Sahitya-darpanam 2ª Parte - Visvanatha Kaviraja

Foto:
Radha y Krishna
harekrsna

Sahitya-darpanam 2ª Parte

Visvanatha Kaviraja

Sahitya-darpanam: 1ª Parte | 2ª Parte | 3ª Parte | 4ª Parte | 5ª Parte | 6ª Parte

atha vihåtam—


vaktavya-käle’py avaco vréòayä vihåtaà matam ||125|| 106ab


yathä—

dürägatena kuçalaà påñöä noväca sä mayä kiïcit |
paryaçruëé tu nayane tasyäù kathayämbabhüvatuù sarvam ||

atha tapanam—




tapanaà priya-vicchede smara-vegottha-ceñöitam ||126|| 106cd



yathä mama—

çväsän muïcati bhütale viluöhati tvan-märgam älokate
dérghaà roditi vikñipaty ata itaù kñämäà bhujä-vallarém |
kià ca präëa-samäna käìkñitavaté svapne'pi te saìgamaà
nidräà väïchati na prayacchati punar dagdho vidhis täm api ||

atha maugdhyam—

ajïänäd iva yä påcchä pratétasyäpi vastunaù |
vallabhasya puraù proktaà maugdhyaà tat-tattva-vedibhiù ||127|| 107

yathä—

ke drumäs te kva vä gräme santi kena praropitäù |
nätha mat-kaìkaëa-nyastaà yeñäà muktä-phalaà phalam ||

atha vikñepaù—

bhüñäëäm ardha-racanä mithyä viñvag-avekñaëam |
rahasyäkhyänam éñäc ca vikñepo dayitäntike ||128|| 108

yathä—

dhammillam ardha-yuktaà kalayati tilakaà tathäsakalam |
kiïcid vahati rahasyaà cakitaà viñvag vilokate tanvé ||

atha kutühalam—

ramya-vastu-samäloke loltä syät kutühalam ||129|| 109ab

yathä [ra.vaà. 7.7]—

prasädhikälambitam agra-pädam
äkñipya käcid drava-rägam eva |
utsåñöa-lélägati-rägaväkñäd
alaktakäìkäà padavéà tatäna ||

atha hasitam—

hasitaà tu våthä-häso yauvanodbheda-sambhavaù ||130||109cd

yathä—

akasmäd eva tanvaìgé jahäsa yad iyaà punaù |
nünaà prasüna-bäëo'syäà sväräjyam adhitiñöhati ||

atha cakitam—

kuto’pi dayitasyägre cakitaà bhaya-sambhramaù ||131|| 110ab

yathä [mägha 8.24]—

trasyanté cala-çapharé-vighaööitorur
vämorür atiçayam äpa vibhramasya |
kñubhyanti prasabham aho vinäpi hetor
léläbhiù kim u sati käraëe ramaëyaù ||

atha keliù—


vihäre saha käntena kréòitaà kelir ucyate ||132|| 110cd


yathä—

vyapohituà locanato mukhänilair
apärayantaà kila puñpajaà rajaù |
payodhareëorasi käcid unmanäù
priyaà jaghänonnata-pévara-stané ||

atha mugdhä-kanyayor anurägeìgitäni—

dåñövä darçayati vréòäà sammukhaà naiva paçyati |
pracchannaà vä bhramantaà vätikräntaà paçyati priyam ||133|| 111

bahudhä påcchyamänäpi manda-mandam adhomukhé |
sagadgada-svaraà kiïcit priyaà präyeëa bhäñate ||134|| 112

anyaiù pravartitäà çaçvat sävadhänä ca tat-kathäm |
çåëoty anyatra dattäkñé priye bälänurägiëé ||135|| 113

atha sakalänäm api näyikänäm anurägeìgitäni—

ciräya savidhe sthänaà priyasya bahu manyate |
vilocana-pathaà cäsya na gacchaty analaìkåtä ||136|| 114

kväpi kuntala-saàvyäna-saàyama-vyapadeçataù |
bähu-mülaà stanau näbhipaìkajaà darçayet sphuöam ||137|| 115

