Sahitya-darpanam 1ª Parte - Visvanatha Kaviraja

Fotos
Balarama
harekrsna

Jagadananda Das

Sahitya-darpanam 1ª

Visvanatha Kaviraja

Sahitya-darpanam: 1ª Parte | 2ª Parte | 3ª Parte | 4ª Parte | 5ª Parte | 6ª Parte

Description

At long last, the complete version of Sahitya Darpana of Vishwanath Kaviraj is being uploaded to the Gaudiya Grantha Mandira. For the most part, this text has been proofread through comparison with the Bhakti-rasamrita-sesa. A comparitive look at that book sometimes proves helpful in getting an understanding of this one.


The text used in preparing this edition was (ed.) Satyavrat Singh. Vidyabhawan Sanskrit Granthamala 29, Varanasi : Chowkhamba Vidyabhawan. 9th edition, 1992. I have added references (which are not in this edition) where they could be easily found.

Jan Brzezinski. 2004-02-18

sähitya-darpaëaù

The text used in preparing this edition was (ed.) Satyavrat Singh. Vidyabhawan Sanskrit Granthamala 29, Varanasi : Chowkhamba Vidyabhawan. 9^th edition, 1992. I have added references (which are not in this edition) where easily found.

Jan Brzezinski. 2004-02-18

(1)

prathama-paricchedaù

kävya-svarüpa-nirüpaëaù

granthärambhe nirvighnena präripsita-parisamäpti-kämo väì-mayädhikåtatayä väg-devatäyäù säàmukhyam ädhatte—

çarad-indu-sundara-ruciç cetasi sä me giräà devé |

apahåtya tamaù santatam arthänakhilän prakäçayatu ||1||

asya granthasya kävyäìgatayä kävya-phalair eva phalavattvam iti kävya-phaläny äha—

caturvarga-phala-präptiù sukhäd alpa-dhiyäm api |

kävyäd eva yatas tena tat-svarüpaà nirüpyate ||2||

caturvarga-phala-präptir hi kävyato rämädivat pravartitavyaà na rävaëädivat ity ädi kåtyäkåtya-pravåtti-nivåtty-upadeça-dväreëa supratétaiva | uktaà ca bhämahena—

dharmärtha-käma-mokñeñu vaicakñaëyaà kaläsu ca |

karoti kértià prétià ca sädhu-kävya-nibandhanam || iti |

kià ca, kävyäd dharma-präptir bhagavan-näräyaëa-caraëäravinda-stavädinä—ekaù çabdaù suprayuktaù samyag jïätaù svarge loke käma-dhug bhavati ity ädi-veda-väkyebhyaç ca suprasiddhaiva | artha-präptiç ca pratyakña-siddhä | käma-präptiç cärtha-dväraiva | mokña-präptiç caitaj janya-dharma-phalän anusandhänät | mokñopayogi-väkye vyutpatty-ädhäyakatväc ca |

caturvarga-präptir hi veda-çästrebhyo nérasatayä duùkhäd eva pariëata-buddhénäm eva jäyate | paramänanda-sandoha-janakatayä sukhäd eva sukumära-buddhénäm api punaù kävyäd eva |

nanu, tarhi pariëata-buddhibhiù satsu veda-çästreñu kim iti kävye yatnaù karaëéya ity api na vaktavyam | kaöukauñadhopaçamanéyasya rogasya sita-çarkaropaçamanéyatve kasya vä rogiëaù sita-çarkarä-pravåttiù sädhéyasé na syät ?

kià ca kävyasyopädeyatvam agni-puräëe’py uktam—

naratvaà durlabhaà loke vidyä tatra sudurlabhä |

kavitvaà durlabhaà tatra çaktis tatra sudurlabhä || (1.3) iti |

trivarga-sädhanaà näöyam (2.7) iti ca | viñëu-puräëe’pi—

kävyäläpaç caye kecid gétakäny akhiläni ca |

çabda-mürti-dharasyaitad vapur viñëor mahätmanaù || (1.22.85)

tena hetunä tasya kävyasya svarüpaà nirüpyate | etenäbhidheyaà ca pradarçitam | tat kià-svarüpaà tävat kävyam ity apekñäyäà kaçcid äha—tad adoñau çabdärthau sa-guëäv analaìkåté punaù kväpi iti |

etac cintyam | tathä hi—yadi doña-rahitasyaiva kävyatväìgékäras tadä—

nyakkäro hy ayam eva me yad arayas taträpy asau täpasaù

so 'py atraiva nihanti räkñasa-kulaà jévaty aho rävaëaù |

dhig dhik cakra-jitaà prabodhitavatä kià kumbhakarëena vä

svarga-grämaöikä-viluëöhana-våthocchünaiù kim ebhir bhujaiù ||¹ iti |

asya çlokasya vidheyävimarça-doña-duñöatayä kävyatvaà na syät | pratyuta dhvanitvenottama-kävyatäsyäìgékåtä, tasmäd avyäptir lakñaëa-doñaù |

çruti-duñöädayo doñä anityä ye ca darçitäù |

dhvany-ätmany eva çåìgäre te heyä ity udähåtäù || (2.11) iti |

kià ca, evaà kävyaà pravirala-viñayaà nirviñayaà vä syät, sarvathä nirdoñasyaikäntam asambhavät |

nanv éñad-arthe naïaù prayoga iti cet tarhi éñad-doñau çabdärthau kävyam ity ukte nirdoñayoù kävyatvaà na syät | sati sambhave éñad-doñau iti cet, etad api kävya-lakñaëe na väcyam | ratnädi-lakñaëe kéöänuvedhädi-parihäravat | nahi kéöänuvedhädayo ratnasya ratnatvaà vyähantum éçäù | kintüpädeya-täratamyam eva kartum | tadvad atra çruti-duñöädayo’pi kävyasya | uktaà ca—

kéöänuviddha-ratnädi-sädhäraëyena kävyatä |

duñöeñv api matä yatra rasädy-anugamaù sphuöaù || iti |

kià ca, çabdärthayoù saguëatva-viçeñaëam anupapannam | guëänäà rasaika-dharmatvasya—ye rasasyäìgino dharmäù çauryädaya ivätmanaù ity ädinä tenaiva pratipäditatvät | rasäbhivyaïjakatvenopacärata upapadyata iti cet ? tathäpy ayuktam | tathä hi—tayoù kävya-svarüpeëäbhimatayoù çabdärthayo raso’sti, na vä ? nästi cet, guëavattvam api nästi, guëänäà tad-anvaya-vyatirekänuvidhäyitvät | asti cet, kathaà noktaà rasavantäv iti viçeñaëam | guëavattvänyathänupapattyaital labhyata iti cet, tarhi sarasäv ity eva vaktuà yuktam, na saguëäv iti | nahi präëimanto deçä iti kenäpy ucyate |

nanu, çabdärthau saguëau ity anena guëäbhivyaïjakau çabdärthau kävye prayojyäv ity abhipräya iti cet, na | guëäbhivyaïjaka-çabdärthavattvasya kävye utkarña-mäträdhäyakatvam, na tu svarüpädhäyakatvam | uktaà hi—kävyasya çabdärthau çaréraà, rasädiç cätmä, guëäù çauryädivat, doñä käëatvädivat, rétayo’vayava-saàsthäna-viçeñavat, alaìkäräù kaöaka-kuëòalädivat iti |

etena analaìkåté punaù kväpi iti yad uktam, tad api parästam | asyärthaù—sarvatra sälaìkärau kvacittva-sphuöälaìkäräv api çabdärthau kävyam iti | tatra sälaìkära-çabdärthayor api kävye utkarñädhäyakatvät |

etena vakroktiù kävya-jévitam iti vakrokti-jévita-käroktam api parästam | vakroktir alaìkära-rüpatvät | yac ca kvacid asphuöälaìkäratve udähåtam—

yaù kaumära-haraù sa eva hi varas tä eva caitra-kñapäs

te conmélita-mälaté-surabhayaù prauòhäù kadambäniläù |

sä caiväsmi tathäpi tatra surata-vyäpära-lélä-vidhau

revä-rodhasi vetasé-taru-tale cetaù samutkaëàhate || iti |

etac cintyam | atra hi vibhävanä-viçeñokti-mülasya sandeha-saìkarälaìkärasya sphuöatvam |

etena—

adoñaà guëavat-kävyam alaìkärair alaìkåtam |

rasänvitaà kaviù kurvan kértià prétià ca vindati ||

ity ädénäm api kävya-lakñaëatvam apästam |

yat tu dhvanikäreëoktam—kävyasyätmä dhvaniù (1.1) iti tat kià vastv alaìkära-rasädi-laksaëas trirüpo dhvaniù kävyasyätmä | uta rasäd-rüpa-mätro vä ? nädyaù prehalikädäv ativyäpteù | dvitéyaç ced om iti brümaù |

nanu yadi rasädi-rüpa-mätro dhvaniù kävyasyätmä, tadä—

attä ettha ëimajjai ettha ahaà diasaaà paloehi |

mä pahia rattiandhia sejjäe maha ëimajjahisi ||²

(çvaçrür atra nimajjati, aträhaà divasa eva pralokaya |

mä pathika rätryandha çayyäyäà mama nimaìkñyasi ||)

ity ädau vastu-mätrasya vyaìgyatve kathaà kävya-vyavahära iti cet, na | atra rasäbhäsavattayaiveti brümaù | anyathä, devadatto grämaà yäti iti väkye tad-bhåtyasya tad-anusaraëa-rüpa-vyaìgayävagater api kävyatvaà syät | astv iti cet, na | rasavata eva kävyatväìgékärät |

kävyasya prayojanaà hi rasäsväda-mukha-piëòa-däna-dvärä veda-çästra-vimukhänäà sukumära-maténäà räja-puträdénäà vineyänäà rämädivat pravartitavyaà na rävaëädivat ity ädi-kåtyäkåtya-pravåtti-névåtty-upadeça iti cirantanair apy uktatvät | tathä cägneya-puräëe’py uktam—väg-vaidagdhya-pradhäne’pi rasa evätra jévitam (1.29) iti |

vyakti-viveka-käreëäpy uktam—kävyasyätmani aìgini rasädi-rüpe na kasyacid vimatiù iti | dhvani-käreëäpy uktam—nahi kaver itivåtta-mätra-nirvähaëätma-pada-läbhaù itihäsäder eva tat-siddheù ity ädi |

nanu, tarhi prabandhäntarvartinäà keñäïcin nérasänäà padyänäà kävyatvaà na syäd iti cet, na | rasavat-padyäntargata-nérasa-padänäm iva padya-rasena, prabandha-rasenaiva teñäà rasavattäìgékärät | yat tu néraseñv api guëäbhivyaïjaka-varëa-sad-bhäväd doñäbhäväd alaìkära-sad-bhäväc ca kävya-vyavahäraù sa rasädimat-kävya-bandha-sämyäd gauëa eva |

yac ca dhvanikäreëoktam—

arthaù sahådaya-çläghyaù kävyätmeti vyavasthitaù |

väcya-pratéyamänäkhyau tasya bhedäv ubhau småtau || (1.2) iti |

atra väcyätmatvaà kävyasyätmä dhvaniù iti sva-vacana-virodhäd eväpästam |

tat kià punaù kävyam ity ucyate—

kävyaà rasätmakaà väkyam ||3|| (3a)

rasa-svarüpaà nirüpayiñyämaù | rasa evätmä sära-rüpatayä jévanädhäyako yasya | tena vinä tasya kävyatvänaìgékärät | rasyate iti rasa iti vyutpatti-yogäd bhäva-tad-äbhäsädayo’pi gåhyante |

tatra raso, yathä—

çünyaà väsa-gåhaà vilokya çayanäd utthäya kiïcic chanair

nidrä-vyäjam upägatasya suciraà nirvarëya patyur mukham |

visrabdhaà paricumbya jäta-pulakäm älokya gaëòa-sthaléà

lajjä-namra-mukhé priyeëa hasatä bälä ciraà cumbitä ||³

atra hi sambhoga-çåìgäräkhyo rasaù |

bhävo, yathä mahäpätra-räghavänanda-sändhi-vigrähikäëäà—

yasyäléyata çalka-sémni jaladhiù påñöhe jagan-maëòalaà

daàñöräyäà dharaëé nakhe diti-sutädhéçaù pade rodasé |

krodhe kñatra-gaëaù çare daçamukhaù päëau pralambäsuro

dhyäne viçvam asäv adhärmika-kulaà kasmaicid asmai namaù ||

atra bhagavad-viñayä ratir bhävaù |

rasäbhäso, yathä—

madhu dvirephaù kusumaika-pätre

papau priyäà sväm anuvartamänaù |

çåìgeëa ca sparça-nimélitäkñéà

mågém akaëòüyata kåñëa-säraù ||

atra sambhoga-çåìgärasya tiryag-viñayatväd rasäbhäsaù | evam anyat |

doñäù punaù kävye kià-svarüpäù ? ity ucyate—

doñäs tasyäpakarñakäù ||4|| (3b)

