväyästu vaù || [ratnävalé 1.2]17
atrautsukyasya tvarä-rüpänubhäva-mukhena pratipädanena saìgame na jhaöiti pratétiù | tvaräyä bhayädinäpi sambhavät | hriyo'nubhävasya vyavartamänasya kopädinäpi sambhavät | sädhvasa-häsayos tu vibhävädi-paripoñasya prakåta-rasa-pratiküla-präyatväd ity eñäà sva-çabdäbhidhänam eva nyäyyam |
saïcäryäder viruddhasya bädhyatvena vaco guëaù ||40|| 30ab
yathä—“kväkäryaà çaça-lakñmaëaù kva ca kulam”18 ity ädi | atra praçamäìgänäà vitarkam atiçaìkädhåtéëäm abhiläñäìgautsukya-småti-dainya-cintäbhis tiraskäraù paryante cintä-pradhänam äsväda-prakarñam ävirbhävayati |
virodhino'pi smaraëe sämyena vacane tathä |
na ced virodho nänyonyam aìginy-aìgatvam äptayoù ||41|| 30
krameëa, yathä—
“ayaà sa raçanotkarñé” ity ädi | aträlambana-vicchede rate rasätmatayä samryamäëänäà tad-aìgänäm çokoddépakatayä karuëänukülatä |
sa-rägayä sruta-ghana-gharma-toyayä
karähati-dhvanita-påthüru-péöhayä |
muhur muhur daçana-vilaìghitoñöhayä
ruñä nåpäù priyatamayeva bhejire ||
atra sambhoga-çåìgäro varëanéya-véra-vyabhicäriëaù krodhasyänubhäva-sämyena vivakñitaù |
ekaà dhyäna-nimélanän mukulita-präyaà dvitéyaà punaù
pärvatyä vadanämbuja-stana-bhare çåìgära-bhävälasam |
anyad düra-vikåñöa-cäpa-madana-krodhänaloddépitaà
çambhor bhinna-rasaà samädhi-samaye netra-trayaà pätu vaù ||
atra çänta-çåìgära-raudra-rasa-paripuñöä bhagavad-viñayä ratiù |
yathä vä—
kñipto hastävalagnaù prasabham abhihato’py ädadäno’àçukäntaà
gåhëan keçeñv apästaç caraëa-nipatito nekñitaù sambhrameëa |
äliìgan yo’vadhütas tripura-yuvatibhiù säçru-netrotpaläbhiù
kämévärdräparädhaù sa dahatu duritaà çämbhavo vaù çarägniù ||19
atra kavi-gatä bhagavad-viñayä ratiù pradhänam | tasyäù paripoñakatayä bhagavatas tripura-dhvaàsaà pratyutsähasyäparipuñöatayä rasa-padavém apräptatayä bhäva-mätrasya karuëo'ìgam | tasya ca kämévetisämya-baläd äyätaù çåìgäraù |
evaà cäviçränti-dhämatayä karuëasyäpy aìgataiveti dvayor api karuëa-çåìgärayor bhagavad-utsäha-paripuñöa-tad-viñaya-rati-bhäväsväda-prakarñakatayä yaugapadya-sambhaväd aìgatvena na virodhaù |
nanu samühälambanätmaka-pürëa-ghanänanda-rüpasya rasasya tädåçenetara-rasena kathaà virodhaù sambhävanéyaù ? eka-väkye niveça-prädurbhävair yaugapadya-viraheëa parasparopamardakatvänupapatteù | näpy aìgäìgibhävaù | dvayor api pürëatayä svätantryeëa viçränteù |
satyam uktam | ata evätra pradhänetareñu raseñu svätantrya-viçräma-rähityät pürëa-rasa-bhäva-mäträc ca vilakñaëatayä saïcäri-rasa-nämnä vyapadeçaù väcyänäm |
asmat-pitämahänujakavi-paëòita-mukhya-çré-caëòé-däsa-pädänäà tu khaëòa-rasa-nämnä | yad ähuù—
aìgaà bädhyo’tha saàsargé yady aìgé syäd rasäntare |
näsvädyate samagraà tat tataù khaëòa-rasaù småtaù || iti |
nanu, ädyaù karuëa-bébhatsa-raudra-véra-bhayänakaiù ity ukta-nayena viordhinor véra-çåìgärayoù katham ekatra—
kapole jänakyäù kari-kalabha-danta-dyuti-muñi
smara-smeraà gaëòoòòamara-pulakaà vaktra-kamalam |
muhuù paçyaï çåëvan rajanicara-senä-kalakalaà
jaöä-jüöa-granthià draòhayati raghüëäà parivåòhaù || [hanuman-näöake 1.19]20
ity ädau samäveçaù | atrocyate—iha khalu rasänäà virodhitäyä avirodhitäyäç ca tridhä vyavasthä | kayoçcid älambanaikyena, kayoçcid äçrayaikyena, kayoçcin nairantaryeëeti | tatra véra-çåìgärayor älambanaikyena virodhaù | tathä häsya-raudra-bébhatsaiù sambhogasya | véra-karuëa-raudrädibhir vipralambhasya | älambanaikyena äçrayaikyena ca véra-bhayänakayoù | nairantarya-vibhävaikyäbhyäà çänta-çåìgärayoù | tridhäyaà virodho vérasyädbhuta-raudräbhyäm | çåìgärasyädbhutena bhayänakasya bébhatseneti |
tenätra véra-çåìgärayor bhinnälambanatvän na virodhaù | evaà ca vérasya näyaka-niñöhatvena bhayänakasya pratinäyaka-niñthävena nibandhe bhinnäçrayatvena na virodhaù | yaç ca nägänande praçamäçrayasyäpi jémüta-vähanasya malayavaty anurägo darçitaù | tatra “aho gétam aho väditram” ity adbhutasyäntarä niveçanän nairantaryäbhavän na çänta-çåìgärayor virodhaù | evam anyad api jïeyam | “päëòu-kñämaà vadanam” ity ädau ca päëòutädénäm aìga-bhävaù karuëa-vipralambhe’péti na virodhaù |
anukäre ca sarveñäà doñäëäà naiva doñatä ||42|| 31
sarveñäà duùçravatva-prabhåténäm | yathä—“eña duçcyavanaà nauméty ädi jalpati kaçcana” | atra duçcyavana-çabdo’prayuktaù |
anyeñäm api doñäëäm ity aucityän manéñibhiù |
adoñatä ca guëatä jïeyä cänubhayätmatä ||43|| 32
anubhayätmatä adoña-guëatä |
iti sähitya-darpaëe doña-nirüpaëo näma
saptama-paricchedaù |
||7||
--o)0(o--
(8)
añöamaù paricchedaù
guëa-nirëayaù
guëam äha—
rasasyäìgitvam äptasya dharmäù çauryädayo yathä |
guëäù . . . . . . . . . . . . . ||1|| 1ab
yathä khalv aìgitvam äptasyätmana utkara-hetutväc chauryädayo guëa-çabda-väcyäù, tathä kävye’ìgitvam äptasya rasasya dharmäù svarüpa-viçeñä mädhuryädayo’pi sva-samarpaka-pada-sandarbhasya kävya-vyapadeçasyaupayikänuguëya-bhäja ity arthaù | yathä caiñäà rasa-mätrasya dharmatvaà tathä darçitam eva |
mädhuryam ojo’tha prasäda iti te tridhä ||2|| 1
te guëäù | tatra—
citta-dravébhäva-mayo hlädo mädhuryam ucyate ||3|| 2ab
yat tu kenacid uktaà—“mädhuryaà druti-käraëam” iti, tan na | dravébhävasyäsväda-rüpählädäbhinnatvena käryatväbhävät | dravébhävaç ca sväbhävikän äviñöatvätmaka-käöhinya-manyu-krodhädi-kåta-déptatva-vismaya-häsädy-upahita-vikñepa-parityägena raty-ädy-äkäränubiddhänandodbodhena sahådaya-cittärdra-präyatvam | tac ca—
sambhoge karuëe vipralambhe çänte’dhikaà kramät ||4|| 2cd
sambhogädi-çabdä upalakñaëäni | tena sambhogäbhäsädiñv apy etasya sthitir jïeyä |
mürdhni vargästy avarëena yuktäñ öa-öha-da-òhän vinä |
raëau laghü ca tad-vyaktau varëäù käraëatäà gatäù | 3
avåttir alpa-våttir vä madhurä racanä tathä ||5||
yathä—
anaìga-maìgala-bhuvas tad-apäìgasya bhaìgayaù |
janayanti muhur yünäm antaù-santäpa-santatim ||
yathä vä mama—
latä-kuïjaà guïjan madavad ali-püïjaà capalayan
samäliìgann aìgaà drutataram anaìgaà pravalayan |
marun-mandaà mandaà dalitam aravindaà taralayan
rajo-våndaà vindan kirati makarandaà diçi diçi ||
ojaç cittasya vistära-rüpaà déptatvam ucyate | 4
véra-bébhatsa-raudreñu krameëädhikyam asya tu ||6||
asyaujasaù | aträpi vérädi-çabdä upalakñaëäni | tena véräbhäsädiñv apy asyävasthitiù |
vargasyädya-tåtéyäbhyäà yuktau varëau tad-antimau | 5
upary adho dvayor vä sarephau öa-öha-òa-òhaiù saha ||7||
ça-käraç ca ña-käraç ca tasya vyaïjakatäà gatäù | 6
tathä samäsa-bahulä ghaöanauddhatya-çäliné ||8||
yathä— “caïcad-bhuja” ity ädi |
våñas tv asau raja iva puccha-märjané-
paribhramair ghana-gaëa-lakñam utkñipan |
kñiti-kñatäm atha khura-vajra-vijvalat
khanitrakair vidadhad agändharià prati ||