äcchädayati väg-ädyaiù priyasya paricärakän |
viçvasity asya mitreñu bahu-mänaà karoti ca ||138|| 116

sakhé-madhye guëän brüte sva-dhanaà pradadäti ca |
supte svapiti duùkhe’sya duùkhaà dhatte sukhe sukham ||139|| 117

sthitä dåñöi-pathe çaçvat-priye paçyati dürataù |
äbhäñate parijanaà sammukhaà smara-vikriyam ||140|| 118

yat kiïcid api saàvékñya kurute hasitaà mudhä |
karëa-kaëòüyanaà tadvat kavaré-mokña-saàyamau ||141|| 119

jåmbhate sphoöayaty aìgaà bälam äçliñya cumbati |
bhäle tathä vayasyäyä racayet tilaka-kriyäm ||142|| 120

aìguñöhägreëa likhati saköäkñaà nirékñate |
daçati svädharaà cäpi brüte priyam adhomukhé ||143|| 121

na muïcati ca taà deçaà näyako yatra dåçyate |
ägacchati gåhaà tasya kärya-vyäjena kenacit ||144|| 122

dattaà kim api käntena dhåtväìge muhur ékñate |
nityaà håñyati tad-yoge viyoge malinä kåçä ||145|| 123

manyate bahu tac-chélaà tat-priyaà manyate priyam |
prärthayaty alpa-mülyäni suptä na parivartate ||146|| 124

vikärän sättvikän asya sammukhé nädhigacchati |
bhäñate sünåtaà snigdhäm anuraktä nitambiné ||147|| 125

eteñv adhika-lajjäni ceñöitäni nava-striyäù |
madhya-vréòäni madhyäyäù sraàsamäna-trapäëi tu | 126

anya-striyäù pragalbhäyäs tathä syur vära-yoñitaù ||148||

diì-mätraà, yathä—

antika-gatam api mäm iyam avalokayatéva hanta dåñöväpi |
sarasa-nakha-kñata-lakñitam äviñkurute bhujä-mülam ||

tathä—

lekhya-prasthäpanaiù snigdhair vékñitair mådu-bhäñitaiù | 127
düté-sampreñaëair näryä bhäväbhivyaktir iñyate ||149||

dütyaç ca—

dütyaù sakhé naöé däsé dhätreyé prativeçiné | 128
bälä pravrajitä kärüù çilpinyädyäù svayaà tathä ||150||

kärü rajaké-prabhåtiù | çilpiné citrakärädi-stré | ädi-çabdät tämbülika-gändhika-stré-prabhåtayaù | tatra sakhé, yathä—"çväsän muïcati" ity ädi |

svayaà-düté, yathä mama—

panthia paäsio bia lacchéasi jäsi tä kim aëëatto |
ëa maëaà bi värao idha atthi ghare ghaëa-rasaà piantäëaà ||

[pathika pipäsito iva lakñyase yäsi tat kim anyatra |
na manäg api väraka ihästi gåhe ghaëa-rasaà pibatäm ||]

etäç ca näyikä-viñaye näyakänäm api dütyo bhavanti |

düté-guëän äha—

kalä-kauçalam utsäho bhaktiç cittajïatä småtiù | 129

mädhuryaà narma-vijïänaà vägmitä ceti tad-guëäù |
etä api yathaucityäd uttamaädhama-madhyamäù ||151|| 130

etä dütyaù |

atha pratinäyakaù |

dhérodhataù päpakäré vyasané pratinäyakaù ||152|| 131ab

yathä rämasya rävaëaù |

atha uddépana-vibhäväù |

uddépana-vibhäväs te rasam uddépayanti ye ||153|| 131cd

te ca—

älambanasya ceñöädyä deça-kälädayas tathä ||154|| 132ab

ceñöädyä ity ädya-çabdäd rüpa-bhäñaëädayaù | kälädéty ädi-çabdäc candra-candana-kokiläläpa-bhramara-jhaìkärädayaù | tatra candrädayo, yathä mama—

karam udaya-mahédhara-stanägre
galita-tamaù-paöaläàçuke niveçya |
vikasita-kumudekñaëaà vicumbaty
ayam amareça-diço mukhaà sudhäàçuù ||

yo yasya rasasyoddépana-vibhävaù sa tat-svarüpa-varëane vakñyate |


atha anubhäväù—

udbuddhaà käraëaiù svaiù svari bahir bhävaà prakäçayan | 132cd
loke yaù kärya-rüpaù so’nubhävaù kävya-näöyayoù ||155||