çruti-duñöatväpuñöärthatvädayaù käëatva-khaïjatvädaya iva | çabdärtha-dväreëa deha-dväreëeva | vyabhicäri-bhävädeù sva-çabda-väcyatvädayo mürkhatädaya iva | säkñät kävyasyätma-bhütaà rasam apakarñayantaù kävyasyäpakarñakä ity ucyante | eñäà viçeñodäharaëäni vakñyämaù |

guëädayaù kià svarüpä ity ucyante—

utkarñadä guëäù proktä guëälaìkära-rétayaù ||5|| (3cd)

guëäù çauryädivat | alaìkäräù kaöaka-kuëòalädivat | rétayo’vayava saàsthäna-viçeñavat | deha-dväreëeva çabadärtha-dväreëa tasyaiva kävyasyätma-bhütaà rasam utkarñayantaù kävyasyotkarñakä ity ucyante | iha yadyapi guëänäà rasa-dharmatvaà, tathäpi guëa-çabdo’tra guëäbhivyaïjaka-çabdärthayor upacaryate | ataç ca guëäbhivyaïjakäù çabdä rasasyotkarñakä ity uktaà bhavatéti präg evoktam | eñäm api viçeñodäharaëäni vakñyämaù |

iti sähitya-darpaëe kävya-svarüpa-nirüpaëo näma

prathamaù paricchedaù

||1||

—o)0(o—

(2)

dvitéyaù paricchedaù

väkya-svarüpa-nirüpaëaù

väkya-svarüpam äha—

väkyaà syäd yogyatäkäìkñäsatti-yuktaù padoccayaù ||1|| 1ab

yogyatä padärthänäà paraspara-sambandhe bädhä-bhävaù | padoccayasyaitad-abhäve’pi väkyatve “vahninä siïcati” ity api väkyaà syät | äkäìkñä pratéti-paryävasäna-virahaù | sa ca çrotur jijïäsä-rüpaù | niräkäìkñasya väkyatve “gaur açvaù puruño hasté” ity ädénäm api väkyatvaà syät | äsattir buddhy-avicchedaù | buddhi-vicchede’pi väkyatve idäném uccaritasya devadatta-çabdasya dinäntaroccäritena gacchatéti padena saìgatiù syät | aträkäìkñä-yogyatayor ätmärtha-dharmatve’pi padoccaya-dharmatvam upäcärät |

väkyoccayo mahä-väkyam . . . . . . . . . ||2|| 1c

yogyatäkäìkñäsatti-yukta ity eva |

. . . . . . . . . itthaà väkyaà dvidhä matam ||3|| 1d

ittham iti väkyatvena mahä-väkyatvena ca |

uktaà ca tantra-värtike—

svärtha-bodhe samarthänäm aìgäìgitva-vyapekñayä |

väkyänäm eka-väkyatvaà punaù saàhåtya jäyate ||

tatra väkyaà, yathä—“çünyaà väsa-gåhaà”⁴ ity ädi |

mahä-väkyaà rämäyaëa-mahäbhärata-raghuvaàçädi | padoccayo väkyam ity uktam |

tat kià pada-lakñaëam ? ity äha—

varëäù padaà prayogärhänanvitaikärtha-bodhakäù ||4|| 2ab

yathä, ghaöaù | prayogärheti prätipadikasya vicchedaù | ananviteti väkya-mahä-väkyayoù | eketi säkäìkñäneka-pada-väkyänäm | artha-bodhakä iti kacaöatapety ädénäm | varëä iti bahu-vacanam avivakñitam |

artho väcyaç ca lakñyaç ca vyaìgaç ceti tridhä matä ||5|| 2cd

eñäà svarüpam äha—

väcyo’rtho’bhidhayä bodhyo lakñyo lakñaëayä mataù |

vyaìgyo vyaïjanayä täù syus tisraù çabdasya çaktayaù ||6|| 3

tä abhidhädyäù |

tatra saìketitärthasya bodhanäd agrimäbhidhä ||7|| 4ab

uttama-våddhena madhyama-våddham uddiçya “gäm änaya” ity ukte taà gavänayana-pravåttam upalabhya bälo’sya väkyasya “säsnädimat piëòänayanam arthaù” iti prathamaà pratipadyate | anantaraà ca “gäà vadhäna” “açvam änaya” ity ädäv äväpodväpäbhyäà go-çabdasya “säsnädimän artha” änayana-padasya ca “äharaëam arthaù” iti saìketam avadhärayati |

kvacic ca prasiddha-pada-samabhivyähärät | yathä—“iha prabhinna-kamalodare madhuni madhukaraù pibati” ity atra | yathä, “ayam açva-çabda-väcyaù” ity atra | taà ca saìketitam arthaà bodhayanté çabdasya çakty-antaräntaritä çaktir abhidhä näma |

saìketo gåhyate jätau guëa-dravya-kriyäsu ca ||8|| 4cd

jätir go-piëòädiñu gotvädikä | guëo viçeñädhäna-hetuù siddho vastu-dharmaù | çuklädayo hi gavädikaà sajätéyebhyaù kåñëa-gavädibhyo vyävartayanti | dravya-çabdä eka-vyakti-väcino harihara-òittha-òavitthädayaù | kriyäù sädhya-rüpä vastu-dharmäù päkädayaù | eñu hi adhiçrayaëävaçrayaëäntädi-pürväparébhüto vyäpära-kaläpaù päkähi-çabda-väcyaù | eñv eva vyakter upädhiñu saìketo gåhyate | na vyaktau änantya-vyabhicära-doñäpätät |

atha lakñaëä—

mukhyärtha-bädhe tad-yukto yayänyo’rthaù pratéyate |

rüòheù prayojanäd väpi lakñaëä çaktir arpitä ||9|| 5

“kaliìgaù sähasikaù” ity ädau kaliìgädi-çabdo deça-viçeñädi-rüpe svärthe’sambhavan yayä çabda-çaktyä sva-saàyuktän puruñädén pratyäyayati, yayä ca “gaìgäyäà ghoñaù” ity ädau gaìgädi-çabdo jala-mayädi-rüpärtha-väcakatvät prakåte’sambhavan svasya sämépyädi-sambandhinaà taöädià bodhayati | sä çabdasyärpitä sväbhäviketarä éçvaränudbhävitä vä çaktir lakñaëä näma |

pürvatra hetü rüòhiù prasiddhir eva | uttaratra ”gaìgä-taöe ghoña” iti pratipädanälabhyasya çétatva-pävanatvätiçayasya bodhana-rüpaà prayojanam | hetuà vinäpi yasya kasyacit lakñaëe’tiprasaìgaù syät | ity uktaà— “rüòheù prayojanäd väsau” iti |

kvacit tu “karmaëi kuçalaù” iti rüòhäv udäharanti | teñäm ayam abhipräyaù—kuçän läti iti vyutpatti-labhyaù kuça-grähi-rüpo mukhyo’rthaù prakåte’sambhavan vivekatvädi-sädharmya-sambandha-sambandhinaà dakña-rüpam arthaà bodhayati | tad anye na manyante | kuça-grähi-rüpärthasya vyutpatti-labhyatve’pi dakña-rüpasyaiva mukhyärthatvät |

anyad dhi çabdänäà vyutpatti-nimittam anyac ca pravåtti-nimittam | vyutpatti-labhyasya mukhyärthatve ”gauù çete” ity aträpi lakñaëä syät | gamer òoù [uëädi 2.67] iti gama-dhätor òo-pratyayena vyutpäditasya go-çabdasya çayana-käle’pi prayogät |

tad-bhedän äha—

mukhyärthasyetaräkñepo väkyärthe’nvaya-siddhaye |

syäd ätmnao’py upädänäd eñopädäna-lakñaëä ||10|| 6

rüòhäv upädäna-lakñaëä, yathä— “çveto dhävati” | prayojane, yathä— “kuntäù praviçanti” | anayor hi çvetädibhir kuntädibhiç cäcetanatayä kevalair dhävana-praveçana-kriyayoù kartåtayänvayam alabhamänair etat-siddhaye sva-sambandhino’çvädayaù puruñädayaç cäkñipyante | pürvatra prayojanäbhäväd rüòhiù | uttaratra kuntädénäm atigahanatvaà prayojanam | atra ca mukhyärthasyätmano’py upädänam | lakñaëa-lakñaëäyäà tu parasyaivopaläkñaëam ity anayor bhedaù | iyam eväjahat-svärthety ucyate |

arpaëaà svasya väkyärthe parasyänvaya-siddhaye |

upalakñaëa-hetutväd eñä lakñaëa-lakñaëä ||11|| 7

rüòhi-prayojanayor lakñaëa-lakñaëä, yathä— “kaliìgaù sähasikaù”, “gaìgäyäà ghoñaù” iti ca | anayor hi puruña-taöayor väkyärthe’nvaya-siddhaye kaliìga-gaìgä-çabdäv ätmänam arpayataù | yathä vä—

upakåtaà bahu tatra kim ucyate

sujanatä prathitä bhavatä param |

vidadhad édåçam eva sadä sakhe

sukhitam ässva tataù çaradäà çatam ||

aträpakärädénäà väkyärthe’nvaya-siddhaye upakåtädayaù çabdä ätmänam arpayanti | apakäriëaà pratyupakärädi-pratipädanän mukhyärtha-bädho vaiparétya-lakñaëaù sambandhaù | phalam apakärätiçayaù | iyam eva jahat-svärthety ucyate |

äropädhyavasänäbhyäà pratyekaà tä api dvidhä ||12|| 8ab

täù pürvokta-catur-bhedä lakñaëäù |

viñayäsyänigérëasyänya-tädätmya-pratéti-kåt | 8cd

säropä syän nigérëasya matä sädhyavasänikä ||13|| 9ab

viñayiëä anigérëasya viñayasya tenaiva saha tädätmya-pratéti-kåt säropä | iyam eva rüpakälaìkärasya béjam |

rüòhäv upädäna-lakñaëä säropä, yathä— “açvaù çveto dhävati” | atra hi çveta-guëavän açvo’nigérëa-svarüpaù sva-samaveta-guëa-tädätmyena pratéyate |

prayojane, yathä— “ete kuntäù praviçanti” | atra sarva-nämnä kunta-dhäri-puruña-nirdeçät |

rüòhau lakñaëa-lakñaëä säropä, yathä— “kaliìgaù puruño yudhyate” | atra kaliìga-puruñayor ädhärädheya-bhävaù sambandhaù |

prayojane, yathä— “äyur ghåtam” | aträyuñkäraëam api ghåtaà kärya-käraëa-bhäva-sambandha-sambandhy-äyus-tädätmyena pratéyate | anya-vailakñaëyenävyabhi-cäreëäyuñkaratvaà prayojanam |

yathä vä—räjakéye puruñe gacchati “räjäsau gacchati” iti | atra sva-svämi-bhäva-lakñaëaù sambandhaù | yathä vä, agra-mätre’vayava-bhäge “hasto’yam” | aträvayavävayavi-bhäva-lakñaëa-sambandhaù | “brähmaëe’pi takñäsau” | atra tätkarmya-lakñaëaù sambandhaù | indrärthäsu sthüëäsu “amé indräù” | atra tädarthya-lakñaëaù sambandhaù | evam

anyaträpi | nigérëasya punar viñayasyänya-tädätmya-pratéti-kåt sädhya-vasänä | asyäç caturñu bhedeñu pürvodäharaëäny eva | tad evam añöa-prakärä lakñaëä |

sädåçyetara-sambandhäù çuddhäs täù sakalä api | 9cd

sädåçyät tu matä gauëyas tena ñoòaça-bhedikä ||14|| 10ab

täù pürvoktä añöa-bhedäù lakñaëäù | sädåçyetara-sambandhäù kärya-käraëa-bhävädayaù | atra çuddhänäà pürvodäharaëäny eva |

rüòhäv upädäna-lakñaëä säropä gauëé, yathä— “etäni tailäni hemante sukhäni” | atra taila-çabdas tila-bhava-sneha-rüpaà mukhyärtham upädäyaiva särñapädiñu sneheñu vartate | prayojane, yathä— räja-kumäreñu tat-sadåçeñu ca gacchatsu “ete räja-kumärä gacchanti” |

rüòhäv upädäna-lakñaëä sädhya-vasänä gauëé, yathä— “tailäni hemante sukhäni” | prayojane, yathä— “räja-kumärä gacchanti” |

rüòhau lakñaëa-lakñaëä säropä gauëé, yathä— “räjä gauòendraà kaëöakaà çodhayati” | prayojane, yathä— “gaur jalpati” |

rüòhau lakñaëa-lakñaëä sädhya-vasänä gauëé, yathä— “räjä kaëöakaà çodhayati” | prayojane, yathä— “gaur jalpati” |

atra kecid ähuù—go-sahacäriëo guëä jäòya-mändyädayo lakñyante | te ca go-çabdasya vähékärthäbhidhäne nimittébhavantéti | tad ayuktam | go-çabdasyägåhéta-saìketaà vähékärtham abhidhätum açakyatväd go-çabdärtha-mätra-bodhanäc ca | abhidhäyä viratatvät | viratäyäç ca punar-utthänäbhävät |

anye ca punar go-çabdena vähékärtho näbhidhéyate, kintu svärtha-sahacäri-guëa-säjätyena vähékärtha-gatä guëä eva lakñyante | tad apy anye na manyante | tathä hi— atra go-çabdäd vähékärthaù pratéyate, na vä ? ädye go-çabdäd eva vä ? tal-lakñitäd vä guëät ? avinä-bhäväd vä ?