cittaà vyäpnoti yaù kñipraà çuñkendhanam ivänalaù | 7
sa prasädaù samasteñu raseñu racanäsu ca ||9||
vyäpnoti äviñkaroti | yathä—
çabdäs tad-vyaïjakä artha-bodhakäù çruti-mätrataù ||10|| 8
yathä—
sücé-mukhena sakåd eva kåta-vraëä tvaà
muktätate hådi viräjasi nandasünoù |
bäëaiù smarasya çataço vinikåtta-dharmä
svapne’pi taà katham ahaà na vilokayämi ||
eñäà çabda-guëatvaà ca guëa-våttyocyate budhaiù ||11||
çarérasya çauryädi-guëa-yoga iveti çeñaù |
çleñaù samädhir audäryaà prasäda iti ye punaù | 9
guëäç cirantanair uktä ojasy antarbhavanti te ||12||
ojasi bhaktyä ojaù-pada-väcye çabdärtha-dharma-viçeñe | tatra çleño bahünäm api padänäm eka-padavad bhäsanätmä | yathä—
unmajjaj-jala-kuïjarendra-rabhasäsphälänubandhoddhatäù
sarväù parvata-kandarodara-bhuvaù kurvan pratidhväninéù |
uccair uccarati dhvaniù çruti-pathonmäthé yathäyaà tathä
präyaù preìkhada-saàkhya-çaìkha-dhavalä veleyam udgacchati ||
ayaà bandha-vaikaöyätmakatväd oja eva |
samädhir ärohävaroha-krama-rüpaù | äroha utkarñaù, avaroho’pakarñaù | tayoù kramo vairasya tän ävaho vinyäsaù | yathä “caïcad-bhuja-” ity ädi | atra päda-traye krameëa bandhasya gäòhatä | caturtha-päde tv apakarñaù | tasyäpi ca tévra-prayatnoccäryatayä ojasvitä |
udäratä vikaöatva-lakñaëä | vikaöatvaà ca padänäà nåtyat-präyatvaà, yathä—
sucaraëa-viniviñöair nüpurair nartakénäm |
jhaëiti raëitam äsét tatra citraà kalaà ca ||
atra ca tan-matänusäreëa rasänusandhänam antareëaiva çabda-prauòhokti-mätreëaujaù | prasäda ojo-miçrita-çaithilyätmä |
yathä— “yo yaù çastraà bibharti svabhuja-guru-madaù päëòavénäà camünäm” iti |
mädhurya-vyaïjakatvaà yad asamäsasya darçitam | 10
påthak-padatvaà mädhuryaà tenaiväìgékåtaà punaù ||13||
yathä— “çväsän müïcati” ity ädi |
artha-vyakteù prasädäkhya-guëenaiva parigrahaù | 11
artha-vyaktiù padänäà hi jhaöity artha-samarpaëam ||14||
spañöam udäharaëam |
grämya-duùçravatä-tyägät käntiç ca sukumäratä ||15|| 12
aìgékåteti sambandhaù | tac ca hälikädi-pada-vinyäsa-vaiparétyenälaukika-çobhä-çälitvam | sukumäratä tv apäruñyam | anayor udäharaëe spañöe |
kvacid doñas tu samatä märgäbheda-svarüpiëé |
anyathokta-guëeñv asyä antaùpäto yathäyatham ||16|| 13
masåëena vikaöena vä märgeëopakräntasya sandarbhasya tenaiva pariniñöhänaà märgäbhedaù | sa ca kvacid doñaù | tathä hi—
avyüòhäìgam arüòha-päëi-jaöharäbhogaà ca bibhrad-vapuù
päréndraù çiçur eña päëi-puöake sammätu kià tävatä |
udyad-durdhara-gandha-sindhura-çata-proddäma-dänärëava-
srotaù çoñaëa-roñaëät punar itaù kalpägnir alpäyate ||
atroddhate’rthe väcye sukumära-bandha-tyägo guëa eva | anevaà-vidha-sthäne mädhuryädäv eväntaù-pätaù | yathä— “latä-kuïjaà guïjan” ity ädi |
ojaù prasädo mädhuryaà saukumäryam udäratä |
tad-abhävasya doñatvät svékåtä anugä guëäù ||17|| 14
ojaù sväbhipräyatva-rüpam | prasädo’rtha-vaimalyam | mädhuryam ukti-vaicitryam | saukumäryam apäruñyam | udäratä agrämyatvam | eñäà païcänäm apy artha-guëänäà yathä-kramam apuñöärthädhika-padänavékåtämaìgala-rüpäçléla-grämyatänäà niräkaraëenäìgékäraù | spañöäny udäharaëäni |
artha-vyaktiù svabhävokty-alaìkäreëa tathä punaù |
rasa-dhvani-guëébhüta-vyaìgyänäà känti-nämakaù ||18|| 15
aìgékåta iti sambandhaù | artha-vyaktir vastu-svabhäva-sphuöatvam | käntir dépta-rasatvam | spañöe udäharaëe |
çleño vicitratä-mätram adoñaù samatä-param ||19|| 16ab
çleñaù krama-kauöilyänulbaëatvopapatti-yoga-rüpa-ghaöanätmä | tatra kramaù kriyä-santatiù | vidagdha-ceñöitaà kauöilyam | aprasiddha-varëanä-viraho’nulbaëatvam | upapädaka-yukti-vinyäsa upapattiù | eñäà yogaù sammelanam | sa eva rüpaà yasyä ghaöanäyäs tad-rüpaù çleño vaicitrya-mätram | ananya-sädhäraëa-rasopakäritva-virahäd iti bhävaù | yathä— “dåñövaikäsana-saàsthite priyatame” ity ädi |
atra darçanädayaù kriyäù | ubhaya-samarthana-rüpaà kauöilyam | loka-saàvyavahära-rüpam anulbaëatvam | “ekäsana-saìgate” “paçcäd upetya” “nayane pidhäya” ”éñad-vakrita-kandharaù” iti copapädakäni | eñäà yogaù | anena ca väcyopapatti-grahaëa-vyagratayä rasa-svädo vyavahita-präya ity asyäguëatä |
samatä ca prakränta-prakåti-pratyayäviparyäsenärthasya visaàväditävicchedaù | sa ca prakrama-bhaìga-rüpa-viraha eva | spañöam udäharaëam |
na guëatvaà samädheç ca . . . . . . . . ||20|| 16c
samädhiç cäyony-anya-cchäyä-yoni-rüpa-dvividhärtha-dåñöi-rüpaù | taträyonir artho, yathä—
sadyo muëòita-matta-hüëa-cibuka-praspardhi-näraìgakam |
våndäraëyam idaà vilokaya sakhe netre sakhele kuru ||
anya-cchäyä-yonir yathä—
nija-nayana-pratibimbair ambuni bahuçaù pratäritä gopé |
nélotpale’pi vimåçati karam arpayituà dvidhäbhavat ||
atra nélotpala-nayanayor atiprasiddhaà sädåçyaà vicchitti-viçeñeëa nibaddham | asya cäsädhäraëa-çobhänädhäyakatvän na guëatvam, kintu kävya-çaréra-mätra-nirvähakatvam |
kvacit candra ity etasminn arthe vaktavye atrer nayana-sammukhaà jyotiù iti väkya-racanam | kvacit nidägha-çétala-hima-käloñëa-sukumära-çarérä yoñid iti väkyärthe vaktavye vara-varëinéti padäbhidhänam | kvacid ekasya väkyärthasyäkiïcid viçeña-niveçäd aneka-väkyair abhidhänam ity evaà-rüpo vyäsaù | kvacid bahu-väkya-pratipädyasyaika-väkyenäbhidhänam ity evaàrüpaù samäsaç ca | ity evam ädénäà anyair uktänäà na guëatvam ucitam | api tu vaicitrya-mätra-bahutvam |
. . . . . . . . tena närtha-guëäù påthak ||20|| 16d
tenokta-prakäreëa | artha-guëä ojaù-prabhåtayaù proktäù |
iti sähitya-darpaëe guëa-vivecano näma
añöamaù paricchedaù
||8||
--o)0(o--
(9)
navamaù paricchedaù
réti-nirëayaù
athoddeça-krama-präptam alaìkära-nirüpaëaà bahu-vaktavyatvenollaìghya rétim äha—
pada-saìghaöanä rétir aìga-saàsthä-viçeñavat |
upakartré rasädénäà . . . . . . . . ||1|| 1c
rasädénäm arthäc chabdärtha-çarérasya kävyasyätma-bhütänäm |
. . . . . . . . sä punaù syäc caturvidhä | 1d
vaidarbhé cätha gauòé ca päïcälé läöikä tathä ||2|| 2ab
sä rétiù | tatra—
mädhurya-vyaïjakair varëai racanä lalitätmikä | 2cd
avåttir alpa-våttir vä vaidarbhé rétir iñyate ||3|| 3ab
yathä— “anaìga-maìgala-bhuvaù” ity ädi | rudraöas tv äha—
asamastaika-samastä yuktä daçabhir guëaiç ca vaidarbhé |
varga-dvitéya-bahulä svalpa-präëäkñarä ca suvidheyä ||
atra daça-guëäs tan-matoktäù çleñädayaù |
ojaù prakäçakair varëair bandha äòambaraù punaù | 3cd
samäsa-bahulä gauòé . . . . . . . . ||4|| 4a
yathä— “caïcad-bhuja” ity ädi | puruñottamas tv äha—
bahutara-samäsa-yuktä sumahä-präëäkñarä ca gauòéyä |
ratir anupräsa mahima paratanträ stoka-väkyä ca ||
. . . . . . . . varëaiù çeñaiù punar dvayoù | 4b
samasta-païcaña-pado bandhaù päïcälikä matä ||5|| 4cd
dvayor vaidarbhé-gauòyoù | yathä—