yaù khalu loke sétädi-candrädibhiù svaiù svair älambanoddépana-käraëai rämäder antar-udbuddhaà raty-ädikaà bahiù prakäçayan käryam ity ucyate, sa kävya-näöyayoù punar anubhävaù |

kaù punar asäv ity äha—

uktäù stréëäm alaìkärä aìgajäç ca svabhävajäù | 133cd
tad-rüpäù sättvikä bhäväs tathä ceñöäù parä api ||156||

tad-rüpä anubhäva-svarüpäù | tatra yo yasya rasasyänubhävaù sa tat-svarüpa-varëane vakñyate |

tatra sättvikäù—

vikäräù sattva-sambhütäù sättvikäù parikértitäù ||157|| 134cd

sattvaà näma svätma-viçräma-prakäça-käré kaçcanäntaro dharmaù |
sattva-mätrodbhavatvät tu bhinnä apy anubhävataù ||158|| 135ab

go-balévarda-nyäyena iti çeñaù | ke ta ity äha—

stambhaù svedo’tha romäïcaù svara-bhaìgo’tha vepathuù | 135cd
vaivarëyam açru-pralaya ity sättvikäù småtäù ||159||

tatra—

stambhaç ceñöä-pratéghäto bhaya-harñämayädibhiù | 136
vapur jalodgamaù svedo rati-gharma-çramädibhiù ||160||

harñädbhuta-bhayädibhyo romäïco roma-vikriyäù | 137
mada-saàmada-péòädyair vaisvaryaà gadgadaà viduù ||161||

räga-dveña-çramädibhyaù kampo gätrasya vepathuù | 138
viñäda-mada-roñädyair varëänyatvaà vivarëatä ||162||

açru netrodbhavaà väri krodha-duùkha-praharñajam | 139
pralayaù sukha-duùkhäbhyäà ceñöä-jïäna-niräkåtiù ||163|| 140ab

yathä mama—

tanu-sparçäd asyä dara-mukulite hanta nayane
udaïcad-romäïcaà vrajati jaòatäm aìgam akhilam |
kapolau gharmärdrau dhruvam uparatäçeña-viñayaà
manaù sändränandaà spåçati jhaöiti brahma paramam ||

evam anyat |


atha vyabhicäriëaù—

viçeñäd äbhimukhyena caraëäd vyabhicäriëaù |
sthäyiny unmagna-nirmagnästrayastriàçac ca tad-bhidäù ||164|| 140ef

sthiratayä vartamäne hi raty-ädau nirvedädayaù prädurbhäva-tirobhäväbhyäm äbhimukhyena caraëäd vyabhicäriëaù kathyante |

ke ta ity äha—

nirvedävega-dainya-çrama-mada-jaòatä augrya-mohau vibodhaù svapnäpasmära-garvä maraëam alasatämarña-nidrävahitthäù | autsukyonmäda-çaìkäù småti-mati-sahitä vyädhi-

saträsa-lajjä

harñäsüyä-viñädäù sadhåti-capalatä gläni-cintä-vitarkäù ||165|| 141

tatra (1) nirvedaù—

tattva-jïänäpad-érñyäder nirvedaù svävamänanam |
dainya-cintäçru-niùçväsa-vaivarëyocchvasitädi-kåt ||166|| 142

tattva-jïänän nirvedo, yathä—

måt-kumbha-bälukärandhra-pidhäna-racanärthinä |
dakñiëävarta-çaìkho'yaà hanta cürëékåto mayä ||

atha (2) ävegaù—

ävegaù sambhramas tatra varñaje piëòitäìgatä |
utpätaje srastatäìge dhümädyäkulatägnije ||167|| 143

räja-vidravajädes tu çastra-nägädi-yojanam |
gajädeù stambhakampädi päàsvädyäkulatänilät | 144cd