tatra na prathamaù | vähékärthe’syäsaìketitatvät | na dvitéyaù, avinä-bhäva-labhyasyärthasya çäbde’nvaye praveçäsambhavät | çäbdé hy äkäìkñä çabdenaiva püryate | na dvitéyaù—yadi hi go-çabdäd vähékärtho na pratéyate, tadäsya vähéka-çabdasya ca sämänädhikaraëyam asamaïjasaà syät |

tasmäd atra go-çabdo mukhyayä våttyä vähéka-çabdena sahänvayam alabhamäno’jïatvädi-sädharmyäd vähékärthaà lakñayati | vähékasyäjïatädy-atiçaya-bodhanaà prayojanam |

iyaà ca guëa-yogäd gauëéty ucyate | pürvä tüpacärämiçraëäc chuddhä | upacäro hi nämätyanta-viça-kalitayoù çabdayoù sädåçyätiçaya-mahimnä bheda-pratéti-sthagaëa-mätram | yathä—agnir mäëavakayoù | çukla-paöayos tu nätyanta-bheda-pratétiù | tasmäd evam ädiñu çuddhaiva lakñaëä |

vyaìgyasya güòhägüòhatväd dvidhä syuù phala-lakñaëä ||15|| 10cd

prayojane yä añöa-bhedä lakñaëä darçitäs täù prayojana-rüpa-vyaìgyasya güòhägüòhatayä pratyekaà dvidhä bhütvä ñoòaça-bhedäù | tatra güòhaù | kävyärtha-bhävanä-paripakva-buddhi-vibhava-mätra-vedyaù | yathä—“upakåtaà bahu tatra” iti | agüòho’tisphuöatayä sarva-jana-vedyaù, yathä—“upadiçati käminénäà yauvana-mada eva lalitäni |” atra “upadiçati” ity anena “äviñkaroti” iti lakñyate | äviñkärätiçayaç cäbhidheyavat sphuöaà pratéyate |

dharmi-dharma-gatatvena phalasyaitä api dvidhä ||16|| 11ab

etä anantaroktäù ñoòaça-bheda-lakñaëäù | phalasya dharmi-gamatvena dharma-gatatvena ca dvidhä bhütvä dvätriàçad-bhedäù | diì-mätraà, yathä—

snigdha-çyämala-känti-lipta-viyato vellad-baläkä ghanä

vätäù çékariëaù payoda-suhådäm änanda-kekäù kaläù |

kämaà santu dåòhaà kaöhora-hådayo rämo’smi sarvaà-sahe

vaidehé tu kathaà bhaviñyati hahä hä devi dhérä bhava ||⁵

aträtyanta-duùkha-sahiñëu-rüpe räme dharmiëi lakñye tasyaivätiçayaù phalam | “gaìgäyäà ghoñaù” ity atra taöe çétatva-pävanatva-rüpa-dharmasyätiçayaù phalam |

tad evaà lakñaëä-bhedäç catväriàçan matä budhaiù ||17|| 11cd

rüòhäv añöau | phale dvätriàçad iti catväriàçal-lakñaëä bhedäù | kià ca—

pada-väkya-gatatvena pratyekaà tä api dvidhä ||18|| 12ab

tä anantaroktäç catväriàçad-bhedäù | tatra pada-gatatve, yathä—“gaìgäyäà ghoñaù” | väkya-gatatvena, yathä—“upakåtaà bahu tatra” iti | evam açéti-prakärä lakñaëäù |

atha vyaïjanä

viratäsv abhidhädyäsu yathärtho bodhyate’paraù | 12cd

sä våttir vyaïjanä näma çabdasyärthädikasya ca ||19|| 13ab

“çabda-buddhi-karmaëäà viramya vyäpäräbhävaù” iti nayenäbhidhä-lakñaëä-tätparyäkhyäsu tisåñu våttiñu svaà svam arthaà bodhayitvopakñéëäsu yayäparo’nyo’rtho bodhyate, sä çabdasyärthasya prakåti-pratyayädeç ca çaktir vyaïjana-dhyayana-gamana-pratyäyanädi-vyapadeça-viñayä vyaïjanä näma | tatra—

abhidhä-lakñaëä-mülä çabdasya vyaïjanä dvidhä ||20|| 13cd

abhidhä-müläm äha—

anekärthasya çabdasya saàyogädyair niyantrite |

ekaträrthe’nya-dhé-hetur vyaïjanä säbhidhäçrayä ||21|| 14

ädi-çabdäd viprayogädayaù | uktaà hi—

saàyogo viprayogaç ca sähacaryaà virodhitä |

arthaà prakaraëaà liìgaà çabdasyänyasya saànidhiù ||

sämarthyam aucité deçaù kälo vyaktiù svarädayaù |

çabdärthasyänavacchede viçeña-småti-hetavaù || iti | [bhartåhari]

“sa-çaìka-cakro hariù” iti çaìkha-cakra-yogena hari-çabdo viñëum eväbhidhatte | “açaìka-cakro hariù” iti tad-viyogena tam eva | “bhémärjunau” iti arjunaù pärthaù | “karëärjunau” iti karëaù süta-putraù | “sthäëuà vande” iti sthäëuù çivaù | “sarvaà jänäti devaù” iti devo bhavän | “kupito makara-dhvajaù” iti makaradhvajaù kämaù | “devaù puräriù” iti puräriù çivaù | “madhunä mattaù pikaù” iti madhur vasantaù | “pätu vo dayitä-mukham” iti mukhaà säàmukhyam | “vibhäti gagane candraù” iti candraù çaçé | “niçi citrabhänuù” iti citrabhänur vahniù | “bhäti rathäìgaà” rathäìgam iti napuàsaka-vyaktyä rathäìgaà cakram | svaras tu veda eva viçeña-pratéta-kån na kävya iti tasya viñayo nodähåtaù |

idaà ca ke’py asahamänä ähuù—svaro’pi käkvädi-rüpaù kävye viçeña-pratétikåd eva | udättädi-rüpo’pi muneù päöhokta-diçä çåìgärädi-rasa-viçeña-pratéti-kåd eva iti | etad-viñaye udäharaëam ucitam eva iti | tan na | tathä hi—svaräù käkvädayaù udättädayo vä vyaìgya-rüpam eva viçeñäà pratyäyayanti, na khalu prakåtoktam anekärtha-çabdasyikärtha-niyantraëa-rüpaà viçeñam | kià ca yadi yatra kvacid anekärtha-çabdänäà prakaraëädi-niyamäbhäväd aniyantritayor apy arthayor anurüpa-svara-vaçenaikatra-niyamanaà väcyam | tadä tathävidha-sthale çleñänaìgékära-prasaìgaù | na ca tathä, ata evähuù çleña-nirüpaëa-prastäva—“kävya-märge svaro na gaëyate” iti ca nayaù | ity alam upajévyänäà mänyänäà vyäkhyäneñu kaöäkña-nikñepeëa | ädi-çabdät “etävan mätra-stané” ity ädau hastädi-ceñöädibhiù stanädénäà kamala-korakädy-äkäratvam |

evam ekasminn arthe’bhidhayä niyantrite yä çabdärthasyänyärtha-buddhi-hetuù çaktiù säbhidhä-mülä vyaïjanä | yathä mama täta-pädänäà mahä-pätra-caturdaça-bhäñä-viläsiné-bhujaìga-mahä-kavéçvara-çré-candraçekhara-sändhivigrahikäëäà—

durgä-laìghita-vigraho manasijaà saàmélayaàs tejasä

prodyad-räja-kalo gåhéta-garimä viñvag-våto bhogibhiù |

nakñatreça-kåtekñaëo giri-gurau gäòhäà rucià dhärayan

gäm äkramya vibhüti-bhüñita-tanü räjaty umä-vallabhaù ||

atha prakaraëenäbhidhayä umä-vallabha-çabdasyomä-nämné-mahä-devé-vallabha-bhänudeva-nåpati-rüpe’rthe niyantrite vyaïjanayaiva gauré-vallabha-rüpo’rtho bodhyate | evam anyat |

lakñaëä-müläm äha—

lakñaëopäsyate yasya kåte tat tu prayojanam |

yayä pratyäkhyäyate sä syäd vyaïjanä lakñaëäçrayä ||22|| 15

“gaìgäyäà ghoñaù” ity ädau jala-mayädy-artha-bodhanäd abhidhäyäà taöädy-artha-bodhanäc ca lakñaëäyäà viratäyäà yathä çétatva-pävanatvädy-atiçayädir bodhyate sä lakñaëä-mülä vyaïjanä |

evaà çäbdéà vyaïjanäm uktvärthém äha—

vaktå-boddhavya-väkyänäm anya-sannidhi-väcyayoù |

prastäva-deça-kälänäà käkoç ceñöädikasya ca | 16

vaiçiñöyäd anyam arthaà yä bodhayet särtha-sambhavä ||23|| 17ab⁶

vyaïjaneti sambadhyate | tatra vaktå-väkya-prastäva-deça-käla-vaiçiñöye, yathä—

kälo madhuù kupita eña ca puñpadhanvä
dhérä vahanti rati-kheda-haräù saméräù |

kelévanéyam api vaïjula-kuïja-maïjur

düre patiù kathaya kià karaëéyam adya ||

atraitaà deçaà prati çéghraà pracchanna-kämukas tvayä preñyatäm iti sakhéà prati kayäcid vyajyate |

boddhavya-vaiçiñöye, yathä—

niùçeña-cyuta-candanaà stana-taöaà nirmåñöa-rägo’dharo

netre düram anaïjane pulakitä tanvé taveyaà tanuù |

mithyä-vädini düti bändhava-janasyäjïäta-péòägame

väpéà snätum ito gatäsi na punas tasyädhamasyäntikam ||⁷

atra tad-antikam eva rantuà gatäséti viparéta-lakñaëayä lakñyam | tasya ca rantum iti vyaìgyaà pratipädyaà düté-vaiçiñöyäd bodhyate |

anya-sannidhi-vaiçiñöye, yathä—

ua ëiccala ëippandä bhisiëé-pattammi reha(i) balää |

ëimmala-maragaa-bhäaëa-pariööhiä saìkha-sutti bba ||⁸

(paçya niçcala-nispandä bisiné-patre räjate baläkä |

nirmala-marakata-bhäjana-paristhitä çaìkha-çuttir iva ||)

atra baläkäyä nispandatvena viçvastatvam, tenäsya deçasya vijanatvam | ataù saìketa-sthänam etad iti kayäpi saànihitaà pracchana-kämukaà pratyucyate | atraiva sthäna-nirjanatva-rüpaà vyaìgyärtha-vaiçiñöyaà prayojanam |

“bhinna-kaëöha-dhvanir dhéraiù käkur ity abhidhéyate” ity ukta-prakäräyäù käkor bhedä äkarebhyo jïätavyäù | etad-vaiçiñöye, yathä—

guru-paratantratayä bata dürataraà deçam udyato gantum |

ali-kula-kokila-lalite naiñyati sakhi surabhi-samaye’sau ||

atra naiñyati, api tarhi eñyaty eveti käkvä vyajyate |

ceñöä-vaiçiñöye, yathä—

saìketa-käla-manasaà viöaà jïätvä vidagdhayä |

hasan-neträrpitäkütaà lélä-padmaà nimélitam ||

atra sandhyä saìketa-käla iti padma-nimélana-ceñöayä kayäcid dyotyate | evaà vakträdénäà vyasta-samastädi-vaiçiñöye boddhavyam |

traividhyäd iyam arthänäà pratyekaà trividhä matä ||24|| 17cd

arthänäà väcya-lakñya-vyaìgyatvena tri-rüpatayä sarvä apy anantaroktä vyaïjanäs trividhäù | tatra väcyärthasya vyaïjanä, yathä “kälo madhuù” ity ädi | lakñyärthasya, yathä—“niùçeña-cyuta-candanam” ity ädi | vyaìgyärthasya, yathä—“ua ëiccala” ity ädi | prakåti-pratyayädi-vyaïjakatvaà tu prapaïcayiñyate |