madhurayä madhu-bodhita-mädhavé-
madhu-samåddhi-samedhita-medhayä |
madhukaräìganayä muhur unmada-
dhvani-bhåtä nibhåtäkñaram ujjage ||
bhojas tv äha—
samasta-païcaña-padäm ojaù-känti-guëänvitäm |
madhuräà sukumäräà ca päïcäléà kavayo viduù ||
läöé tu rétir vaidarbhé-päïcälyor antare sthitä ||6|| 5ab
yathä—
ayam udayati mudrä-bhaïjanaù padminénäm
udaya-giri-vanälé-bäla-mandära-puñpam |
viraha-vidhura-koka-dvandva-bandhur vibhindan
kupita-kapi-kapola-kroòa-tämras-tamäàsi ||21
kaçcid äha—
mådu-pada-samäsa-subhagä yuktair varëair na cätibhüyiñöhä |
ucita-viçeñaëa-paripürita-varëa-nyäsä bhavel läöé ||
anye tv ähuù—
gauòé òambara-baddhä syäd vaidarbhé lalita-kramä |
päïcälé miçra-bhävena läöé tu mådubhiù padaiù ||
kvacit tu vakträdy-aucityäd anyathä racanädayaù ||7|| 5cd
vakträdéty ädi çabdäd väcya-prabandhau, racanädéty ädi çabdät våtti-varëau | tatra vaktraucityäd
yathä—
manmathäyastärëavämbhaù-pluta-kuhara-calan-mandara-dhväna-dhéraù
koëäghäteñu garjat-pralaya-ghana-ghaöänyonya-saìghaööa-caëòaù |
kåñëäkrodhägra-dütaù kuru-kula-nidhanotpäta-nirdhäta-vätaù
kenäsmat-siàha-näda-pratirasita-sakho dundubhis täòito’yam ||
atra väcya-krodhädy-abhivyaïjakatve’pi bhémasena-vaktåtvenoddhatä racanädayaù | väcyaucityäd, yathä—“mürdha-vyädhüyamäna”22 ity ädau |
prabandhaucityäd, yathä—näöikädau raudre’py abhinaya-pratikulatvena na dérgha-samäsädayaù | evam äkhyäyikäyäà çåìgäre’pi na masåëa-varëädayaù | naväntaù raudre’pi nätyantam uddhatäù | evam anyad api jïeyam |
iti sähitya-darpaëe réti-vivecano näma
navamaù paricchedaù
||9||
(10)
daçamaù paricchedaù
alaìkära-nirëayaù
athävasara-präptän alaìkärän äha—
çabdärthayor asthirä ye dharmäù çobhätiçäyinaù |
rasädén upakurvanto’laìkäräs te’ìgadädivat ||1||
yathäìgadädayaù çaréra-çobhätiçäyinaù çarériëam upakurvanti, tathänupräsopamädayaù çabdärtha-çobhätiçäyino rasäder upakärakäù | alaìkärä asthirä iti naiñäà guëavad-ävaçyaké sthitiù |
[çabdälaìkäräù]
çabdärthayoù prathamaà çabdasya buddhi-viñayatväc chabdälaìkäreñu vaktavyeñu çabdärthälaìkärasyäpi punar-uktavad-äbhäsasya cirantanaiù çabdälaìkära-madhye lakñitatvät prathamaà tam eväha—
punaruktavad äbhäsaù
äpätato yad arthasya paunaruktyena bhäsaëam |
punar uktavad äbhäsaù sa bhinnäkära-çabdagaù ||2||
yathä—
bhujaìga-kuëòalé-vyakta-çaçi-çubhräàçu-çétaguù |
jaganty api sadä päyäd avyäc ceto-haraù çivaù ||
atra bhujaìga-kuëòaly-ädi-çabdänäm äpäta-mätreëa sarpädy-arthatayä paunaruktya-pratibhäsanam | paryavasäne tu bhujaìga-rüpa-kuëòalaà vidyate yasyety ädy-anyärthatvam | päyäd avyäd ity atra kriyä-gato’yam alaìkäraù | päyäd ity asyäpäyäd iti paryavasänät | bhujaìga-kuëòaléti çabdayoù prathama-çabdasyaiva parivåtti-sahatvam | haraù çiva iti dvitéyasyaiva | çaçi-çubhräàçv iti dvayor api | bhäti sadä na tyäga iti na dvayor apéti çabda-parivåtti-sahatväsahatväbhyäm asyobhyälaìkäratvam |
2. anupräsaù
anupräsaù çabda-sämyaà vaiñamye’pi svarasya yat ||3|| 3ab
svara-mätra-sadåçyaà tu vaicitryäbhävän na gaëitam | rasädy-anugatatvena prakåñöo nyäso’nupräsaù |
2.1. chekänupräsaù
cheko vyaïjana-saìghasya sakåt sämyam anekadhä ||4|| 3cd
chekaç chekänupräsaù | anekadheti svarüpataù kramataç ca | rasaù sara ity ädeù krama-bhedena sädåçyaà näsyälaìkärasya viñayaù | udäharaëaà mama täta-pädänäm—
ädäya bakula-gandhän andhékurvan pade pade bhramarän |
ayam eti manda-mandaà käveré-väri-pävanaù pavanaù ||
atra gandhän andhéti saàyuktayoù, käveré-väréty asaàyuktayoù, pävanaù pavana iti vyaïjanänäà bahünäà sakåd ävåttiù | cheko vidagdhas tat-prayojyatväd eña chekänupräsaù |
2.2. våtty-anupräsaù
anekasyaikadhä sämyam asakåd väpy anekadhä |
ekasya sakåd apy eña våtty-anupräsa iñyate ||5|| 4
ekadhä svarüpata eva, na tu kramato’pi | anekadhä svarüpataù kramataç ca | sakåd apéty api-çabdäd asakåd api | yathä—
unmélan-madhu-gandha-lubdha-madhupa-vyädhüta-cütäìkura-
kréòat-kokila-käkalé-kala-ravair udgérëa-karëa-jvaräù |
néyante pathikaiù kathaà katham api dhyänävadhäna-kñaëa-
präpta-präëa-samäsam ägama-rasolläsair amé väsaräù ||
atra "rasolläsair amé" iti rasayor ekadhaiva sämyam | na tu tenaiva krameëäpi | dvitéye päde kalayor asakåt tenaiva krameëa ca | prathame ekasya ma-kärasya sakåt, ha-kärasya cäsakåt | rasa-viñaya-vyäpäravaté varëa-racanä våttiù | tad-anugatatvena prakarñeëa nyasanäd våtty-anupräsaù |
2.3. çruty-anupräsaù
uccäryatväd yad ekatra sthäne tälüradädike |
sädåçyaà vyaïjanasyaitac chruty-anupräsa iñyate ||6|| 5
udäharaëam—
dåçä dagdhaà manasijaà jévayanti dåçaiva yäù |
virüpäkñasya jayinés täù stumo väma-locanäù ||23
atra "jévayanti" iti, "yäù" iti, "jayinéù" iti | atra ja-kära-ya-kärayor ekatra sthäne täläv uccäryatvät sädåçyam | evaà dantya-kaëöhyädénäm apy udähäryam | eña ca sahådäyänäm atéva çruti-sukhävahatväc chruty-anupräsaù |
2.4. antyänupräsaù
vyaïjanaà ced yathävasthaà sahäyena svareëa tu |
ävartyate’ntya-yojyatväd antyänupräsa eva tat ||7|| 6
yathävastham iti yathä-sambhavam anusvära-visarga-svara-yuktäkñara-viçiñöam | eña ca präyeëa pädasya padasya vänte prayojyaù | pädäntago, yathä mama—
keçaù käça-stavaka-vikäsaù
käyaù prakaöita-karabha-viläsaù |
cakñur dagdha-varäöaka-kalpaà
tyajati na cetaù kämam analpam ||
padäntago, yathä—"mandaà hasantaù pulakaà vahantaù" ity ädi |
2.5. läöänupräsaù
çabdärthayoù paunaruktyaà bhavet tätparya-mätrataù |
läöänupräsa ity uktaù . . . . . . . . . . . . ||8|| 7abc
udäharaëam—
smera-räjéva-nayane nayane kià nimélite |
paçya nirjita-kandarpaà kandarpa-vaçagaà priyam ||
atra vibhakty-arthasya paunaruktye’pi prätipädikäàça-dyoty-adharmi-rüpasya bhinnärthatväl läöänupräsatvam eva |
"nayane tasyaiva nayane ca |" atra dvitéya-nayana-çabdo bhägyavattvädi-guëävaçiñöatva-rüpa-tätparya-mätreëa bhinnärthaù | yathä vä—
yasya na savidhe dayitä
dava-dahanas tuhina-dédhitis tasya |
yasya ca savidhe dayitä
dava-dahanaù stuhina-dédhitis tasya ||24
aträneka-padänäà paunaruktyam | eña präyeëa läöa-jana-priyatvät läöänupräsaù |
. . . . . . . . . . . .anupräsaù païcadhä mataù ||9|| 7d
spañöam |
3. yamakam
saty arthe påthag-arthäyäù svara-vyaïjana-saàhateù |
krameëa tenaivävåttir yamakaà vinigadyate ||10|| 8
atra dvayor api padayoù kvacit särthakatvaà, kvacin nirarthakatvam | kvacid ekasya särthakatvam aparasya nirarthakatvam | ata uktaà "saty arthe" iti | "tenaiva krameëa" iti damo moda ity äder vivikta-viñayatvaà sücitam | etac ca päda-pädärdha-våttitvena pädävåtteç cäneka-vidhatayä prabhütatama-bhedam |
diì-mätraà udähriyate |
nava-paläça-paläça-vanaà puraù
sphuöa-paräga-parägata-paìkajam |
mådulatänta-latäntam alokayat