iñöäd dharñäù çuco’niñöäj jïeyäç cänye yathäyatham ||168|| 145ab

tatra çatrujo, yathä—

arghyam arghyam iti vädinaà

nåpaà so’navekñya bharatägrajo yataù |

kñatra-kopa-dahanärciñaà tataù

sandadhe dåçam udagra-tärakäm ||

evam anyad ühyam |


atha (3) dainyam—

daurgatyädyair anaujasyaà dainyaà malinatädikåt ||169|| 145cd

yathä—

våddho'ndhaù patir eña maïcaka-gataù sthüëävaçeñaà gåhaà
kälo'bhyarëa-jalägamaù kuçaliné vatsasya värtäpi no |
yatnät saïcita-taila-bindu-ghaöikä bhagneti paryäkulä
dåñövä garbha-bharälasäà nija-vadhüà çväçrüç ciraà roditi ||

atha (4) çramaù—

khedo raty-adhva-gatyädeù çväsa-nidrädi-kåc chramaù ||170|| 146ab

yathä—

sadyaù puré-parisare'pi çiréña-mådvé
sétä javät tricaturäëi padäni gatvä |
gantavyam asti kiyad ity asakåd-bruväëä
rämäçruëaù kåtavaté prathamävatäram || (bäla-rämäyaëa 6.34)²

atha (5) madaù—

saàmohänanda-sambhedo mado madyopayogajaù | 146cd
amunä cottamaù çete madhyo hasati gäyati |
adhama-prakåtiç cäpi paruñaà vakti roditi ||171|| 147

yathä—

prätibhaà trisarakeëa gatänäà
vakra-väkya-racanä-ramaëéyaù |
güòha-sücita-rahasya-sahäsaù
subhruväà pravavåte parihäsaù ||

atha (6) jaòatä—

apratipattir jaòatä syäd iñöäniñöa-darçana-çrutibhiù |
animiña-nayana-nirékñaëa-tüñëémbhävädayas tatra ||172|| 148

yathä mama kuvalayäçva-carite präkåta-kävye—

ëabaria taà juajualaà aëëoëëaà ëihida-sajala-manthara-diööhià |
älekkhaopiaà bia khaëa-mettaà tattha saàööhiaà muasaëëaà ||

[kevlaà tad yuva-yugalam anyonyaà nihita-sajala-manthara-dåñöim |
älekhyârpitam iva kñaëa-mätraà tatra sthitaà mukta-saìgam ||]

atha (7) ugratä—

çauryäparädhädi-bhavaà bhavec caëòatvam ugratä |
tatra sveda-çiraù-kampa-tarjanä-täòanädayaù ||173|| 149

yathä [mä.mä. 5.31]—

praëayi-sakhé-saléla-parihäsa-rasädhigatair
lalita-çiréña-puñpa-hananair api tämyati yat |
vapuñi vadhäya tatra tava çastram upakñipataù
patatu çarasy akäëòayam adaëòaà ivaiña bhujaù ||³

atha (8) mohaù—

moho vicittatä bhéti-duùkhävegänucintanaiù |
mürcchanäjïäna-patana-bhramaëädarçanädi-kåt ||174|| 150

yathä [ku.saà. 3.73]—

tévräbhiñaìga-prabhaveëa våttià
mohena saàstambhayatendriyäëäm |
ajïäta-bhartå-vyasanä muhürtaà
kåtopakäreva ratir babhüva ||

atha (9) vibodhaù—

nidräpagama-hetubhyo vibodhaç cetanägamaù |
jåmbhäìga-bhaìga-nayana-mélanäìgävaloka-kåt ||175|| 151

yathä [mägha 11.13]—

cira-rati-parikheda-präpta-nidrä-sukhänäà
caramam api çayitvä pürvam eva prabuddhäù |
aparicalita-gäträù kurvate na priyäëäm
açithila-bhuja-cakräçleña-bhedaà taruëyaù ||

atha (10) svapnaù—

svapno nidräm upetasya viñayänubhavas tu yaù |
kopävega-bhaya-gläni-sukha-duùkhädi-kärakaù ||176|| 152

yathä [megha 2.46]—

mäm äkäça-praëihita-bhujaà nirdayäçleña-hetor
labdhäyäs te katham api mayä svapna-sandarçaneñu |
paçyanténäà na khalu bahuço na sthalé-devatänäà
muktä-sthüläs taru-kisalayeñv açru-leçäù patanti ||

atha (11) apasmäraù—

manaù-kñepas tvam apasmäro grahädyäveçanädijaù |
bhüpätakampa-prasveda-phena-lälädi-kärakaù ||177|| 153