çabda-bodhyo vyanakty arthaù çabdo’py arthäntaräçrayaù |

ekasya vyaïjakatve tad anyasya sahakäritä ||25|| 18

yataù çabdo vyaïjakatve’py arthäntaram apekñate, artho’pi çabdam | tad ekasya vyaïjakatve'nyasya sahakäritävaçyam aìgékartavyä |

abhidhädi-trayopädhi-vaiçiñöyät trividho mataù |

çabdo’pi väcakas tadval lakñako vyaïjakas tathä ||26|| 19

abhidhopädhiko väcakaù | lakñaëopädhiko lakñakaù | vyaïjanopädhiko vyaïjakaù |

kià ca—

tätparyäkhyäà våttim ähuù padärthänvaya-bodhane |

tätparyärthaà tad-arthaà ca väkyaà tad-bodhakaà pare ||27|| 20

abhidhäyä ekaika-padärtha-bodhana-viramäd väkyärtha-rüpasya padärthänvayasya bodhikä tätparyaà näma våttiù | tad-arthaç⁹ ca tätparyärthaù | tad-bodhakaà¹⁰ ca väkyam iti abhihitänvaya-vädinä๹ matam |

iti sähitya-darpaëe väkya-svarüpa-nirüpaëo näma

dvitéyaù paricchedaù

||2||

—o)0(o—

(3)

tåtéyaù paricchedaù

rasädi-nirüpaëaù

atha ko’yaà rasa ity ucyate –

vibhävenänubhävena vyaktaù saïcäriëä tathä |

rasatäm eti raty-ädiù sthäyé bhävaù sa-cetasäm ||1|| 1

vibhävädayo vakñyante | sättvikäç cänubhäva-rüpatvät na påthag-uktäù | vyakto dadhy-ädi-nyäyena rüpäntara-pariëato vyakté-kåta eva raso na tu dépena ghaöa iva pürva-siddho vyajyate |

tad uktaà locana-käraiù—rasäù pratéyanta it tv odanaà pacatétivad vyavahäraù iti | atra ca raty-ädi-padopädänäd eva präpte sthäyitve punaù sthäyi-padopädänaà raty-ädénäm api rasäntareñv asthäyitva-pratipädanärtham | tataç ca häsa-krodhädayaù çåìgära-vérädau vyabhicäriëa eva | tad uktam—rasävasthaù paraà bhävaù sthäyitäà pratipadyate iti |

asya svarüpa-kathana-garbha äsvädana-prakäraù kathyate—

sattvodrekäd akhaëòa-sva-prakäçänanda-cin-mayaù |

vedyäntara-sparça-çünyo brahmäsväda-sahodaraù ||2|| 2

lokottara-camatkära-präëaù kaiçcit pramätåbhiù |

sväkäravad abhinnatvenäyam äsvädyate rasaù ||3|| 3

rajas-tamobhyäm aspåñöäà manaù sattvam ihocyate ity ukta-prakäro bähya-meya-vimukhatäpädakaù kaçcanäntaro dharmaù sattvam | tasyodreko rajas-tamasau abhibhüya ävirbhävaù | atra ca hetus tathävidhälaukika-kävyärtha-pariçélanam |

akhaëòa ity eka eväyaà vibhävädi-raty-ädi-prakäça-sukha-camatkärätmakaù | atra hetuà vakñyämaù | sva-prakäçatvädy api vakñyamäëa-rétyä | cinmaya iti svarüpärthe mayaö |

camatkäraç citta-vistära-rüpo vismayäpara-paryäyaù | tat-präëatvaà cäsmad-våddha-prapitämaha-sahådaya-goñöhé-gariñöha-kavi-paëòéta-mukhya-çréman-näräyaëa-pädair uktam | tad äha dharmadattaù sva-granthe—

rase säraç camatkäraù sarvaträpy anubhüyate |

tac camatkära-säratve sarvaträpy adbhuto rasaù |

tasmäd adbhutam eväha kåté näräyaëo rasam || iti |

kaiçcid iti präktana-puëya-çälibhiù | yad uktaà—puëyavantaù pramiëvanti yogivad rasa-santatim iti |

yadyapi svädaù kävyärtha-sambhedäd ätmänanda-samudbhavaù ity ukta-diçä rasasyäsvädänatiriktatva-bhuktam, tathäpi rasaù svädyate iti kälpanikaà bhedam urarékåtya karma-kartari vä prayogaù | tad uktaà—rasyamänatä-mätra-säratvät prakäça-çaréräd ananaya eva hi rasaù iti | evam anyaträpy evaàvidha-sthaleñüpacäreëa prayogo jïeyaù |

nanv etävatä rasasyäjïeyatvam uktaà bhavatéti vyaïjanäyäç ca jïäna-viçeñatväd dvayor aikyam äpatitam | tataç ca—

sva-jïänenänyadhé-hetuù siddhe'rthe vyaïjako mataù |

yathä dépo'nyathä-bhäve ko viçeño'sya kärakät ||

ity ukta-diçä ghaöa-pradépavad vyaìgya-vyaïjakayoù pärthakyam eveti kathaà rasasya vyaìgyateti cet, satyam uktam | ata evähuù—vilakñaëa eväyaà kåtijïapti-bhedebhyaù svädanäkhyaù kaçcid vyäpäraù | ata eva hi rasanäsvädana-camatkaraëädayo vilakñaëä eva vyapadeçäù iti abhidhädi-vilakñaëa-vyäpära-mätra-prasädhana-grahilair asmäbhé rasädénäà vyaìgyatvam uktaà bhavatéti |

nanu tarhi karuëädénäà rasänäà duùkhamayatväd rasatvaà (tad-unmukhatvaà) na syäd ity ucyate—

karuëädäv api rase jäyate yatparaà sukham |

sacetasäm anubhavaù pramäëaà tatra kevalam ||4|| 4

ädi-çabdäd bébhatsa-bhayänakädayaù |

tathäpy asahådayänäà mukha-mudraëäya pakñäntaram ucyate—

kià ca teñu yadä duùkhaà na ko’pi syät tad-unmukhaù ||5|| 5ab

nahi kaçcit sa-cetä ätmano duùkhäya pravartate | karuëädiñu ca sakalasyäpi säbhiniveça-pravåtti-darçanät sukhamayatvam eva |

anupapatty-antaram äha—

tathä rämäyaëädénäà bhavitä duùkha-hetutä ||6|| 5cd

karuëa-rasasya duùkha-hetutve karuëa-rasa-pradhäna-rämäyaëädi-prabandhänäm api duùkha-hetutä-prasaìgaù syät |

nanu kathaà duùkha-käraëebhyaù sukhotpattir ity äha—

hetutvaà çoka-harñäder gatebhyo loka-saàçrayät |

çoka-harñädayo loke jäyantäà näma laukikäù ||7|| 6

alaukika-vibhävatvaà präptebhyaù kävya-saàçrayät |

sukhaà saïjäyate tebhyaù sarvebhyo’péti kä kñatiù ||8|| 7

ye khalu räma-vanaväsädayo loke duùka-käraëäni ity ucyante ta eva hi kävya-näöya-samarpitä alaukika-vibhävana-vyäpäravattayä käraëa-çabda-väcyatäà vihäya alaukika-vibhäva-çabda-väcyatvaà bhajante | tebhyaç ca surate danta-ghätädibhya iva sukham eva jäyate | ataç ca laukika-çoka-harñädi-käraëebhyo laukika-çoka-harñädayo jäyante iti loka eva pratiniyamaù | kävye punaù—sarvebhyo'pi vibhävädibhyaù sukham eva jäyate iti niyamän na kaçcid doñaù |

kathaà tarhi hariçcandrädi-caritasya kävya-näöyayor api darçana-çravaëäbhyäm açrupätädayo jäyanta ity ucyate—

açru-pätädayas tadvad drutatväc cetaso matäù ||9|| 8ab

tarhi kathaà kävyataù sarveñäà édåçé rasäbhivyaktir na jäyata ity ata äha—

na jäyate tad-äsvädo vinä raty-ädi-väsanäm ||10|| 8cd

väsanä cedänéntané präktané ca rasäsväda-hetuù | tatra yady ädyä na syät tadä çrotriya-jaran-mémäàsakädénäm api sa syät | yadi dvitéyä na syät tadä yad rägiëam api keñäïcid rasodbodho na dåçyate tan na syät | utkaà ce dharmadattena—

saväsanänäà sabhyänäà rasasyäsvädanaà bhavet |

nirväsanäs tu raìgäntaù-käñöha-kuòy-açma-sannibhäù || iti |

nanu kathaà rämädi-raty-ädy-udbodha-käraëaiù sétädibhiù sämäjika-raty-ädy-udbodha ity ucyate—

vyäpäro’sti vibhäväder nämnä sädhäraëé-kåtiù |

tat-prabhäveëa yasyäsan päthodhi-plavanädayaù | 9

pramätä tad-abhedena svätmänaà pratipadyate ||11|| 10ab

nanu kathaà manuñya-mätrasya samudra-laìghanädäv utsähodbodha ity ucyante—

utsädädi-samudbodhaù sädhäraëyäbhimänataù | 10cd

nåëäm api samudrädi-laìghanädau na duñyati ||12||

raty-ädayo'pi sädhäraëyenaiva pratéyanta ity äha—

sädhäraëyena raty-ädir api tadvat pratéyate ||13|| 11cd

raty-äder api svätma-gatatvena pratétau sabhyänäà vréòätaìkädir bhavet | para-gatatvena tv arasyatäpätaù |

vibhävädayo'pi prathamataù sädhäraëyena pratéyanta ity äha—

parasya na parasyeti mameti na mameti ca |

tad-äsväde vibhävädeù paricchedo na vidyate ||14|| 12

nanu tathäpi katham evam alaukikatvam eteñäà vibhävädénäm ity ucyate—

vibhävanädi-vyäpäram alaukikam upeyuñäm |

alaukikatvam eteñäà bhüñaëaà na tu düñaëam ||15|| 13

ädi-çabdäd anubhäva-saïcäraëe | tatra vibhävanaà raty-äder viçeñeëäsvädäìkuraëa-yogyatänayanam | anubhävanam evambhütasya raty-ädeù samanantaram eva rasädi-rüpatayä bhävanam | saïcäraëaà tathäbhütasyaiva tasya samyak cäraëam |

vibhävädénäà yathä-säìkhyaà käraëa-kärya-sahakäritve kathaà trayäëäm api rasodbodhe käraëatvam ity ucyate—

käraëa-kärya-saïcäri-rüpä api hi lokataù |

rasodbodhe vibhävädyäù käraëäny eva te matäù ||16|| 14

nanu tarhi kathaà rasäsväde teñäm ekaù pratibhäsa ity ucyate—

pratéyamänaù prathamaà pratyekaà hetur ucyate |

tataù saàvalitaù sarvo vibhävädiù sa-cetasäm | 15

prapäëaka-rasa-nyäyäc carvyamäëo raso bhavet ||17||

yathä khaëòa-maricädénäà sammelanäd apürva iva kaçcid äsvädaù prapäëaka-rase saïjäyate vibhävädi-sammelanäd ihäpi tathety arthaù |

nanu yadi vibhävänubhäva-vyabhicäribhir militair eva rasas tat kathaà teñäm ekasya dvayor vä sad-bhäve'pi sa syäd ity ucyate—

sad-bhävaç ced vibhäväder dvayor ekasya vä bhavet | 16

jhaöity anyasam äkñepe tadä doño na vidyate ||18||

anya-samäkñepaç ca prakaraëädi-vaçät | yathä—

dérghäkñaà çarad-indu-känti-vadanaà bähü natävaàsayoù

saìkñiptaà niviòonnata-stanam uraù pärçve pramåñöe iva |

madhyaù päëim ito nitambi jaghanaà pädävarälaìgulé

chando nartayitur yathaiva manasaù såñöaà tathäsyä vapuù || (mä.a.mi. 2.3)¹²

atra mälavikäm abhilañato'gnimitrasya mälavikä-rüpa-vibhäva-mätra-varëane'pi saïcäriëäm ausukyädénäm anubhävanäà ca nayana-visphärädénäm aucityäd eväkñepaù | evam anyäkñepe'py ühyam |