sa surabhià surabhià sumano-bharaiù ||
atra padävåttiù—paläça-paläçeti surabhià surabhim ity atra ca dvayoù särthakatvam | latänta-latäntety atra prathamasya nirarthakatvam | paräga-parägety atra dvitéyasya | evam anyaträpy udähäryam | yamakädau bhaved aikyaà òa-lor ba-vor la-ros tathä ity ukta-nayät "bhuja-latäà jaòatäà harir änayat" ity atra na yamakatva-häniù |
4. vakroktiù
anyasyänyärthakaà väkyam anyathä yojayed yadi |
anyaù çleñeëa käkvä vä sä vakroktis tato dvidhä ||11|| 9
dvidheti çleña-vakroktiù, käku-vakroktiç ca | krameëodäharaëam—
ke yüyaà sthala eva samprati vayaà praçno viçeñäçrayaù
kià brüte vihagaù sa vä phaëipatir yaträsti supto hariù |
vämä yüyam aho viòamba-rasikaù kédåk smaro vartate
yenäsmäsu viveka-çünya-manasaù puàsv eva yoñid-bhramaù ||
atra viçeña-padasya "viù pakñé" "çeño nägaù" ity artha-dvayayogyatvät sa-bhaìga-çleñaù | anyatra tv abhaìgaù |
käle kokila-väcäle sahakära-manohare |
kåtägasaù parityägät tasyäç ceto na düyate ||
atha kayäcit sakhyä niñedhärthe niyukto naï anyayä käkvä düyata eveti vidhy-arthe ghaöitaù |
5. bhäñä-samakam
çabdair eka-vidhair eva bhäñäsu vividhäsv api |
väkyaà yatra bhavet so’yaà bhäñä-sama itéñyate ||12|| 10
yathä mama—
maïjula-maëi-maïjére, kala-gambhére vihära-sarasé-tére |
virasäsi keli-kére kim äli dhére ca gandha-sära-samére ||
eña çlokaù saàskåta-präkåta-çaurasené-präcyävanté-nägaräpabhraàçeñv evaà-vidha eva | "sarasaà ka(i)ëa kabbam" ity ädau tu "sarasaà" ity atra saàskåta-präkåtayoù sämye'pi väkya-gatatväbhäve vaicitryäbhävän näyam alaìkäraù |
6. çleñaù
çliñöaiù padair anekärthäbhidhäne çleña ucyate |
varëa-pratyaya-liìgänäà prakåtyoù padayor api | 11
çleñäd vibhakti-vacana-bhäñäëäm añöadhä ca saù ||13|| 12a
krameëodäharaëam,
6.1 varëa-çleñaù
pratikülatäm upagate hi vidhau
viphalatvam eti bahu-sädhanatä |
avalambanäya dina-bhartur abhün
na patiñyataù kara-sahasram api ||
atra "vidhau" iti vidhu-vidhi-çabdayor u-kära-i-kärayor au-kära-rüpatväc chleñaù |
6.2 pratyaya-çleñaù
kiraëä hariëäìkasya dakñiëaç ca saméraëaù |
käntotsaìga-juñäà nünaà sarva eva sudhä-kiraù ||
atra "sudhäkira" iti kvip-ka-pratyayoù | kià cätra bahu-vacanaika-vacanayor aikya-rüpyäd vacana-çleño’pi |
6.3 liìga-çleñaù
vikasan-netra-néläbje tathä tanvyäù stana-dvayé |
tava dattäà sadämodaà lasat-tarala-häriëé ||
atra napuàsaka-stré-liìgayoù çleño vacana-çleño'pi |
6.4 prakåti-çleñaù
ayaà sarväëi çasträëi hådijïeñu ca vakñyati |
sämarthya-kåd amiträëäà miträëäà ca nåpätmajaù ||
atra "vakñyati" iti vahi-vacyoù | "sämarthya-kåt" iti kåntati-karotyoù prakåtyoù |
6.5 pada-çleñaù
"påthukärtasvara-pätram" ity ädi25 | atra pada-bhaìgi-prakåti samäsayor api vailakñaëyät pada-çleño, na tu prakåti-çleñaù |
evaà ca—
nétänäm äkulébhävaà lubdhair bhüri-çilémukhaiù |
sadrçe vana-våddhänäà kamalänäà tad-ékñaëe ||
atra lubdha-çilémukhädi-çabdänäà çliñöatve’pi vibhakter abhedät prakåti-çleñaù | anyathä sarvatra pada-çleña-prasaìgaù |
6.6 vibhakti-çleñaù
sarvasvaà hara sarvasya tvaà bhava ccheda-tatparaù |
nayopakära-säàmukhyam äyäsi tanu-vartanam ||
atra "hara" iti pakñe çiva-sambodhanam iti sup | pakñe hå-dhätos täì iti vibhakteù | evaà "bhava" iti |
6.7 vacana-çleñaù
asya ca bhedasya pratyaya-çleñeëäpi gatärthatven pratyyäntaräsädhya-sub-anta-tiì-anta-gatatvena vicchitti-viçeñäçrayaëät påthag-uktiù |
6.8 bhäñä-çleñaù
sahade sura-sandhaà me tamava samäsaìgamägam äharaëe |
hara bahu-saraëaàtaà citta-moha-suvasara ubme sahasä ||
atra saàskåta-mahäräñörayoù |
punas tridhä sabhaìgo’bhaìgas tad ubhayätmakaù ||14|| 12cd
etad bheda-trayaà cokta-bhedäñöake yathä-sambhavaà jïeyam | yathä va—
yena dhvasta-manobhavena balijit-käyaù purästrékåto
yo gaìgäà ca dadhe’ndhaka-kñaya-karo yo barhi-patra-priyaù |
yasyähuù çaçimac-chiro hara iti stutyaà ca nämämaräù
so’vyäd iñöa-bhujaìga-hära-valayas täà sarvado mädhavaù ||26
atra "yena" ity ädau sabhaìga-çleñaù | "andhaka" ity ädäv abhaìgaù | anayoç caikatra sambhavät sabhaìgäbhaìgätmako grantha-gaurava-bhayät påthaì nodähåtaù |
iha kecid ähuù—"sa-bhaìga-çleña eva çabda-çleña-viñayaù | yatrodättädi-svara-bhedäd bhinna-prayatnoccäryatvena bhinnayoù çabdayor jatu-käñöha-nyäyena çleñaù | abhaìgas tv artha-çleña eva | yatra svaräbhedäd abhinna-prayatnoccäryatayä çabdäbhedäd arthayor eka-vånta-gata-phala-dvaya-nyäyena çleñaù | yo hi yad-äçritaù sa tad-alaìkära eva | alaìkäryälaìkaraëa-bhävasya lokavad äçrayäçrayi-bhävenopapattiù" iti |
tad anye na kñamante | tathä hi—"atra dhvani-guëé-bhüta-vyaìgya-doña-guëälaìkäräëäà çabdärtha-gatatvena vyavasthiter anvaya-vyatirekänuvidhäyitvena niyama" iti |
na ca "andhaka-kñaya-" ity ädau çabdäbhedaù | "artha-bhedena çabda-bhedaù" iti darçanät | kià cätra çabdasyaiva mukhyatayä vaicitrya-bodhopäyatvena kavi-pratibhayoööaìkanäc chabdälaìkäratvam eva | visadåça-çabda-dvayasya bandhe caivaà-vidhasya vaicitryäbhäväd vaicitryasyaiva cälaìkäratvät | artha-mukha-prekñitayä cärthälaìkäratve'nupräsädénäm api rasädi-paratvenärtha-mukha-prekñitayärthälaìkära-prasaìgaù | çabdasyäbhinna-prayatnoccäryatvenärthälaìkäratve "pratikülatäm upagate hi vidhau" ity ädau çabda-bhede'py arthälaìkäratvaà taväpi prasajjyatéty ubhayaträpi çabdälaìkäratvam eva | yatra tu çabda-parivartane'pi na çleñatva-khaëòatä | tatra—
stokenonnatim äyäti stokenäyäty adhogatim |
aho na sadåçé våttis tuläkoöeù khalasya ca ||27
ity ädäv artha-çleñaù | asya cälaìkäräntara-vivikta-viñayatäyä asambhaväd vidyamäneñv alaìkäräntareñv apavädatvena tad-bädhakatayä tat-pratibhotpatti-hetutvam iti kecit |
ittham atra vicäryate—samäsokty-aprastuta-praçaàsädau dvitéyärthasyänabhidheyatayä näsya gandho'pi | "vidvan-mänasa-haàsa" ity ädau çleña-garbhe rüpake'pi mänasa-çabdasya citta-saro-rüpobhayärthetve'pi rüpakeëa çleño bodhyate | saro-rüpasyaivärthasya viçränti-dhämatayä prädhänyät | çleñe hy artha-dvayasyäpi samakakñatvam |
"sannihita-bäländhakärä bhäsvan-mürtiç ca" ity ädau virodhäbhäse'pi viruddhärthasya pratibhäsa-mätrasya prarohäbhävän na çleñaù | evaà punaruktavad äbhäse'pi |
tena, "yena dhvasta—" ity ädau präkaraëikayoù, "nétänäà" ity ädäv apräkaraëikayor eka-dharmäbhisambandhät tulyayogitäyäm |
svecchopajäta-viñayo'pi na yäti vaktuà
dehéti märgaëa-çataiç ca dadäti duùkham |
mohät samutkñipati jévanam apy akäëòe
kañöaà prasüna-viçikhaù prabhur alpa-buddhiù ||
ity ädau ca präkaraëikäpräkaraëikayor eka-dharmäbhisambandhäd dépake |
sa-kalakalaà puram etaj jätaà samprati sudhäàçu-bimbam iva |