yathä [mägha 3.72]—

äçliñöa-bhümià rasitäram uccair
lolad-bhujäkära-båhat-taraìgam |
phenäyamänaà patim äpagänäm
asäv apasmäriëam äçaçaìke ||

atha garvaù—

garvo madaù prabhäva-çré-vidyä-sat-kulatädijaù |
avajïä-sa-viläsäìga-darçanävinayädi-kåt ||178|| 154

tatra çaurya-garvo, yathä [veëé. 3.46]—

dhåtäyudho yävad ahaà tävad anyaiù kim äyudhaiù |
yad vä na siddham astreëa mama tat kena sädhyatäm ||

atha (13) maraëam—

çarädyair maraëaà jévatyägro’ìga-patanädi-kåt ||179|| 155ab

yathä [ra.vaà. 11.20]—

räma-manmatha-çareëa täòitä
duùsahena hådaye niçäcaré |
gandhavad rudhira-candanokñitä
jéviteça-vasatià jagäma sä ||

atha (14) älasyam—

älasyaà çrama-garbhädyair jäòyaà jåmbhäsitädi-kåt ||180|| 155cd

yathä—

na tathä bhüñayaty aìgaà na tathä bhäñate sakhém |
jåmbhate muhur äsénä bälä garbha-bharälasä ||

atha (15) ämarñaù—

nindäkñepäpamänäder amarño’bhiniviñöatä |
netra-räga-çiraù-kampa-bhrü-bhaìgottajanädi-kåt ||181|| 156

yathä [mahévéra-caritam 3.7]—

präyaçcittaà cariñyämi püjyänäà vo vyatikramät |
na tv eva düñayiñyämi çastra-graha-mahä-vratam ||

atha (16) nidrä—

cetaù saàmélanaà nidrä çrama-klama-madädijä |
jåmbhäkñi-mélanocchväsa-gätra-bhaìgädi-käraëam ||182|| 157

yathä—

särthakänarthaka-padaà bruvaté mantharäkñaram |
nidrärdha-mélitäkñé sä likhitevästi me hådi ||

atha (17) avahitthä—

bhaya-gaurava-lajjäder harñädy-äkära-guptir avahitthä |
vyäpäräntara-saktyanyathävabhäñaëa-vilokanädi-karé ||183|| 158

yathä [ku.saà. 6.84]—

evaà vädini devarñau pärçve pitur adhomukhé |
lélä-kamala-paträëi gaëayämäsa pärvaté ||

atha (18) autsukyam—

iñöänaväpter autsukyaà käla-kñepäsahiñëutä |
citta-täpa-tvaräsveda-dérgha-niùçvasitädi-kåt ||184|| 159

yathä—yaù kaumära-harañ sa eva hi varaù ity ädau | atra yat kävya-prakäça-käreëa rasasya prädhänyam ity uktaà tad-rasana-dharma-yogitväd vyabhicäri-bhävasyäpi rasa-çabda-väcyatvena gatärthaà mantavyam |

atha (19) unmädaù—

citta-saàmoha unmädaù käma-çoka-bhayädibhiù |
asthäna-häsa-rudita-géta-pralapanädi-kåt ||185|| 160

yathä mama—

bhrätar dvirepha bhavatä bhramatä samantät
präëädhikä priyatamä mama vékñitä kim ?
(jhaìkäram anubhüya sänandam)
brüñe kim om iti sakhe kathayäçu tan me
kià kià vyavasyati kuto'sti ca kédåçéyam ||

atha (20) çaìkä—

para-krauryätma-doñädyaiù çaìkänarthasya tarkaëam |
vaivarëya-kampa-vaisvarya-pärçvälokäsya-çoña-kåt ||186|| 161

yathä mama—

präëeçena prahita-nakhareñv aìgakeñu kñapänte
jätätaìkä racayati ciraà candanälepanäni |
dhatte läkñäm asakåd adhare datta-dantävaghäte
kñämäìgéyaà cakitam abhitaç cakñuñé vikñipanté ||

atha (21) småtiù—

sadåça-jïäna-cintädyair bhrü-samunnayanädi-kåt |
småtiù pürvänubhütärtha-viñaya-jïänam ucyate ||187|| 162