"anukärya-gato rasaù" iti vadataù praty äha—

pärimityyäl laukikatvät säntaräyatayä tathä || 17

anukäryasya ratyäder udbodho na raso bhavet ||19||

sétädi-darçanädijo rämädir atyädyudbodho hi parimito laukiko näöya-kävya-darçanädeù säntaräyaç ca, tasmät kathaà rasa-rüpatäm iyät | rasasyaitad-dharma-tritaya-vilakñaëa-dharmakatvät |

anukartå-gatatvaà cäsya nirasyati—

çikñäbhyäsädi-mätreëa räghavädeù svarüpatäm | 18

darçayan nartako naiva rasasyäsvädako bhavet ||20||

kià ca—

kävyärtha-bhävenäyam api sabhya-padäspadam ||21|| 19

yadi punar naöo'pi kävyärtha-bhävanayä rämädi-svarüpatäm ätmano darçayet tadä so'pi sabhya-madhya eva gaëyate |

näyaà jïäpyaù sva-sattäyäà pratéty avyabhicärataù ||22|| 20ab

yo hi jïäpyo ghaöädiù sann api kadäcid ajïäto bhavati, na hy ayaà tathä | pratétim anatareëäbhävät |

yasmäd eña vibhävädi-samühälambanätmakaù | 20

tasmän na käryaù . . . . . . . . . . .||23|| 21a

yadi rasaù käryaù syät tadä vibhävädi-jïäna-käraëaka eva syät | tataç ca rasa-pratéti-käle vibhävädayo na pratéyeran | käraëa-jïäna-kärya-jïänayor yugapad-adarçanät | nahi candana-sparçäjïänaà taj-janya-sukha-jïänaà caikadä sambhavati | rasasya ca vibhävädi-samühälambanätmakatayaiva pratéter na vibhävädi-jïäna-käraëatvam ity abhipräyaù |

. . . . . . . no nityaù pürva-saàvedanojjhitaù |

asaàvedana-käle hi na bhävo’py asya vidyate ||24|| 21cd

na khalu nityasya vastuno'saàvedana-käle'sambhavaù |

näpi bhaviñyan säkñäd änanda-maya-svaprakäça-rüpatvät |

kärya-jïäpya-vilakñaëa-bhävän no vartamäno’pi ||25|| 22

vibhävädi-parämarça-viñayatvät sacetasäm |

paränandamayatvena saàvedyatväd api sphuöam ||26|| 23

na nirvikalpakaà jïänaà tasya grähakam iñyate |

tathäbhiläpa-saàsarga-yogyatva-virahän na ca ||27|| 24

savikalpaka-saàvedyaù . . . . . . . ||28|| 25a

savikalpaka-jïäna-saàvedyänäà hi vacana-prayoga-yogyatä, na tu rasasya tathä |

. . . . . . . säkñätkäratayä na ca | 25b

parokñas tat-prakäço näparokñaù çabda-sambhavät ||29|| 25cd

tat kathaya kédåg asya tattvam açrutädåñöa-pürva-nirüpaëa-prakärasyety äha—

tasmäd alaukikaù satyaà vedyaù sahådayair ayam ||30|| 26ab

tat kià punaù pramäëaà tasya sad-bhäva ity äha—

pramäëaà carvaëaivätra sväbhinne viduñäà matam ||31|| 26cd

carvaëä äsvädanam | tac ca "svädaù kävyärtha-sambhedäd ätmänanda-samudbhavaù" ity ukta-prakäram |

nanu yadi raso na käryas tat kathaà maharñiëä "vibhävänubhäva-vyabhicäri-saàyogäd rasa-niñpattiù" iti lakñaëaà kåtam ity ucyate—

niñpattyä carvaëasyäsya niñpattir upacärataù ||32|| 27ab

yadyapi rasäbhinnatayä carvaëasyäpi na käryatvaà tathäpi tasya kädäcitkatayä upacaritena käryatvena käryatvam upacaryate |

aväcyatvädikaà tasya vakñye vyaïjana-rüpaëe ||33|| 27cd

tasya rasasya | ädi-çabdäd alakñyatvädi |

nanu yadi militä raty-ädayo rasäs tat katham asya sva-prakäçätvaà kathaà väkhaëòatvam ity äha—

raty-ädi-jïäna-tädätmyäd eva yasmäd raso bhavet |

ato’sya sva-prakäçatvam akhaëòatvaà ca sidhyati ||34|| 28

yadi raty-ädikaà prakäça-çaréräd atiriktaà syät tadaiväsya sva-prakäçakatvaà na sidhyet, na ca tathä, tädätmyäìgékärät | yad uktaà—"yadyapi rasänanyatayä carvaëäpi na käryä tathäpi kädäcitkatayä käryatvam upakalpya tad-ekätmany anädi-väsanä-pariëati-rüpe raty-ädi-bhäve'pi vyavahära iti bhävaù" iti | "sukhädi-tädätmyäìgékäre cäsmäkéà siddhänta-çayyäm adhiçayya divyaà varña-sahasraà pramoda-nidräm upeyäù" iti ca | "abhinno'pi sa pramäträ väsanopanéta-raty-ädi-tädätmyena gocarékåtaù" iti ca | jïänasya sva-prakäçakatvam anaìgékurvatäm upari vedäntibhir eva pätanéyo daëòaù | tädätmyäd eväsyäkhaëòatvam |

raty-ädayo hi prathamam ekaikaçaù pratéyamänäù sarve'py ekébhütäù sphuranta eva rasatäm äpadyante | tad uktam—

vibhävä anubhäväç ca sättvikä vyabhicäriëaù |

pratéyamänäù prathamaà khaëòaço yänty akhaëòatäm || iti |

"paramärthatas tv akhaëòa eväyaà vedänta-prasiddha-brahma-tattvavad veditavyaù" iti ca |

atha ke te vibhävänubhäva-vyabhicäriëa ity apekñäyäà vibhävam äha—

raty-ädy-udbodhakä loke vibhäväù kävya-näöyayoù ||35|| 29ab

ye hi loke rämädi-gata-rati-häsädénäm udbodha-käraëäni sétädayas ta eva kävye näöye ca niveçitäù santaù "vibhävyante äsvädäìkura-prädurbhäva-yogyäù kriyante sämäjika-raty-ädi-bhävä ebhiù" iti vibhävä ucyante | tad uktaà bhartåhariëä—

çabdopahita-rüpäàs tän buddher viñayatäà gatän |

pratyakñän iva kaàsädén sädhanatvena manyate || (väkpädéya 3.7.5) iti |¹³

tad-bhedän äha—

älambanoddépanäkhyau tasya bhedäv ubhau småtau ||36|| 29cd

spañöam | tatra—

älambanaà näyakädis tam älambya rasodgamät ||37|| 29ef

ädi-çabdän näyikä-pratinäyikädayaù | atha yasya rasasya yo vibhävaù sa tat-svarüpa-varëane vakñyate |

tatra näyakaù—

tyägé kåté kulénaù su-çréko rüpa-yauvanotsähé |

dakño’nurakta-lokas tejo-vaidagdhya-çélavän netä ||38|| 30

dakñaù kñéprakäré | çélaà sad-våttam | evam ädiguëa-sampanno netä näyako bhavati |

tad-bhedän äha—

dhérodätto dhéroddhatas tathä dhéra-lalitaç ca |

dhéra-praçänta ity ayam uktaù prathamaç caturbhedaù ||39|| 31

spañöam | tatra dhérodättaù—

avikatthanaù kñamävän atigambhéro mahä-sattvaù |

stheyän nigüòhamäno dhérodätto dåòha-vrataù kathitaù ||40|| 32

avikatthano'nätma-çläghäkaraù | mahä-sattvo harña-çokädy-anabhibhüta-svabhävaù | nigüòha-mäno vinaya-cchanna-garvaù | dåòha-vrato'ìgékåta-nirvähakaù | yathä räma-yudhiñöhirädayaù |

atha dhéroddhataù—

mäyä-paraù pracaëòaç capalo’haìkära-darpa-bhüyiñöhaù |

ätma-çläghä-nirato dhérair dhéroddhataù kathitaù ||41|| 33

yathä bhémasenädiù |

atha dhéra-lalitaù—

niçcinto mådur aniçaà kalä-paro dhéra-lalitaù syät ||42|| 34ab

kalä nåtyädikä | yathä ratnävalyädau vatsaräjädiù |

atha dhéra-praçäntaù—

sämänya-guëair bhüyän divjädiko dhéra-praçäntaù syät ||43|| 34cd

yathä mälaté-mädhavädau mädhavädiù |

eñäà ca çåìgärädi-rüpatve bhedän äha—

ebhir dakñiëa-dhåñöänuküla-çaöha-rüpibhis tu ñoòaçadhä ||44|| 35ab

tatra teñäà dhérodättädénäà pratyekaà dakñiëa-dhåñöänuküla-çaöhatvena ñoòaça-prakäro näyakaù |

eñu tv aneka-mahiläsu samarägo dakñiëaù kathitaù ||45|| 35cd

dvayos tri-catuù-prabhåtiñu näyikäsu tulyänurägo dakñiëa-näyakaù, yathä—

snätä tiñöhati kuntaleçvara-sutä väro’ìga-räja-svasur

dyütaiù rätrir iyaà jitä kamalayä devé prasädyädya ca |

ity antaùpura-sundarébhir asakåd vijïäpitena kramäd

devenäpratipatti-müòha-manasä dviträù sthitaà näòikäù ||¹⁴

kåtägä api niùçaìkas tarjito’pi na lajjitaù |

dåñöa-doño’pi mithyäväkvathito dhåñöa-näyakaù ||46|| 36

yathä mama—

çoëaà vékñya mukhaà vicumbitum ahaà yätaù samépaà tataù

pädena prahåtaà tayä sapadi taà dhåtvä sahäse mayi |

kiïcit tatra vidhätum akñamatayä bäñpaà såjantyäù sakhe

dhyätaç cetasi kautukaà vitanute kopo’pi väma-bhruvaù ||

anuküla eka-nirataù . . . . . . . . . . . . .||47|| 37a

ekasyäm eva näyikäyäm äsakto’nuküla-näyakaù, yathä—

asmäkaà sakhi väsasé na rucire graiveyakaà nojjvalaà

no vakrä gati-ruddhataà na hasitaà naivästi kaçcin madaù |

kintv anye’pi janä vadanti subhago’py asyäù priyo nänyato

dåñöià nikñipatéti viçvam iyatä manyämahe duùsthitam ||¹⁵

. . . . . . . . . . . . . çaöho’yam ekatra baddha-bhävo yaù |

darçita-bahir-anurägo vipriyam anyatra güòham äcarati ||48|| 37bcd

yaù punar ekasyäm eva näyikäyäà baddha-bhävo dvayor api näyikayor bahir-darçitänurägo’nyasyäà näyikäyäà güòhaà vipriyam äcarati sa çaöhaù, yathä—