ity ädau copamäyäà vidyamänäyäm api çleñasyaitad-viñaya-parihäreëäsambhaväd eñäà ca çleña-viñaya-parihäreëäpi sthiter etad-viñaye çleñasya prädhänyena camatkäritva-pratéteç ca çleñeëaiva vyapadeço bhavituà yuktaù, anyathä tad-vyapadeçasya sarvathä-bhäva-prasaìgäc ceti |
atrocyate—na tävat paramärthataù çleñasyälaìkäräntaävivikta-viñayatä "yena dhvasta" ity ädinä vivikta-viñayatvät | na cätra tulyayogitä, tasyäç ca dvayor apy arthayor väcyatva-niyamäbhävät | atra ca mädhavo-mädhavayor ekasya väcyatva-niyame parasya vyaìgyatvaà syät | kià ca, tulyayogitäyäm apy ekasyaiva dharmasyäneka-dharmi-sambandhitayä pratétiù iha tv anekeñäà dharmiëaà påthak-påthag-dharma-sambandhatayä | "sa-kalakalam" ity ädau ca nopamä-pratibhotpatti-hetuù çleñaù | pürëopamäyä nirviñayatv äpatteù "kamalam iva mukhaà manojïam etat" ity ädy asti pürëopamäyä viñaya iti cet ? na, yadi "sakala" ity ädau çabda-çleñatayä nopamä tat kim aparäddhaà "manojïaà" ity ädäv artha-çleñeëa |
sphuöam arthälaìkäräv etäv upamä-samuccayau kintu |
äçritya çabda-mätraà sämänyam ihäpi sambhavataù ||
iti rudraöokta-diçä guëa-kriyä-sämyavac-chabda-sämyasyäpy upamä-prayojakatvät |
nanu guëa-kriyä-sämyasyaivopamä-prayojakä yuktä tatra sädharmyasya västavatvät | çabda-sämyasya tu na tathä, atra sädharmyasyävästavatvät | tataç ca pürëopamäyä anyathänupapattyä guëa-kriyä-sämyasyaivärtha-çleña-viñayatayä parityäge pürëopamä-viñayatayä yuktä, na tu "sakala" ity ädau çabda-sämyasyaiveti cet ? na "sädharmyam upamä" ityeväviçiñöasyopamä-lakñaëasya çabda-sämyäd vyävåtter abhävät | yadi ca çabda-sämye sädharmyam avästavatvän nopamä-prayojakam | tadä kathaà "vidvan-mänasa-" ity ädäv ädhära-bhüte cittädau sarovarädy-äropo räjäder haàsädy-äropa-prayojakaù |
kià ca, yadi västava-sämya evopamäìgékäryä, tadä kathaà tvayäpi "sa-kalakalam" ity ädau bädhya-bhütopamäìgékriyate ? kià cätra çleñasyaiva sämya-nirvähakatä, na tu sämyasya çleña-nirvähakatä, çleña-bandhataù prathamaà sämyasyäsambhavät ity upamäyä eväìgitvena vyapadeço jyäyän "pradhänena hi vyapadeçä bhavanti" iti nyäyät |
sat-pakñäà madhura-giraù prasädhitäçä madoddhatärambhäù |
nipatanti dhärtaräñöräù käla-vaçän mediné-påñöhe || [ve.saà. 1.6]28
atra çarad-varëanayä prakaraëena dhärtaräñörädi-çabdänäà haàsädy-arthäbhidhäne niyamanäd duryodhanädi-rüpo'rthaù çabda-çakti-mülo vastu-dhvaniù | iha ca prakåta-prabandhäbhidheyasya dvitéyärthasya sücyatayaiva vivakñitatväd upamänopameya-bhävo na vivakñita iti nopamä-dhvanir na vä çleña iti sarvam avadätam |
7. citrälaìkäraù
padyädyäkära-hetutve varëanäà citram ucyate ||15|| 13ab
ädi-çabdät khaòga-muraja-cakra-gomütrikädayaù | asya ca tathävidha-lipi-sanniveça-viçeña-vaçena camatkära-vidhäyinäm api varëänäà tathävidha-çroträkäça-samaväya-viçeña-vaçena camatkära-vidhäyibhir varëair abhedenopacäräc chabdälaìkäratvam |
tatra padma-bandho, yathä mama—
märamä suñamä cäru-rucä mära-vadhüttamä |
mätta-dhürta-tamäväsä sä vämä me'stu mä ramä ||
eño'ñtadala-padmabandho dig-daleñu nirgama-praveçäbhyäà çliñöa-varëaù, kintu vidigdaleñv anyathä, karëikäkñaraà tu çliñöam eva | evaà khaòga-bandhädikam apy ühyam | kävyäntar-gaòu-bhütatayä tu neha prapaïcyate |
rasasya paripanthitvän nälaìkäraü prahelikä | 13cd
ukti-vaicitrya-mätraà sä cyuta-dattäkñarädikä ||17||
cyutäkñarä dattäkñarä cyuta-dattäkñarä ca | udäharaëam—
küjanti kokiläù säle yauvane phullam ambujam |
kià karotu kuraìgäkñé vadanena nipéòitä ||
tatra kriyä-guptir yathä—
päëòavänäà sabhä-madhye duryodhana29 upägataù |
yasmai gäà ca suvarëaà ca sarväëy äbharaëäni ca ||
atra "duryodhanaù" ity atra "aduryodhanaù" iti | "aduù" iti kriyä-guptiù | evam anyaträpi |
[arthälaìkäräù]
1. upamä
athävasara-präpteñv arthälaìkäreñu sädåçya-müleñu lakñitavyeñu teñäm apy upajévyatvena prädhänyät prathamam upamäm äha—
sämyaà väcyam avaidharmye väkyaikye upamä dvayoù ||18|| 14cd
rüpakädiñu sämyasya vyaìgyatvam | vyatireke ca vaidharmyasyäpy uktiù | upameyopamäyäà väkya-dvayaà | ananvaye tv ekasyaiva sämyoktir ity asyä bhedaù |
sä pürëä yadi sämänya-dharma aupamya-väci ca |
upamänaà copameyaà bhaved väcyaà ... ||19|| 15
sä upamä | sämänya-dharmo dvayoù sädåçya-hetur manojïatvädiù | aupamya-väcakam ivädi | upameyaà mukhädi | upamänaà candrädi |
. . . . . . . . . . iyaà punaù |
çrauté yathevävä-çabdä ivärtho vä vatir yadi |
ärthé tulya-samänädyäs tulyärtho yatra vä vatiù ||20|| 16
yatheva-vädayaù çabdä upamänäntara-prayukta-tulyädi-pada-sädhäraëä api çruti-gata-mätreëopamänopameya-gata-sädåçya-lakñaëa-sambandhaà bodhayantéti tat-sad-bhäve çrauty upamä | evaà tatra “tasyevety" ity anenevärthe vihitasya vater upädäne | tulyädayas tu “kamalena tulyaà mukham” ity ädäv upameya eva | "kamalaà mukhasya tulyam" ity ädäv upamäna eva | "kamalaà mukhaà ca tulyam" ity ädäv ubhayaträpi viçrämyantéty arthänusandhänäd eva sämyaà pratipädayantéti tat-sadbhäve ärthé | evaà "tena tulyam" ity ädinä tulyärthe vihitasya vater upädäne |
dve tad-dhite samäse’tha väkye. . . . . . . . . . ||21|| 17a
dve çrauté ärthé ca | udäharaëam—
saurabham ambhoruhavan
mukhasya kambhäv iva stanau pénau |
hådayaà madayati vadanaà
tava çarad-indur yathä bäle ||
atra krameëa trividhä çrauté |30
madhuraù sudhävad adharaù
pallava-tulyo'tipelavaù päëiù |
cakita-måga-locanäbhyäà
sadåçé capale ca locane tasyäù ||
atra krameëa trividhärthé |31
. . . . . . . . . . pürëä ñaò eva tat ||22|| 17b
spañöam |
luptä sämänya-dharmädäv ekasya yadi vä dvayoù | 17cd
trayäëäà vänupädäne çrauty ärthé säpi pürvavat ||23|| 18ab
sä luptä | tad-bhedam äha—
pürëävad dharma-lope sä vinä çrautéà tu tad-dhite ||24|| 18cd
sä luptopamä dharmasya sädhäraëa-guëa-kriyä-rüpasya lope pürëävad iti pürvokta-rétyä ñaö-prakäräù | kintv atra taddhite çrautyä asambhavät païca-prakäräù | yathä—
mukham indur yathä päëiù pallavena samaù priye |
väcaù sudhä ivauñöhas te bimba-tulyo mano'çmavat ||32
ädhära-karma-vihite dvividhe ca kyaci kyaìi |
karma-kartror ëamuli ca syäd evaà païcadhä punaù ||25|| 19
"dharma-lope luptä" ity anuñajyate | kyac-kyaì-ëamulaù kaläpa-mate in äyi ëamaù33 | krameëa, yathä—
antaùpuréyasi raëeñu sutéyasi tvaà
pauraà janaà tava sadä ramaëéyate çréù |
dåñöaù çriyäbhir amåta-dyuti-darçam indra-
saïcäram atra bhuvi saïcarasi kñitéça ||34
antaùpuréyaséty atra sukha-vihäräspadatvasya | tanujéyaséty atra sneha-nirbharatvasya ca sädhäraëa-dharmasya lopaù | evam anyatra |
iha ca yathädi-tulyädi-virahäc chrauty-ädi-cintä nästi | idaà ca kecid aupamya-pratipädakasyeväder lopa udäharanti | tad ayuktaà—kyaì-äder tad-artha-vihitatvenaupamya-pratipädakatvät |