yathä mama—

mayi sa-kapaöaà kiàcit kväpi praëéta-vilocane
kim api namanaà präpte tiryag-vijåmbhita-tärakam |
smitam upagatäm äléà dåñövä salajjam aväïcitaà
kuvalaya-dåçaù smeraà smeraà smarämi tad-änanam ||

atha (22) matiù—

néti-märgänusåtyäder artha-nirdhäraëaà matiù |
smeratä dhåti-satoñau bahu-mänaç ca tad-bhaväù ||188|| 163

yathä [çäku. 1.20]—

asaàçayaà kñatra-parigraha-kñamä
yad äryam asyäm abhiläñi me manaù |
satäà hi sandeha-padeñu vastuñu
pramäëam antaù-karaëa pravåttayaù ||

atha (23) vyädhiù—

vyädhir jvarädir vätädyair bhümécchotkampanädi-kåt ||189|| 164ab

tatra dähamayatve bhümécchädaù çaityamayatve utkampanädayaù | spañöam udäharaëam |


atha (24) träsaù—

nirghäta-vidyud-ulkädyais träsaù kampädi-kärakaù ||190|| 164cd

yathä [kiräöärjunéya 8.45]—

parisphuran-ména-vighaööito ravaù
suräìganäs träsa-vilola-dåñöayaù |
upäyayuù kampita-päëi-pallaväù
sakhé-janasyäpi vilokanéyatäm ||

atha (25) vréòä—

dhärñöyäbhävo vréòä vadanänamanädi-kåd duräcärät ||191|| 165ab

yathä "mayi sakapaöaà" ity ädi |


atha (26) harñaù—

harñas tv iñöäväpter manaù-prasädo’çru-gadgadädi-karaù ||192|| 165cd

yathä [ra.vaà]—

samékñya putrasya cirät pitä mukhaà
nidhäna-kumbhasya yathaiva durgataù |
mudä çarére prababhüva nätmanaù
payodhir indüdaya-mürcchito yathä ||

tathä (27) asüyä—

asüyänya-guëardhénäm auddhatyäd asahiñëutä |
doñodghoña-bhrü-vibhedävajïä-krodheìgitädi-kåt ||193|| 166

yathä [mägha 15.1]

atha tatra päëòu-tanayena sadasi vihitaà madhudviñaù |
mänam asahata na cedipatiù para-våddha-matsari mano hi mäninäm ||

atha (28) viñädaù—

upäyäbhäva-janmä tu viñädaù sattva-saìkñayaù |
niùçväsocchväsa-håt-täpa-sahäyänveñaëädi-kåt ||194|| 167

yathä mama—

esä kuòila-ghaëena ciura-kaòappeëa tuha ëibaddhä veëé |
maha sahi dära(i) òhaàsa(i) äasa-ghaööibba käa(u)ra(i)bba hiaaà ||




[eñä kuöila-ghanena cikura-kaläpena tava nibaddhä veëé |
mama sakhi därayati daçati äyasa-yañöir iva käloragéva hådayam ||]

atha (29) dhåtiù—

jïänäbhéñöägamädyais tu sampürëa-spåhatä dhåtiù |
sauhitya-vacanolläsa-sahäsa-pratibhädi-kåt ||195|| 168

yathä mama—

kåtvä déna-nipéòanaà nija-jane baddhvä vaco-vigrahaà
naivälocya garéyasér api ciräd ämuñmikér yätanäù |
dravyaughäù parisaàcitäù khalu mayä yasyäù kåte sämprataà
néväräïjalinäpi kevalam aho seyaà kåtärthä tanuù ||

atha (30) capalatä—

mätsarya-dveña-rägädeç cäpalyaà tv anavasthitiù |
tatra bharsana-päruñya-svacchanäcaraëädayaù ||196|| 169

yathä—

anyäsu tävad upamarda-sahäsu bhåìga
lolaà vinodaya manaù sumanolatäsu |
mughdäm ajäta-rajasaà kali-käma-käle
vyarthaà kadarthayasi kià nava-mallikäyäù ||⁴

atha (31) gläniù—

ratyäyäsamanastäpa-kñut-pipäsädi-sambhavä |
glänir niñpräëatä-kampa-kärçyänutsähatädi-kåt ||197|| 170

yathä [u.rä.ca. 3.5]—

kisalayam iva mugdhaà bandhanäd vipralünaà
hådaya-kusuma-çoñé däruëo dérgha-çokaù |
glapayati paripäëòu kñämam asyäù çaréraà
çaradija iva gharmaù ketaké-patra-garbham ||⁵

atha (32) cintä—

dhyänaà cintä hitänäpteù çünyatäçväsana-täpa-kåt ||198|| 171ab

yathä mama—

kamaleëa biaseëa saàjoenté birohiëaà sasi-bimbaà |
kara-ala-pallatthamuhé kià cintasi sumuhi antarähiaä ||