çäöhän yasyäù käïcé-maëi-raëitam äkarëya sahasä

yad äçliñyann eva praçithila-bhuja-granthir abhavaù |

tad etat kväcakñe ghåta-madhu-maya tvad-bahu-vaco-

viñeëäghürëanté kim api na sakhé me gaëayati ||¹⁶

eñäà ca traividhyäd uttama-madhyädhamatvena |

uktä näyaka-bhedäç catväriàçat tathäñöau ca ||49|| 38

eñäm ukta-ñoòaça-bhedänäm |

atha prasaìgäd eteñäà sahäyän äha—

düränvartini syät tasya präsäìgiketivåtte tu |

kiïcit tad-guëa-hénaù sahäya eväsya péöha-mardäkhyaù ||50|| 39

tasya näyakasya bahu-vyäpini prasaìga-saìgate itivåtte'nantaroktair näyaka-sämänya-guëaiù kiïcid ünaù péöhamarda-nämä sahäyo bhavati | yathä—rämacandrädénäà sugrévädayaù |

atha çåìgära-sahäyäù—

çåìgäro’sya sahäyä

viöa-ceöa-vidüñakädyäù syuù |

bhaktä narmasu nipuëäù

kupita-vadhü-mäna-bhaïjanäù çuddhäù ||51|| 40

ädi-çabdän mäläkära-rajaka-tämbülika-gändhikädayaù |

tatra viöaù—

sambhoga-héna-sampad viöas tu dhürtaù kalaika-deça-jïaù |

veçopacära-kuçalo vägmé madhuro’tha bahu-mato goñöhyäm ||52|| 41

ceöaù prasiddha eva |¹⁷

kusuma-vasantädy-abhidhaù karma-vapur veña-bhäñädyaiù |

häsya-karaù kalaha-ratir vidüñakaù syät sva-karma-jïaù ||53|| 42

sva-karma häsyädi |

artha-cintane sahäyam äha—

mantré syäd arthänäà cintäyäà . . . . . . ||54|| 43a

arthäs tanträväpädayaù |

yat tv atra sahäya-kathana-prastäve—mantré svaà cobhayaà väpi sakhä tasyärtha-cintane iti kenacil lakñaëaà kåtam, tad api räjïo’rtha-cintanopäya-lakñaëa-prakaraëe lakñayitavyam, na tu sahäya-kathana-prakaraëe | « näyakasyärtha-cintane mantré sähäyaù » ity ukte’pi näyakasyärthata eva siddhatvät |

yad apy uktaà—« mantriëäà lalitaù çeñä mantriñv äyatta-siddhayaù » iti, tad api sva-lakñaëa-kathanenaiva lakñitasya mantri-mäträyattärtha-cintanopapatter gatärtham | na cärtha-cintane tasya mantré sahäyaù | kià tu svayam eva sampädakaù | tasyärtha-cintanädy-abhävät |

athäntaùpura-sahäyäù—

. . . . . . . . . . . . tadvad avarodhe |

vämana-ñaëòa-kiräta-mlecchäbhéräù çakära-kubjädyäù ||55|| 43bcd

mada-mürkhatäbhimäné duñkulataiçvarya-saàyuktaù |

so’yam anüòha-bhrätä räjïaù çyälaù çakära ity uktaù ||56|| 44

ädya-çabdän mükädayaù | tatra ñaëòha-vämana-kiräta-kubjädayo, yathä ratnävalyäm—

nañöaà varña-ravair manuñya-gaëan :abhäväd apäsya-trapäm

antaù-kaïcuki-kaïcukasya viçati träsädayaà vämanaù |

paryantäçrayibhir nijasya sadåçaà nämnaù kirätaiù kåtaà

kubjä nécatayaiva yänti çanakair ätmekñaëä-çaìkinaù ||

çakäro måcchakaöikädiñu prasiddhaù | anye’pi yathä-darçanaà jïätavyäù |

atha daëòa-sahäyäù—

daëòe suhåt-kumäräöavikäù sämanta-sainikädyäç ca ||57|| 45ab

duñöa-nigraho daëòaù | spañöam |

åtvik-purodhasaù syur brahma-vidas täpasäs tathä dharme ||58|| 45cd

brahmavido veda-vidaù ätma-vido vä |

atra ca—

uttamäù péöhamardädyäù . . . . . . . . . ||59|| 46a

ädya-çabdän mantri-purohitädayaù |

. . . . . . . . . madhyau viöa-vidüñakau |

tathä çakära-ceöädyä adhamä parikértitäù ||60|| 46bcd

ädya-çabdät tämbülika-gändhikädayaù |

atha prasaìgäd dütänäà vibhäga-garbha-lakñaëam äha—

nisåñöärtho mitärthaç ca tathä sandeça-härakaù |

kärya-preñyas tridhä düto dütyaç cäpi tathävidhäù ||61|| 47

tatra kärya-preñyo düta iti lakñaëam |

tatra—

ubhayor bhävam unnéya svayaà vadati cottaram |

suçliñöaà kurute käryaà nisåñöärthas tu sa småtaù ||62|| 48

ubhayor iti yena preñito yad-antike preñitaç ca |

mitärtha-bhäñé käryasya siddha-kärä mitärthakaù |

yävad bhäñita-sandeça-häraù sandeça-härakaù ||63|| 49

atha sättvika-näyaka-guëäù |

çobhä viläso mädhuryaà gämbhéryaà dhairya-tejasé |

lalitaudäryam ity añöau sattvajäù pauruñä guëäù ||64|| 50

tatra—

çüratä dakñatä satyaà mahotsäho’nurägitä |

néce ghüëädhike spardhä yataù çobheti täà viduù ||65|| 51

tatra anurägitä, yathä—

aham eva mato mahépater iti sarvaù prakåtiñv acintayat |

udadher iva nimnagäçateñv abhavan näsya vimänanä kvacit ||¹⁸

evam anyad api |

atha viläsaù—

dhérä dåñöir gatiç citrä viläse sasmitaà vacaù ||66|| 52ab

yathä—

dåñöis tåëékåta-jagat-traya-sattva-särä

dhéroddhatä namayatéva gatir dharitrém |

kaumärake'pi girivad gurutäà dadhäno

véro rasaù kim ayam ety uta darpa eva ||

säìkñobheñv apy anudvego mädhuryaà parikértitam ||67|| 52cd

ühyam udäharaëam |

bhé-çoka-krodha-harñädyair gämbhéryaà nirvikäratä ||68|| 53ab

yathä—

ähütasyäbhiñekäya nisåñöasya vanäya ca |

na mayä lakñitas tasya svalpo’py äkära-vibhramaù ||

vyavasäyäd acalanaà dhairyaà vighne mahaty api ||69|| 53cd

yathä—

çrutäpsaro-gétir api kñaëe'smin

haraù prasaàkhyäna-paro babhüva |

ätmeçvaräëäà na hi jätu vighnäù

samädhi-bheda-prabhavo bhavanti || (ku.saà. 3.40)

adhikñepäpamänädeù prayuktasya pareëa yat |

präëätyaye’py asahanaà tat-tejaù samudähåtam ||70|| 54

väg-veçayor madhuratä, tadvac chåìgära-ceñöitaà lalitam |

dänaà sa-priya-bhäñaëam audäryaà çatru-mitrayoù samatä ||71|| 55

eñäm udäharaëäny ühyäni |

atha näyikä tri-bhedä svänyä sädhäraëä stréti |

näyaka-sämänya-guëair bhavati yathä-sambhavair yuktä ||72|| 56

näyikä punar näyaka-sämänya-guëais tyägädibhir yathä-sambhavair yuktä bhavati | sä ca sva-stré anya-stré sädhäraëa-stréti trividhä |

tatra sva-stré—

vinayärjavädi-yuktä gåha-karma-parä pati-vratä svéyä ||73|| 57ab

yathä—

lajjä-pajjatta-pasähaëäià para-bhatti-ëippiväsaià |

aviëaa-dummedhäià dhaëëäëaà ghare kalattäià ||

[lajjä-paryâpta-prasädhanäni para-bhartå-niñpipäsäni |

avinaya-durmedhäni dhanyänäà gåhe kalaträëi ||]

säpi kathitä tribhedä mugdhä madhyä pragalbheti ||74|| 57cd

tatra—

prathamävatérëa-yauvana-madana-vikärä ratau vämä |

kathitä måduç ca mäne samadhika-lajjävaté mugdhä ||75|| 58

tatra prathamävatérëa-yauvanä, yathä mama täta-pädänäm—

madhyasya prathimänam eti jaghanaà vakñojayor mandatä

düraà yäty udaraà ca romalatikä neträrjavaà dhävati |

kandarpaà parivékñya nütana-manoräjyäbhiñikta kñaëad

aìgänéva parasparaà vidadhate nirluëöhanaà subhruvaù ||

prathamävatérëa-madana-vikärä, yathä mama prabhävaté-pariëaye—

datte sälasa-mantharaà bhuvi padaà niryäti näntaù-purät

noddämaà hasati kñaëät kalayate hré-yantraëäà käm api |

kiïcid bhäva-gabhéra-vakrima-lava-spåñöaà manäg bhäñate

sa-bhrü-bhaìgam udékñate priya-kathäm ulläpayanté sakhém ||

ratau vämä, yathä—

dåñöä dåñöim adho dadäti kurute näläpam äbhäñitä

çayyäyäà parivåtya tiñöhati baläd äliìgitä vepate |

niryäntéñu sakhéñu väsa-bhavanän nirgantum evehate

jätä vämatayaiva me’dya sutaräà prétyai navoòhä priyä ||¹⁹

mäne mådur, yathä—

sä patyuù prathamäparädha-samaye sakhyopadeçaà vinä

no jänäti sa-vibhramäìga-valanä-vakrokti-saàsücanam |

svacchair accha-kapola-müla-galitaiù paryasta-netrotpalä

bälä kevalam eva roditi luöhal-lolälakair açrubhiù ||²⁰

samadhika-lajjävaté, yathä—"datte sälasa-mantharam" ity atra çloke |

atra samadhika-lajjävatétvenäpi labdhäyä rati-vämatäyä vicchitti-viçeñavattayä punaù kathanam |

atha madhyä—

madhyä vicitra-suratä prarüòha-smara-yauvanä |

éñat-pragalbha-vacanä madhyama-vréòitä matä ||76|| 59

vicitra-suratä, yathä—

känte tathä katham api prathitaà mågäkñyä
cäturyam uddhata-manobhavayä rateñu |

tat küjitäny anuvadadbhir aneka-väraà
çiñyäyitaà gåha-kapota-çatair yathä syät ||²¹

prarüòha-yauvanä, yathä mama—

netre khaïjana-gaïjane sarasija-pratyarthi päëi-dvayaà

vakñojau kari-kumbha-vibhrama-karém atyunnatià gacchataù |

käntiù käïcana-campaka-pratinidhir väëé sudhä-syandiné

smerendévara-däma-sodara-vapus tasyäù kaöäkña-cchaöä ||

evam anyaträpi |

atha pragalbhä—

smarändhä gäòhatäruëyä samasta-rata-kovidä |

bhävonnatä dara-vréòä pragalbhäkränta-näyakä ||77|| 60

smarändhä, yathä—

dhanyäsi yat kathayasi priya-saìgame’pi

narma-smitaà ca vadanaà ca rasaà ca tasya |

névéà prati praëihite tu kare priyeëa

sakhyaù çapämi yadi kiàcid api smarämi ||²²

gäòha-täruëyä, yathä—

atyunnata-stanam uro nayane sudérghe

vakre bhruväv atitaräà vacanaà tato’pi |

madhyo’dhikaà tanur anüna-gurur nitambo

mandä gatiù kim api cädbhuta-yauvanäyäù ||

samasta-rati-kovidä, yathä—

kvacit tämbüläktaù kvacid aguru-paìkäìka-malinaù

kvacic cürëodgäré kvacid api ca sälaktaka-padaù |

balé-bhaìgäbhogair alaka-patitaiù çérëa-kusumaiù

striyä sarvävasthaà kathayati rataà pracchada-paöaù ||

bhävonnatä, yathä—

madhura-vacanaiù sa-bhrü-bhaìgaiù kåtäìguli-tarjanai-

ralasa-valitair aìga-nyäsair mahotsava-bandhubhiù |

asakåd asakåt sphära-sphärair apäìga-vilokitais

tribhuvana-jaye sä païceñoù karoti sahäyatäm ||²³

svalpa-vréòä, yathä—"dhanyäsi yä kathayasi" ity atraiva |²⁴

äkränta-näyakä, yathä—

svämin bhaìgurayälakaà sa-tilakaà bhälaà viläsin kuru

präëeça truöitaà payodhara-taöe häraà punar yojaya |

ity uktvä suratävasäna-sukhitä sampürëa-cadnränanä

spåñöä tena tatheti jäta-pulakä präptä punar mohanam ||²⁵

madhya-pragalbhayor bhedäntaräëy äha—

te dhérä cäpy adhérä ca dhérädhéreti ñaò-vidhe ||71|| 61ab

te madhyä-pragalbhe | tatra—

priyaà sotpräsa-vakroktyä madhyä dhérä dahed ruñä | 61cd

dhérädhérä tu ruditair adhérä puruñoktibhiù ||72|| 62ab

tatra madhyä dhérä, yathä—

tad-avitatham avädér yan mama tvaà priyeti

priya-jana-paribhuktaà yad dukülaà dadhänaù |

mad-adhivasatim ägäù käminäà maëòana-çrér

vrajati hi saphalatvaà vallabhälokanena ||

madhyaiva dhérädhérä, yathä—

bäle nätha vimuïca mänini ruñaà roñän mayä kià kåtaà

khedo’smäsu na me’parädhyati bhavän sarve’parädhä mayi |

tat kià rodiñi gadgadena vacasä kasyägrato rudyate

nanv etan mama kä taväsmi dayitä näsméty ato rudyate ||²⁶

iyam eva adhérä, yathä—

särdhaà manoratha-çatais tava dhürta käntä

saiva sthitä manasi kåtrima-bhäva-ramyä |

asmäkam asti na hi kaçcid ihävakäças

tasmät kåtaà caraëa-päta-viòambanäbhiù ||²⁷

pragalbhä yadi dhérä syäc channa-kopäkåtis tadä | 62cd

udäste surate tatra darçayanty ädarän bahiù ||73|| 63ab

tatra priye, yathä—

ekaträsana-saàsthitiù parihatä pratudgamäd düratas

tämbülänayana-cchalena rabhasäçelño’pi saàvighnitaù |

äläpo’pi na miçritaù parijanaà vyäpärayanty äntike

käntaà pratyupacärataç caturayä kopaù kåtärthékåtaù ||²⁸

dhérädhérä tu solluëöha-bhäñitaiù khedayaty amum ||74|| 63

amuà näyakam | yathä mama—

analaìkåto’pi sundara harasi mano me yataù prasabham |

kià punar alaìkåtas tvaà samprati nakhara-kñatais tasyäù ||

tarjayet täòayed anyä . . . . . . . . ||75|| 64a

anyä adhérä, yathä—« çoëaà vékñya mukhaà » ity atra | atra ca sarvatra ruñä ity anuvartate |