nanu kyaì-ädiñu samyag aupamya-pratétir nästi pratyayatvenäsvatantratväd ivädi-prayogäbhäväc ceti na väcyam | kalpa-bädäv api tathä-prasaìgät | na ca kalpa-bädénämivädi-tulyayaupamyasya väcakatvam | kyaì-ädénäà tu dyotakatvam | ivädénäm api väcakatve niçcayäbhävät | väcakatve vä "samuditaà padaà väcakam" "prakåti-pratyayau sva-svärtha-bodhakau" iti ca mata-dvaye'pi vaty-ädi-kyaì-ädyoù sämyam eveti |
yac ca kecid ähuù—vaty-ädaya ivädy-arthe'nuçiñyante, kyaì-ädayas tv äcärädy-arthe iti | tad api na, na khalu kyaì-ädaya äcära-mäträrthä api tu sädåçyäcärärthä iti | tad evaà dharma-lope daça-prakärä luptä |
upamäna-luptopamä
upamänänupädäne dvidhä väkya-samäsayoù ||26|| 20ab
udäharaëam—
tasyä mukhena sadåçaà ramyaà näste na vä nayana-tulyam |
atra mukha-nayana-pratinidhi-vastv-antarayor gamyamänatväd upamäna-lopaù | atraiva ca "mukhena sadåçam" ity atra "mukhaà" "yathedaà" "nayana-tulyaà" ity atra "dåg iva" iti päöhe çrauty api sambhavatéti | anayor bhedayoù pratyekaà çrautyärthétva-bhedena caturvidhatva-sambhave'pi präcénänäà rétyä dvi-prakäratvam evoktam |
väcaka-luptopamä
aupamya-väcino lope samäse kvipi ca dvidhä ||27|| 20cd
krameëodäharaëam—
vadanaà mågaçäväkñyäù sudhäkara-manoharam |
gardabhati çruti-paruñaà vyaktaà ninadan mahätmanäà purataù |
atra "gardabhati" ity atraupamya-väcinaù kvipo lopaù | na cehopameyasyäpi lopaù, "ninadan" ity anenaiva nirdeçät |
dharmopamäna-luptopamä
dvidhä samäse väkye ca lope dharmopamänayoù ||28|| 21ab
yathä—"tasyä mukhena" ity ädau "ramyaà" iti sthäne "loke" iti päöhe'nayor udäharaëam |
dharma-väcaka-luptopamä
kvip-samäsa-gatä dvedhä dharmevädivi-lopane ||29|| 21cd
udäharaëam—"vidhavati mukhäbjaà asyäù" | atra "vidhavati" iti manoharatva-kvip-pratyayor lopaù | "mukhäbjam" iti ca samäsagä | kecit tv aträyi-pratyaya-lopam ähuù |
upameya-luptopamä
upameyasya lope tu syäd ekä pratyaye kyaci ||30|| 22ab
yathä—
aräti-vikramäloka-vikasvara-vilocanaù |
kåpäëodagra-dor-daëòaù sa sahasräyuòhéyati ||
atra "sahasräyudham ivätmänam acarati" iti väkye upameyasyätmano lopaù | na cehaupamya-väcaka-lopaù | uktäd eva nyäyät | atra kecid ähuù—"sahasräyudhena saha vartata iti sa-sahasräyudhaù sa iväcaratéti väkyät sa-sahasräyudhéyatéti pada-siddhau viçeñyasya çabdänupättatväd ihopameya-lopaù iti | tan na vicära-saham | kartari kyaco'nuçäsana-viruddhatvät |
dharmopameya-lope’nyä . . . . . . . . . . . . .||31|| 22c
yathä—"yaçasi prasarati bhavataù kñérodéyanti sägaräù sarve |"
atra kñérodam ivätmänam äcarantéty upameya ätmä sädhäraëa-dharmaù çuklatä ca luptau |
. . . . . . . . . . . . . trilope ca samäsa-gä ||32|| 22d
yathä—"räjate måga-locanä" |
atra mågasya locane iva caïcale locane yasyä iti samäse upamä-pratipädaka-sädhäraëa-dharmopamänänäà lopaù |
tenopamäyä bhedäù syuù saptaviàçati-saìkhyakäù ||33|| 23ab
pürëä ñaòvidhä | luptä caikaviàçati-vidheti | militvä saptaviàçati-prakäropamä | eñu copamä-bhedeñu madhye'lupta-sädhäraëa-dharmeñu bhedeñu viçeñaù pratipädyate |
eka-rüpaù kvacit kväpi bhinnaù sädhäraëo guëaù | 23cd
bhinne bimbänubimbatvaà çabda-mätreëa vä bhidä ||34|| 24ab
tatra eka-rüpe, yathä udähåtaà—"madhuraù sudhävad adharaù" ity ädi |
bimba-pratibimbatve, yathä—
bhalläpavarjitais teñäà çirobhiù çmaçrulair mahém |
tastära saraghävyäptaiù sa kñaudra-paöalair iva ||
atra "çmaçrulaiù" ity asya "saraghävyäptaiù" iti dåñöäntavat pratibimbitam |
çabda-mätreëa bhinnatve, yathä—
smeraà vidhäya nayanaà vikasitam iva nélam utpalaà mayi sä |
kathayämäsa kåçäìgé manogataà nikhilam äkütam ||
atraike eva smeratva-vikasitatve prativastüpamävacchedena nirdiñöe |
eka-deça-vivartiny upamä väcyatva-gamyate | 24cd
bhavetäà yatra sämyasya. . . . . . . . . . . . ||35||
yathä—
netrair ivotpalaiù padmair mukhair iva saraù-çriyaù |
pade pade vibhänti sma cakraväkaiù stanair iva ||
atrotpalädénäà neträdénäà sädåçyaà väcyaà saraù-çréëäà cäìganä-sämyaà gamyam |
rasanopamä
. . . . . . . . . . . . . kathitä rasanopamä | 25b
yathordhvam upameyasya yadi syäd upamänatä ||36|| 25cd
yathä—
candräyate çubhra-rucäpi haàso
haàsäyate cäru gatena rädhä |
rädhäyate sparça-sukhena väri
väréyate svacchatayä vihäyaù ||
mälopamä
mälopamä yad ekasmin upamänaà bhaved bahu ||
yathä—
värijeëeva sarasé çaçineva niçéthiné |
yauvaneneva vanitä çrér manoharä ||
kvacid upamänopameyayor api prakåtatvaà dåçyate | yathä—
haàsaç candra iväbhäti jalaà vyomatalaà yathä |
vimaläù kumudänéva tärakäù çarad-ägame ||
asya räjïo gåhe bhänti bhüpänäà tä vibhütayaù |
purandarasya bhavane kalpa-våkña-bhavä iva ||
atropameya-bhüta-vibhütibhiù "kalpa-våkña-bhavä iva" ity upamäna-bhütä vibhütaya äkñipyante ity äkñepopamä | atraiva "gåhe" ity asya "bhavane" ity anena pratinirdeçät pratinirdeçyopamä ity ädayaç ca lakñitäù | evaà-vidha-vaicitryasya sahasradhä darçanät |
2. ananvaya
upamänopameyatvam ekasyaiva tv ananvayaù || 26cd
arthäd eka-väkye | yathä—
räjévam iva räjévaà jalaà jalam iväjani |
candraç candra ivätandraù çarat-samudayodyame ||
atra räjévädénäm ananya-sadåçyatva-pratipädanärtham upamänopameya-bhävo vaivakñikaù | "räjévam iva päthojam" iti cäsya läöänupräsäd vivikto viñayaù | kintv atrocitatväd eka-çabda-prayoga eva çreyän | tad uktaà—
ananvaye ca çabdaikyam aucityäd änuñaìgikam |
asmiàs tu läöänupräse säkñäd eva prayojakam || iti |
--o)0(o--
3. upameyopamä
paryäyeëa dvayor etad upameyopamä matä ||39|| 27ab
etad upamänopameyatvaà | arthäd väkya-dvaye | yathä—
kamalena matir matir iva kamalä
tanur iva vibhä vibheva tanuù |
dharaëéva dhåtir dhåtir iva dharaëé
satataà vibhäti bata yasya ||
aträsya räjïaù çré-buddhy-ädi-sadåçaà nänyad astéty abhipräyaù |
4. smaraëam
sadåçänubhaväd vastu-småtiù smaraëam ucyate ||40|| 27cd
yathä—
aravindam idaà vékñya khelat-khaïjanam aïjalam |
smarämi vadanaà tasyäç cäru caïcala-locanam ||
"mayi sa-kapaöaà" ity ädau ca småteù sädåçyänubhavaà vinotthitäpitatvän näyam alaìkäraù | räghavänanda-mahäpäträs tu vaisädåçyät småtim api smaraëälaìkäram icchanti | tatrodäharaëaà teñäm eva | yathä—
çiréña-mådvé giriñu prapede
yadä yadä duùkha-çatäni sétä |
tadä tadäsyäù sadaneñu saukhya-
lakñäëi dadhyau galad-açru rämaù ||
5. rüpaka
rüpakaà rüpitäropäd viñaye nirapahnave ||41|| 28ab
"rüpita" iti pariëämäd vyavacchedaù | etac ca tat-prastäve vicärayiñyämaù | "nirapahnave" ity apahnuti-vyavacchedärtham |
tat paramparitaà säìgaà niraìgam iti ca tridhä ||42|| 28cd
tat rüpakam | tatra—
yatra kasyacid äropaù paräropaëa-käraëam |
tat paramparitaà prähuù çliñöäçliñöa-nibandhanam | 29
pratyekaà kevalaà mälä-rüpakaà ceti caturvidham ||43|| 30ab
tatra çliñöa-çabda-nibandhanaà kevalaà paramparitaà, yathä—
ähave jagad-uddaëòa räja-maëòala-rähave |
çré-nåsiàha-mahépäla svasty astu tava bähave ||
atra räja-maëòalaà nåpa-samüha eva candra-bimbam ity äropo räja-bähau rähutvärope nimittam |
mälä-rüpaà, yathä—
padmodaya-dinädhéçaù sadä-gati-saméraëaù |
bhü-bhåd-ävali-dambholir eka eva bhavän bhuvi ||
atra padmäyä udaya eva padmänäm udayaù | satäm ägatir eva sadägamanam | bhübhåto räjäna eva parvatä ity ädyäropo räjïaù süryatvädyäropa-nimittam |
açliñöa-nibandhanaà kevalaà, yathä—
päntu vo jalada-çyämäù çärìga-jyä-ghäta-karkaçäù |
trailokya-maëòapa-stambhäç catväro hari-bähavaù ||
atra trailokye maëòapatväropo hari-bähünäà stambhatvärope nimittam |
mälä-rüpaà, yathä—
manoja-räjasya sitätapatraà
çrékhaëòa-citraà harid-aìganäyäù |
viräjate vyoma-saraù-sarojaà
karpüra-püra-prabham indu-bimbam ||
atra manojäde räjatvädy-äropaç candra-bimbasya sitätapatratvädy-ärope nimittam | atra ca "nåsiàha-bhujädénäà rähutvädy-äropo räja-maëòalädénäà candra-maëòalatvädy-ärope nimittam" iti kecit |
aìgino yadi säìgasya rüpaëaà säìgam eva tat | 30cd
samasta-vastu-viñayam eka-deça-vivarti ca ||44||
tatra—
äropyäëäm açeñäëäà çäbdatve prathamaà matam ||45|| 31
prathamaà samasta-vastu-viñayam | yathä—
rävaëävagraha-kläntam iti väg-amåtena saù |
abhivåñya marut-sasyaà kåñëa-meghas tirodadhe ||
atra kåñëasya meghatväropavad väg-ädénäm amåtatvädikam äropitam |
yatra kasyacid ärthatvam eka-deça-vivarti tat ||46|| 32ab
kasyacid äropyamäëasya, yathä—
lävaëya-madhubhiù pürëam äsyam asyä vikasvaram |
loka-locana-rolamba-kadambaiù kair na péyate ||
atra lävaëyädau madhutvädy-äropaù çäbdaù | mukhasya padmatväropa ärthaù | na ceyam eka-deça-vivartiny upamä | vikasvaratva-dharmasyäropyamäëe padme mukhyatayä varëanät | mukhe vopacaritatvät |
niraìgaà kevalasyaiva rüpaëaà tad api dvidhä | 32
mälä-kevala-rüpatvät . . . . . . . . . .||47|| 33a
tatra mälä-rüpaà niraìgaà, yathä—
nirmäëa-kauçalaà dhätuç candrikä loka-cakñuñäm |
kréòä-gåham anaìgasya seyam indévarekñaëä ||
kevalaà, yathä—
däse kåtägasi bhavaty ucitaù prabhüëäà
päda-prahära iti sundari nätra düye |
udyat-kaöhora-pulakäìkura-kaëöakägrair
yad bhidyate mådu padam nanu sä vyathä me ||35
. . . . . . . . . tenäñöau rüpaka-bhedäù ||48|| 33b
cirantanair uktä iti çeñaù |
dåçyante kvacid äropyäù çliñöäù saìge'pi rüpake ||49|| 33cd
tatraika-deça-vivarti çliñöam, yathä mama—
karam udaya-mahédhara-stanägre
galita-tamaù-paöaläàçuke niveçya |
vikasita-kumudekñaëaà vicumbaty
ayam amareça-diço mukhaà sudhäàçuù ||
samasta-vastu-viñayaà yathä—atraiva "vicumbati " ity ädau, "cucumbe harid-abalä-mukham indu-näyakena" iti päöhe |
na cätra çliñöa-paramparitam ? atra hi "bhübhåd-ävali-dambholiù" varga-vajram ity ädau räjädau parvatatvädy-äropaà vinä varëanéyasya räjäder dambholitädi-rüpaëaà sarvathaiva sädåçyäbhäväd asaìgatam | tarhi kathaà "padmodayety ädau kathaà paramparitaà çré-kåñëädinä sädåçyasya tejasvitädi-hetukaà sädåçyaà suvyaktam | na tu prakåte tad vivakñitam | padmodayäder eva dvayoù sädhäraëa-dharmatäyä vivakñitatvät | iha tu udaya-giri-stanädinä sädåçyaà pénatvädinä suvyaktam eveti na çliñöaà paramparitam |
kvacit samäsä-sadbhäve'pi rüpakaà dåçyate—vadanaà tava he rädhe sarojam iti nänyathä | kvacid vaiyädhikaraëyenäpi—vidadhe madhupa-çreëém iha bhrü-latayä vidhiù |
kvacid vaidharmye'pi, yathä—
saujanyämbu maru-sthalé sucaritälekhya-dyu-bhittir guëa
jyotsnä kåñëa-caturdaçé saralatä-yoga-çva-puccha-cchaöä |
yair eñäpi duräçayä kali-yuge räjävalé sevitä
teñäà çülini bhakti-mätra-sulabhe sevä kiyat kauçalam ||
idaà mama | atra ca keñäïcid rüpakäëäà çabda-çleña-mülatve'pi rüpaka-viçeñatväd arthäläìkära-madhye gaëanam | evaà vakñyamäëaivaà-vidhälaìkäreñu bodhyam |
adhikärüòha-vaiçiñöyaà rüpakaà yat tad eva tat ||55|| 34ab
tad evädhikärüòha-vaiçiñöya-saàjïakaà, yathä mama—
idaà vaktraà säkñäd-virahita-kalaìkaù çaçadharaù
sudhädhärädhäraç cira-pariëataà bimbam adharaù |
ime netre rätrindivam adhika-çobhe kuvalaye
tanur lävaëyänäà jaladhir avagähe sukhataraù ||
atra kalaìka-rähityädinädhikaà vaiçiñöyam ||
--o)0(o--
6. pariëäma
viñayärthatayäropye prakåtärthopayogini | 34cd
pariëämo bhavet tulyä tulyädhikaraëo dvidhä ||56||
äropyamäëasyäropa-viñayatmatayä pariëamanät pariëämaù | yathä—
smitenopäyanaà düräd ägatasya kåtaà mama |
stanopapéòam äçleñaù kåto dyüte paëas tayä ||
anyatropäyana-paëau vasanäbharaëädi-bhävenopayujyate | atra tu näyaka-sambhävana-dyütayoù smitäçleña-rüpatayä prathamärdhe vaiyadhikaraëyena prayogaù | dvitéye sämänädhikaraëyena |
rüpake "mukha-candraà paçyämi" ity ädäv äropyamäëa-candräder uparaïjakatä-mätram | na tu prakåte darçanädäv upayogaù | iha tüpäyanäder viñayeëa tädätmyam | prakåte ca kåñëa-sambhävanädau upayogaù | ata eva rüpake äropyasyävacchedakatva-mätreëänvayaù | atra tu tädätmyena |
"däse kåtägasi" ity ädau rüpakam eva, na tu pariëämaù | äropyamäëa-kaëöakasya päda-bhedana-käryasyäprastutatvät | na khalu tat kasyacid prastuta-käryasya ghaöanärtham anusandhéyate | ayam api åupakavad adhikärüòha-vaiçiñöyo dåçyate | yathä—
vanecaräëäà vanitä-sakhänäà
daré-grhotsaìga-niñakta-bhäsaù |
bhavanti yatrauñadhayo rajanyäm
ataila-püräù surata-pradépäù || [ku.saà. 1.10]
atra pradépänäm oñadhy-ätmatayä prakåte suratopayoginy-andhakära-näçe upayogaù | atra taila-püratvenädhikärüòhaà vaiçiñöyam |
--o)0(o--
7. sandeha
sandehaù prakåte'nyasya saàçayaù pratibhotthitaù | 35cd
çuddho niçcaya-garbhäsau niçcayänta iti tridhä ||57||
(1) yatra saàçaya eva paryavasänaà tatra çuddhaù, yathä—
kià täruëya-taror iyaà rasa-bharodbhinnä navä vallaré
velä-procchalitasya kià laharikä lävaëya-väräà-nidheù |
udgäòhotkalikävatäà sva-samayopanyäsa-viçrambhiëaù
kià säkñäd upadeça-yañöir athavä devasya çåìgäriëaù ||
(2) yaträdäv ante ca saàçaya eva, madhye niçcayaù sa niçcayamadhyä, yathä—
ayaà märtaëòaù kià sa khalu turagaiù saptabhir itaù
kåçänuù kià sarväù prasarati diço naiña niyatam |
kåtäntaù kià säkñän mahiña-vahano’säv iti ciraà
samälokyäjau tväà vidadhati vikalpän pratibhaöäù ||
atra madhye märtaëòädy-abhäva-niçcayaù, räja-niçcaye dvitéya-saàçayotthänäsambhavät |
(3) yaträdau saàçayo'nte ca niçcayaù sa niçcayäntaù | yathä—
kià tävat sarasi sarojam etad äräd
äho svin mukham avabhäsate taruëyäù |
saàçayya kñaëam iti niçcikäya kaçcid
bibbokair baka-sahaväsinäà parokñaiù ||
apratibhotthäpite tu "sthäëur vä puruño vä" ity ädi saàçaye näyam alaìkäraù |
madhyaà tava sarojäkñi payodhara-bharärditam |
asti nästéti sandehaù kasya citte na bhäsate ||
--o)0(o--
8. bhräntimän