. . . . . . . . pratyekaà tä api dvidhä |

kaniñöha-jyeñöha-rüpatvän näyaka-praëayaà prati ||76|| 64bcd

tä anantaroktäù ñaò-bhedä näyikäù | yathä—

dåñövaikäsana-saàsthite priyatame paçcäd upetyädaräd

ekasyä nayane pidyäya vihita-kréòänubandha-cchalaù |

éñad-vakrima-kandharaù sa-pulakaù premollasan-mänasäm

antar-häsa-lasat-kapola-phalakäà dhürto’paräà cumbati ||²⁹

madhyä-pragalbhayor bhedäs tasmäd dvädaça kértitäù |

mugdhä tv ekaiva tena syuù svéyäbhedäs trayodaçä ||76|| 65

parakéyä dvidhä proktä paroòhä kanyakä tathä |

tatra—

yäträdi-nirastänyoòhä kulaöä galita-trapä ||77|| 66

yathä—

svämé niçvasito’py asüyati mano-jighraù sapatné-janaù

çvaçrür iìgita-daivataà nayanayor éhäliho yätaraù |

tad düräd ayam aìjaliù kim amunä dåbhaìga-pätena te

vaidagdhé-racanä-prapaïca-rasika vyartho’yam atra çramaù ||³⁰

atra hi mama pariëetännäcchädanädi-dätåtayä svämy eva na tu vallabhaù | tvaà tu vaidagdhé-madhura-prabandha-rasikatayä mama vallabho’séty ädi-vyaìgyärtha-vaçäd asyäù para-näyaka-viñayä ratiù pratéyate |

kanyä tv ajätopayamä sa-lajjä nava-yauvanä ||78|| 67ab

asyäç ca piträdyäyattatvät parakéyätvam | yathä mälaté-mädhavädau mälaty-ädiù |

dhérä kalä-pragalbhä syäd veçyäsämänya-näyikä | 67cd

nirguëän api na dveñöi na rajyati guëiñv api ||79||

vitta-mätraà samälokya sä rägaà darçayed bahiù | 68

kämaà aìgékåtam api parikñéëa-dhanaà naram ||80||

mäträ niùsärayed eñä punaù-sandhäna-käìkñayä | 69

taskaräù ñaëòakä mürkhäù sukha-präpta-dhanäs tathä ||81||

liìginaç channa-kämädyä asyäù präyeëa vallabhäù | 70

eñäpi madanäyattä kväpi satyänurägiëé |

raktäyäà vä viraktäyäà ratam asyäà satyänurägiëé ||82|| 71

paëòako väta-päëòv-ädiù | channaà pracchannaà ye kämayante, te channa-kämäù | tatra räga-hénä yathä laöakamelakädau madana-maïjaryädiù | raktä yathä måcchakaöikädau vasanta-senädiù |

punaç ca—

avasthäbhir bhavanty añöäv etäù ñoòaça-bheditäù |

svädhéna-bhartåkä tadvat khaëòitäthäbhisärikä ||83|| 72

kalahäntaritä vipralabdhä proñita-bhartåkä |

anyä väsaka-sajjä syäd virahotkaëöhitä tathä ||84|| 73

tatra—

känto rati-guëäkåñöo na jahäti yad-antikam |

vicitra-vibhramäsaktä sä syät svädhéna-bhartåkä ||85|| 74

yathä « asmäkaà sakhi väsasé » ity ädi |

pärçvam eti priyo yasyä anya-saàyoga-cihnitaù |

sä khaëòiteti kathitä dhérair érñyä-kañäyitä ||86|| 75

yathä, « tad avitattham avädéù » ity ädi |

abhisärayate käntaà yä manmatha-vaçaàvadä |

svayaà väbhisaraty eñä dhérair uktäbhisärikä ||87|| 76

kramäd, yathä—

na ca me’vagacchati yathä laghutäà

karuëäà yathä ca kurute sa mayi |

nipuëaà tathainam abhigamya vader

abhidüti kaàcid iti sandidiçe ||

utkñiptaà kara-kaìkaëa-dvayam idaà baddhä dåòhaà mekhalä-
yatnena pratipäditä mukharayor maïjérayor mükatä |

ärabdhe rabhasän mayä priya-sakhi kréòäbhisärotsave
caëòälas timirävaguëöhana-paöa-kñepaà vidhatte vidhuù ||

saàlénä sveñu gätreñu mükékåta-vibhüñaëä |

avaguëöhana-saàvétä kulajäbhisared yadi ||88|| 77

vicitrojjvala-veñä tu raëan-nüpura-kaìkaëä |

pramoda-smera-vadanä syäd veçyäbhisared yadi ||89|| 78

mada-skhalita-saàläpä vibhramotphulla-locanä |

äviddha-gati-saïcärä syät preñyäbhisared yadi ||90|| 79

taträdye « utkñiptam » ity ädi | anyayoù ühyam udäharaëam |

prasaìgäd abhisära-sthänäni kathyante—

kñetraà väöé bhagna-devälayo düté-gåhaà vanam |

mälä-païcaù çmaçänaà ca nadyädénäà taöé tathä ||91|| 80

evaà kåtäbhisäräëäà puàçcalénäà vinodane |

sthänäny añöau tathä dhvänta-cchanne kutracid äçraye ||92|| 81

cäöukäram api präëa-näthaà roñäd apäsya yä |

paçcät täpam aväpnoti kalahäntaritä tu sä ||93|| 82

yathä mama täta-pädänäà—

no cäöu-çravaëaà kåtaà, na ca dåçä häro’ntike vékñitaù

käntasya priya-hetave nija-sakhé-väco’pi dürékåtäù |

pädänte vinipatya ta-kñaëam asau gacchan mayä müòhayä

päëibhyäm avarudhya hanta sahasä kaëöhe kathaà närpitaù ||

priyaù kåtväpi saìketaà yasyä näyäti saànidhim |

vipralabdhä tu sä jïeyä nitäntam avamänitä ||94|| 83

yathä—

uttiñöha düti yämo yämo yätas tathäpi näyätaù |

yätaù param api jévej jévita-nätho bhavet tasyäù ||

nänä-kärya-vaçäd yasyä düra-deçaà gataù patiù |

sä manobhava-duùkhärtä bhavet proñita-bhartåkä ||95|| 84

yathä—

täà jänéthäù parimitakathäà jévitaà me dvitéyaà

dürébhüte mayi sahacare cakraväkémivaikäm |

gäòhotkaëöhäà guruñu divaseñv eñu gacchatsu bäläà

jätäà manye çiçiramathitäà padminéà vänyarüpäm ||³¹

kurute maëòanaà yasyäù sajjite väsa-veçmani |

sä tu väsaka-sajjä syäd vidita-priya-saìgamä ||96|| 85

yathä räghavänandänäà näöake—

vidüre keyüre kuru kara-yuge ratna-valayair

alaà gurvé gréväbharaëa-latikeyaà kim anayä |

naväm ekäm ekävalim ayi mayi tvaà viracayer

na nepathyaà pathyaà bahutaram anaìgotsava-vidhau ||

ägantuà kåta-citto’pi daivän näyäti yat priyaù |

tad-anägata-duùkhärtä virahotkaëöhitä tu sä ||97|| 86

yathä—

kià ruddhaù priyayä kayäcidathavä sakhyä mamodvejitaù

kià vä käraëa-gauravaà kim api yan nädyägato vallabhaù |

ity älocya mågédåçä kara-tale vinyasya vakträmbujaà

dérghaà niùçvasitaà ciraà ca ruditaà kñiptäç ca puñpa-srajaù ||

iti säñöäviàçati-çatam uttama-madhyädhama-svarüpeëa |

caturadhikäçéti-yutaà çata-trayaà näyikä-bhedäù ||98|| 87

iha ca para-striyau kanyakänyoòhe saìketät pürvaà virahotkaëöùite, paçcäd vidüñakädinä sahäbhisarantyäv abhisärike, kuto’pi saìketa-sthänam apräpte näyake vipralabdhe, iti try-avasthaivänayor asvädhéna-priyayor avasthäntaräyogät iti kaçcit |

kvacid anyonya-säìkaryam äsäà lakñyeñu dåçyate ||99|| 88ab

yathä (çiçupäla-vadhe 7.53-56)—

na khalu vayam amuñya däna-yogyäù

pibati ca päti ca yäsakau rahastväm |

viöa viöapam amuà dadasva tasyai

bhavati yataù sadåçoç ciräya yogaù ||

tava kitava kim ähitair våthä naù

kñitiruha-pallava-puñpa-karëa-püraiù |

nanu jana-viditair bhavad-vyalékaiç

cira-paripüritam eva karëa-yugmam ||

muhur upahasitäm ivälinädair

vitarasi naù kalikäà kim artahm enäm |

vasatim upagatena dhämni tasyäù

çaöha kalir eña mahäàs tvayädya dattaù ||

iti gaditavaté ruñä jaghäna-
sphurita-manorama-pakñma-keçareëa |

çravaëa-niyamitena käntam anyä-
samam asitämburuheëa cakñuñä ca ||

iyaà hi vakroktyä puruña-vacanena karëotpala-täòanena ca dhéra-madhyatä’dhéra-madhyatädhéra-pragalbhatäbhiù saìkérëä | evam anyaträpy ühyam |

itarä apy asaìkhyäs tä noktä vistara-çaìkayä ||100|| 88

tä näyikäù |

athäsäm alaìkäräù—

yauvane sattvajäs täsäm añöäviàçati-saìkhyakäù |

alaìkäräs tatra bhäva-häva-heläs trayo’ìgajäù ||101|| 89

çobhä käntiç ca déptiç ca mädhuryaà ca pragalbhatä |

audäryaà dhairyam ity ete saptaiva syur ayatnajäù ||102|| 90

lélä viläso vicchittir bibbokaù kilakiïcitam |

moööäyitaà kuööamitaà vibhramo lalitaà madaù ||103|| 91

vihåtaà tapanaà maugdhyaà vikñepaç ca kutühalam |

hasitaà cakitaà kelir ity añöädaça-saìkhyakäù | 92

svabhäväjäç ca bhävädyä daça puàsäà bhavanty api ||104|| 93ab

pürve bhävädayo dhairyäntä daça näyakänäm api sambhavanti | kintu sarve’py amé näyikäçritä eva vicchitti-viçeñaà puñëanti |

tatra bhävaù—

nirvikärätmake citte bhävaù prathama-vikriyä ||105|| 93

janmataù prabhåti nirvikäre manasi udbuddha-mätro vikäro bhävaù | yathä—

sa eva surabhiù kälaù sa eva malayänilaù |

saiveyam abalä kintu mano’nyad iva dåçyate ||

atha hävaù—

bhrü-neträdi-vikärais tu sambhogecchä-prakäçakaù |

bhäva evälpa-saàlakñya-vikäro häva ucyate ||106|| 94

yathä [ku.saà. 3.68]—

vivåëvaté çaila-sutä bhävam aìgaiù

sphurad bäla-kadamba-kalpaiù |

säcékåtä cärutareëa tasthau

mukhena paryasta-vilocanena ||

atha helä—

helätyanta-samälakñya-vikäraù syät sa eva tu ||107|| 95ab

sa eva bhäva eva | yathä—

taha te jhatti pa(u)ttä bahue savyaìga-bibbhamä saalä |

saàsa(i)amuddha-bhävä hoi ciraà ja(i) sahéëaà pi ||

[tathä tasyä jhaöiti pravåttä vadhväù sarväìga-vibhramäù sakaläù |

saàçayita-mugdha-bhävä bhavati ciraà yathä sakhénäm api ||]

atha çobhä—

rüpa-yauvana-lälitya-bhogädyair aìga-bhüñaëam | 95cd

çobhä proktä. . . . . . . . . . . . . . . . . . ||108|| 96a

tatra yauvana-çobhä, yathä—

asambhåtaà maëòanam aìga-yañöer

anäsaväkhyaà karaëaà madasya |

kämasya puñpa-vyatiriktam astraà

bälyät paraà sätha vayaù prapede ||

evam anyaträpi |

atha käntiù—

. . . saiva käntir manmathäpyäyita-dyutiù ||109|| 96b

manmathonmeñeë :ativistérëä çobhaiva käntir ucyate | yathä « netre khaïjana-gaïjane » ity atra |