sämyäd atasmiàs tad-buddhir bhräntimän pratibhotthitä ||58|| 36cd
yathä—
mugdhä dugdha-dhiyä gaväà vidadhate kumbhänagho vallaväù
karëe kairava-çaìkayä kuvalayaà kurvanti käntä api |
karkandhü-phalam uccineti çabaré muktä-phaläçaìkayä
sändrä candramaso na kasya kurute citta-bhramaà candrikä ||
asvarasotthäpitä bhräntir näyam alaìkäraù | yathä—"çuktikäyäà rajatam" iti | na cäsädåçyamülä, yathä—
saìgama-viraha-vikalpe varam iha viraho na saìgamas tasyäù |
saìge saiva tathaikä tribhuvanam api tan-mayaà virahe ||37
--o)0(o--
9. ullekha
kvacid bhedäd gåhétåëäà viñayäëäà tathä kvacit |
ekasyänekadhollekho yaù sa ullekha ucyate ||59|| 37
krameëodäharaëam—
priya iti gopa-vadhübhiù
çiçur iti våddhair adhéça iti devaiù |
näräyaëa iti bhaktair
brahmety agrähi yogibhir devaù ||
atraikasyäpi bhagavatas tat-tad-guëa-yogäd anekadhollekhe gopa-vadhü-prabhåténäà rucy-ädayo yathä-yogaà prayojakäù | yad ähuù—
yathä-ruci yathärthitvaà yathä-vyutpatti bhidyate |
äbhäso'py artha ekasminn anusandhäna-sädhitaù ||
atra bhagavataù priyatvädénäà västavatväd grahétå-bhedäc ca na mälä-rüpakaà, na ca bhräntimän | na cäyaà abhede bheda ity evaà rüpätiçayoktiù | tathä hi—"anya-deväìga-lävaëyam" ity ädau lävaëyäder viñayasya påthaktvenäpy adhyavasänam | na ceha bhagavaté gopa-vadhü-prabhåtibhiù priyatvädy adhyavaséyate | priyatväder bhagavati tat-käle tättvikatvät |
kecid ähuù—"ayam alaìkäro niyamenälaìkäräntara-vicchitti-mülaù |" uktodäharaëe ca çiçutvädénäà niyamäbhipräyät priyatvädénäà bhinnatvädy-adhyavasäya ity atiçayoktir asti | tat-sad-bhäve ca grahétå-bhedena nänätva-pratéta-rüpo vicchitti-viçeña ullekhäkhya-bhinnälaìkära-prayojakaù | çré-kaëöha-jana-pada-varëane—"vajra-païjaram iti çaraëägatair ambara-vivaram iti vätikair ity ädiç cätiçayokter vivikto viñayaù | iha ca rüpakälaìkära-yogaù |
vastutas tu "ambara-vivaram" ity ädau bhräntimantam evecchanti, na rüpakam | bheda-pratéti puraù-sarasyaiväropasya gauëé-müla-rüpakädi-prayojakatvät | yad ähuù çäréraka-mémäàsä-bhäñya-vyäkhyane väcaspati-miçräù—"api ca para-çabdaù paratra lakñyamäëa-guëa-yogena vartate iti yatra prayoktå-pratipatroù sampratipattiù sa gauëaù, sa ca bheda-pratyaya-puraùsaraù" iti | iha tu vätikänäà çré-kaëöha-janapade bhränti-kåtämbaratvädy-äropa iti |
atra yat "tapo-vanam iti munibhiù kämäyatanam iti veçyäbhiù" ity ädau pariëämälaìkära-yogaù |
"gämbhéryeëa samudro'pi gauraveëäsi parvata" [kävyädarça 2.85] ity ädau cänekatvollekhe gämbhéryädi-viñaya-bhedaù prayojakaù | atra ca rüpaka-yogaù |
"gurur vacasi påthur urasi arjuno yaçasi" ity ädikasya rüpakäd viviktau viñaya iti | atra hi çleña-mülätiçayokti-yogaù ||
--o)0(o--
10. apahnuti
prakåtaà pratiñidhyänya-sthäpanaà syäd apahnutiù ||60|| 38ab
iyaà ca dvidhä—kvacid apahnava-pürvaka äropaù, kvacid äropa-pürvako'pahnava iti | krameëodäharaëam—
nedaà nabho-maëòalam ambu-räçir
naitäç ca täräù nava-phena-bhaìgäù |
näyaà çaçé kuëòalitaù phaëéndro
näsau kalaìkaù çayito muräriù ||
etad vibhäti caramäcala-cüòa-cumbi--
hiëòéra-piëòa-ruci-çéta-maréci-bimbam |
ujjvälitasya rajanéà madanänalasya-
dhümaà dadhat prakaöa-läïchana-kaitavena ||
idaà padyaà mama |
evaà "viräjati vyoma-vapuù payodhis tärä-mayäs tatra ca phena-bhaìgäù" ity ädy-äkäreëa ca prakåta-niñedho bodhyaù |
gopanéyaà kam apy arthaà dyotayitvä kathaïcana | 38cd
yadi çleñeëänyathä vänyathayet säpy apahnutiù ||61||
çleñeëa, yathä—
käle väri-dharäëam apatitayä naiva çakyate sthätum |
utkaëöhitäsi tarale nahi nahi sakhi picchilaù panthäù ||38
atra "apatitayä" ity atra patià vinety uktvä paçcät patanäbhävena ity anyathä kåtam |
açleñeëa, yathä—
iha puro'nila-kampita-vigrahä
milati hanta tamälam iyaà latä |
layasi kià sakhi kåñëa-samägamaà
nahi ghanägama-rétir udähåtä || (sä.da.)
vakroktau parokter anyathäkäraù | iha tu svokter eveti bhedaù | gopana-kåtä gopanéyasyäpi prathamam abhihitatväc ca vyäjokteù |
--o)0(o--
11. niçcayaù
anyan niñidhya prakåta-sthäpanaà niçcayaù punaù ||62|| 39cd
niçcayayäkhyo'yam alaìkäraù | anyad ity äropyamäëam, yathä mama—
vadanam idaà na sarojaà nayane nendévare ete |
iha savidhe mugdha-dåço bhramara mudä kià paribhramasi ||
yathä vä—
hådi bisa-latä-häro näyaà bhujaìgama-näyakaù
kuvalaya-dala-çreëé kaëöhe na sä garala-dyutiù |
malaya-jarajo nedaà bhasma priyä-rahite mayi
prahara na hara-bhräntyänaìga krudhä kià mudhä dhävasi ||
na hy ayaà niçcayäntaù sandehaù | tatra saàçaya-niçcayayor ekäçrayatvenävasthänät | atra tu bhramarädeù saàçayo näyakäder niçcayaù | kià ca bhramaräder api saàçayaù, eka koöy-adhike jïäne, tathä samépägamanäsambhavät | tarhi bhräntimän astu | astu näma bhramaräder bhräntiù | na ceha tasyäç camatkära-vidhäyitvam | api tu tathävidha-näyakädy-ukter eveti sahådaya-saàvedyam | kià cävivakñite'pi bhramarädeù pävanädau bhräntau vä näyikä-cäöv-ädi-rüpeëaiva sambhavati tathä-vidhoktiù |
na ca rüpaka-dhvanir iyaà, mukhasya kamalatvenänirdhäraëät | na cäpahnutiù, prastutasyäniñedhäd iti påthag eväyam alaìkäraç cirantanälaìkärebhyaù | çuktikäyäà rajata-dhiyä patati puruñe çuktikeyaà na rajatam iti kasyacid uktir näyam alaìkäro vaicitryäbhävät |
--o)0(o--
1 kä.pra. 245.
2 kä.pra. 238.
3 kä.pra. 285.
4 kä.pra. 278.
5 kä.pra. 241, 253, 280.
6 kä.pra. 326.
7 kä.pra. 597.
8 kä.pra. 600
9 kä.pra. 582
10 dhvanyäloka 1.13.
11 bhallaöa-çatakam 69.
12 See above 3.246.
13 Srk 1644, Skm 2048.
14 kä.pra. 310
15 sa.u.ka. 221 (keçaöasya)
16 See above 6.84a, pariëyäsa.
17 ra.su.ä. 1.157, 484, da.rü. 3.4, kä.pra. 330.
18 See above 3.267.
19 amaru 2; dhvani. 2.5; su.ra.ko. 49; sa.u.ka. 76; kä.pra. 340.
20 su.ra.ko. 1557; ra.a.su. 1.389.
21 Sk 1.100, Sd under 9.6, Srk 979, Skm 1186.
22 Above 7.17.
23 kä.pra. 566.
24 kä.pra. 357.
25 Säh.D. 7.20.
26 bhäraveù | (Skm 163, Sv 44, Smv 2.104)
27 Païcatantra 1.161, Srk 1263, Sv 352.
28 ra.su. 4.318
29 madhye’dur yo’dhana
30 ambhoruhavat taddhitagä çrauté pürëä | kumbhäv iva samäsagä çrauté pürëä | çarad-indur yathä väkyagä çrauté pürëä |
31 sudhävat taddhita-gä ärthé pürëä | pallava-tulyaù samäsagärthé pürëä | måga-neträbhyäà sadåçé väkyagärthé pürëä |
32 indur yathä—väkyagä çrauté luptä | pallavena samaù | väkyagä ärthé luptä | sudheva samäsagä çrauté luptä | bimbäbhaà samäsagä ärthé luptä | vajravat taddhitagärthé luptä |
33 yin näyi namaù |
34 antaùpuréyasi ädhäre kyaci | tanujéyasi karmaëi kyaci | anujäyate kyaìi | te amåta-dyuti-darçam kartari ëamuli |
35 sa.u.ka. 890, çä.pa. 3657, sü.mu. 57.11
36 sa.u.ka. 1516
37 sa.u.ka. 929 (dharmakérteù); padyä. 239.
38 su.ra.ko. 246.
No hay comentarios:
Publicar un comentario