atha déptiù—

käntir evätivistérëä déptir ity abhidhéyate ||110|| 96cd

yathä mama candra-kalä-näma-näöikäyäà candrakalä-varëanam—

täruëyasya viläsaù

samadhika-lävaëya-sampado häsaù |

dharëi-talasyäbharaëaà

yuva-jana-manaso vaçékaraëam ||

atha mädhuryam—

sarvävasthä-viçeñeñu mädhuryaà ramaëéyatä ||111|| 97ab

yathä (çäkuntale 1.18)—

sarasijam anuviddhaà çavalenäpi ramyaà

malinam api himäàçor lakñma lakñméà tanoti |

ityam adhika-manojïä balkalenäpi tanvé

kim iva hi madhuräëäà maëòanaà näkåténäm ||³²

atha pragalbhatä—

niùsädhvasatvaà prägalbhyam . . . . . . . . ||112|| 97c

yathä—

samäçliñöäù samäçleñaiç cumbitäç cumbitair api |

dañöäç ca daçanaiù käntaà däsékurvanti yoñitaù ||

atha audäryam—

. . . . . . . . audäryaà vinayaù sadä ||113|| 97d

yathä—

na brüte paruñäà giraà vitanute na bhrü-yugaà bhaìguraà

nottaàsaà kñipati kñitau çravaëataù sä me sphuöe'py ägasi |

käntä garbha-gåhe gaväkña-vivara-vyäpäritäkñyä bahiù

sakhyä vaktram abhiprayacchati paraà paryaçruëé locane ||

atha dhairyam—

muktätma-çläghanä dhairyaà manovåttir acaïcalä ||114|| 98ab

yathä [mä.mä. 2.2]—

jvalatu gagane rätrau räträvakhaëòa-kalaù çaçé

dahatu madanaù kià vä måtyoù pareëa vidhäsyati |

mama tu dayitaù çläghyas täto janany amalänvayä

kulam amalinaà na tv eväyaà jano na ca jévitam ||

atha lélä—

aìgair veñair alaìkäraiù premibhir vacanair api | 98cd

préti-prayojaitair léläà priyasyänukåtià viduù ||115||

yathä—

måëäla-vyäla-valayä veëé-bandha-kapardiné |

haränukäriëé pätu lélayä pärvaté jagat ||³³

atha viläsaù—

yäna-sthänäsanädénäà mukha-neträdi-karmaëäm | 99cd

viçeñas tu viläsaù syäd iñöa-sandarçanädinä ||116||

yathä [mä.mä. 1.26]—

aträntare kim api väg-vibhavätivåtta-

vaicitryam ullasita-vibhramam äyatäkñyäù |

tad-bhüri-sättvika-vikäram apästa-dhairyam

äcäryakaà vijayi mänmatham äviräsét ||

atha vicchittiù—

stokäpy äkalpa-racanä vicchittiù känti-poña-kåt ||117|| 100cd

yathä [mägha. 8.70]—

svacchämbhaù-snapana-vidhautam aìgam

oñöhas tämbüla-dyuti-viçado viläsinénäm |

väsaç ca pratanu viviktam astv itéyän

äkalpo yadi kusumeñuëä na çünyaù ||

atha bibbokaù—

bibbokas tv atigarveëa vastunéñöe'py anädaraù ||118|| 100ef

yathä—

yäsäà saty api sad-guëänusaraëe doñänuvåttiù parä

yäù präëän varam arpayanti na punaù sampürëa-dåñöià priye |

atyantäbhimate'pi vastuni vidhir yäsäà niñedhätmakas

täs trailokya-vilakñaëa-prakåtayo vämäù prasédantu te ||

atha kilakiïcitam—

smita-çuñka-rudita-hasita-träsa-krodha-çramädénäm |

säìkaryaà kilakiïcitam éñöatama-saìgamädijäd dharñät ||119|| 101

yathä [mägha 10.69]—

päëi-rodham avirodhita-väïchaà

bhartsanäç ca madhura-smita-garbhäù |

käminaù sma kurute karabhorür

häri çuñka-ruditaà ca sukhe'pi ||

atha moööäyitam—

tad-bhäva-bhävite citte vallabhasya kathädiñu |

moööäyitam iti prähuù karëa-kaëòüyanädikam ||120|| 102

yathä—

subhaga tvat-kathärambhe karëa-kaëòüti-lälasä |

ujjåmbha-vadanämbhojä bhinatty aìgäni säìganä ||

atha kuööamitam—

keçastanädharädénäà grahe harñe’pi sambhramät |

ähuù kuööamitaà näma çiraù-kara-vidhünanam ||121|| 103

yathä [mägha 10.53]—

pallavopamiti-sämya-sapakñaà

dañöavaty adhara-bimbam abhéñöe |

paryakrüji sarujeva taruëyäs

tära-lola-valayena kareëa ||

atha vibhramaù—

tvarayä harña-rägäder dayitä-gamanädiñu |

asthäne vibhramädénäà vinyäso vibhramo mataù ||122|| 104

yathä—

çrutväyäntaà bahiù käntam asamäpta-vibhüñayä |

bhäle'ïjanaà dåçor läkñä kapole tilakaù kåtaù ||

atha lalitam—

sukumäratayäìgänäà vinyäso lalitaà bhavet ||123|| 105ab

yathä [mägha 7.18]—

gurutara-kala-nüpuränunädaà

salalita-nartita-väma-päda-padmaù |

itarad-anatilolam ädadhänä padam

atha manmatha-mantharaà jagäma ||

atha madaù—

mado vikäraù saubhägya-yauvanädy-avalepajaù ||124|| 105cd

yathä [amaru 55]—

mä garvam udvaha kapola-tale cakästi

känta-svahasta-likhitä nava-maïjaréti |

anyäpi kià na sakhi bhäjanam édåçénäà

vairé na ced bhavati vepathur antaräyaù ||³⁴

1 Cited as example after Dhvanyälokaù 3.16. Skm 2105.

2 Gäthä 1.4. Cited as example after Dhvanyälokaù 1.3.

3 amaroù | (As 68, Sv 2113, Dhvanyäloka 4.2, Sd. 1.3)

4 Above 1.3 ad.

5 Sad-ukti-karëämåta 978.

6 This line does not appear in my Sähitya-darpaëa.

7 Srk 837; Skm 1036 (credited to Suvibhoka), Sk 4.236, Smv 48.2.

8 Gähä-sattasäé 1.4; Kävya-prakäça 1.6.

9 tasya våtter arthaç ca |

10 gäm änayety ädi rétyä |

11 pürvaà tv anvitäbhidhväna-vädinäà matam iti bhävaù |

12 Ra.su. 4.287, Skm 812, Dr. 4.48

13 See also Daçarüpaka 4.2 (Dhanika)

14 kasyacit | (Skm 877, Sk 5.364, Dr. under 2.7)

15 Spd 3754

16 amaru 73 or 109, padyävalé 263

17 kalaha-priyo bahu-katho virüpo gandha-sevakaù | mänyämänya-viçeña-jïaç ceöo'py evaàvidhaù småtaù || (nä.çä. 35.58)

18 rasärëave 4.93

19 çré-harña-devasya | (Nn 3.4, Sv 2072, Srk 469, Skm 516, 1126, Spd 3672, Smv 77.2)

20 amaru 26 (29); Skm. 498

21 çåìgära-tilakaù 1.39d.

22 vidyäyäù | (Srk 574, Skm 1172, Spd 376)

23 Çåìgära-tilakaù 1.42d, Skm 509.

24 Under smarändhä above.

25 Çåìgära-tilakaù 1.42c, Skm 662.

26 amaroù (Amaru 53; Dr 2.17; Sv 1614, Spd 3554, Smv 57.1, Srk 653, Skm 691)

27 Çåìgära-tilakaù 1.41d, sa.ka. 2.23.2; çä.pa. 3563; Smv 57.16, Padyävali 218)

28 Amaru 17, Srk 639, Skm 692, Sv 1583, Spd 3534, Smv 55.6, Dr 2.19, Rask 2.67g.

29 çåìgära-tilakaù 2.40a, daçarüpakam 2.34d

30 Rasärëava-sudhäkara 3.188.

31 meghadüta 2.23.

32 Dhvanyäloka 3.1, Rasärëava-sudhäkaraù 4.250.

33 Spd 4632.

34 Srk 1640; Skm 1175 (keçaöasya); Smv 86.14; Daçarüpaka 2.22, Rasärëava-sudhäkaraù 2.191; Padyävalé 302 (dämodarasya); bha.ra.si. 2.4.165

Página PRINCIPAL OBRAS y AUTORES CLÁSICOS Agradecimientos Cuadro General Disculpen las Molestias Conceptos Hinduistas (1428)SC Category:Hindu (mythology) (3256)SC | Category:Hindu mythology (3270)SC | Categoría:Mitología hindú (3288)SC (indice) | Categoría:Mitología hindú (videos) (3289)SC | Conceptos Hinduista (A - G) SK y SC (videos) (3294)SC Aa-Anc · Aga - Ahy · Ai - Akshay · Akshe - Amshum · Ana - Ancie · Ang - Asvayu · Ata - Az · Baa-Baz · Be-Bhak · Bhal-Bu · C · Daa-Daz · De · Dha-Dry · Du-Dy  · E · F · Gaa-Gayu · Ge-Gy · Ha-He · Hi-Hy · I · J · K · Ka - Kam · Kan - Khatu · Ki - Ko · Kr - Ku · L · M · N · O · P · R · S · Saa-San · Sap-Shy · Si-Sy · Ta - Te · U · V · Ve-Vy · Y · Z Conceptos Hinduistas (2919)SK  |  (2592)SK Aa-Ag ·  Ah-Am ·  Ana-Anc ·  And-Anu · Ap-Ar · As-Ax ·  Ay-Az · Baa-Baq ·  Bar-Baz ·  Be-Bhak · Bhal-Bhy ·  Bo-Bu ·  Bra · Brh-Bry · Bu-Bz · Caa-Caq ·  Car-Cay ·  Ce-Cha ·  Che-Chi ·  Cho-Chu ·  Ci-Cn ·  Co-Cy · Daa-Dan ·  Dar-Day ·  De ·  Dha-Dny · Do-Dy ·  Ea-Eo ·  Ep-Ez · Faa-Fy · Gaa-Gaq ·  Gar-Gaz ·  Ge-Gn ·  Go ·  Gra-Gy ·  Haa-Haq ·  Har-Haz ·  He-Hindk ·  Hindu-Histo · Ho-Hy ·  Ia-Iq ·  Ir-Is ·  It-Iy · Jaa-Jaq · Jar-Jay · Je-Jn · Jo-Jy ·  Kaa-Kaq ·  Kar-Kaz ·  Ke-Kh ·  Ko · Kr · Ku - Kz · Laa-Laq ·  Lar-Lay ·  Le-Ln ·  Lo-Ly · Maa-Mag ·  Mah ·  Mai-Maj ·  Mak-Maq ·  Mar-Maz ·  Mb-Mn ·  Mo-Mz ·  Naa-Naq ·  Nar-Naz ·  Nb-Nn ·  No-Nz ·  Oa-Oz · Paa-Paq ·  Par-Paz ·  Pe-Ph ·  Po-Py ·  Raa-Raq ·  Rar-Raz ·  Re-Rn ·  Ro-Ry ·  Saa-Sam · San-Sar · Sas-Sg · Sha-Shy · Sia-Sil · Sim-Sn · So - Sq · Sr - St · Su-Sz ·  Taa-Taq ·  Tar-Tay ·  Te-Tn ·  To-Ty ·  Ua-Uq ·  Ur-Us ·  Vaa-Vaq ·  Var-Vaz ·  Ve ·  Vi-Vn · Vo-Vy · Waa-Wi ·  Wo-Wy ·  Yaa-Yav ·  Ye-Yiy ·  Yo-Yu ·  Zaa-Zy HINDUISMO (3270)SC | 1º Sri Garga-Samhita

Sri Garga-Samhita | Oraciones Selectas al Señor Supremo | Devotees Vaishnavas | Dandavat pranams - All glories to Srila Prabhupada | Dandavat pranams | Santos Católicos | El Mundo del ANTIGUO EGIPTO II | El Antiguo Egipto I |Archivo Cervantes | Neale Donald Walsch | Sivananda Yoga | SWAMIS | Hari Katha | Hinduismo | Biografías