[kamalena bikasitena saàyojayanté virodhinaà çaçi-bimbam |
karatala-paryasta-mukhé kià cintayasi sumukhi antarähita-hådayä ||]

atha (33) tarkaù—

tarko vicäraù sandehäd bhrüçiro’ìguli-nartakaù ||199|| 171cd

yathä "kià ruddhaù priyayä" ity ädi |


ete ca trayastriàçad vyabhicäri-bhedä iti yad uktaà tad upalakñaëam ity äha—

ratyädayo’py aniyate rase syur vyabhicäriëaù ||200|| 172ab

tathä hi—çåìgäre'nucchidyamänatayävasthänäd ratir eva sthäyi-çabdäcyä häsaù punarutpadyamäno vyabhicäry eva | vyabhiçäri-lakñaëa-yogät | tad uktaà—rasävasthaù paraà bhävaù sthäyitäà pratipadyate iti |

tat kasya sthäyinaù, kasmin rase saïcäritvam ity äha—

çåìgära-vérayor häso vére krodhas tathä mataù | 172cd

çänte jugupsä kathitä vyabhicäritayä punaù |
ity ädy-anyat samunnateyaà tathä bhävita-buddhibhiù ||201|| 173

atha sthäyi-bhävaù—

aviruddhä viruddhä vä yaà tirodhätum akñamäù |
äsvädäìkura-kando’sau bhävaù sthäyéti saàmataù ||202|| 174

tad bhedän äha—

ratir häsaç ca çokaç ca krodhotsähau bhayaà tathä |
jugupsä vismayaç cettham añöau proktäù çamo’pi ca ||203|| 175

tatra—

ratir mano’nuküle’rthe manasaù pravaëäyitam |
väg-ädi-vaikåtaiç ceto-vikäso häsa iñyate ||204|| 176

iñöa-näçädibhiç ceto-vaiklavyaà çoka-çabda-bhäk |
pratiküleñu taikñëyasyävabodhaù krodha iñyate ||205|| 177

käryärambheñu saàrambhaù stheyänutsäha ucyate |
raudra-çaktyä tu janitaà citta-vaiklavyaà bhayam ||206|| 178

doñekñaëädibhir garhä jugupsä vismayodbhavä |
vividheñu padärtheñu loka-sémätivartiñu ||207|| 179

visphäraç cetaso yas tu sa vismaya udähåtaù |
çamo niréhävasthäyäà svätma-viçrämajaà sukham ||208|| 180

yathä mälaté-mädhave ratiù | laöakamalake häsaù | rämäyaëe çokaù | mahäbhärate çamaù | evam anyaträpi | ete hy eteñv antarä utpadyamänais tais tair viruddhaiç ca bhävair anucchinnäù pratyuta paripuñöä eva sahådayänubhava-siddhäù |

kià ca—

nänäbhinaya-sambandhän bhävayanti rasän yataù |
tasmäd bhävä amé proktäù sthäyi-saïcäri-sättvikäù ||209|| 181

yad uktam—sukha-duùkhädibhir bhävair bhävas tad-bhäva-bhävanam |


atha rasasya bhedän äha—

çåìgära-häsya-karuëa-raudra-véra-bhayänakäù |
bébhatso’dbhuta ity añöau rasäù çäntas tathä mataù ||210|| 182

tatra çåìgäraù—

çåìgaà hi manmathodbhedas tad ägamana-hetukaù |
uttama-prakåti-präyo rasaù çåìgära iñyate ||211|| 183

paroòhäà varjayitvätra veçyäà cänanurägiëém |

älambanaà näyikäù syur dakñiëädyäç ca näyakam ||212|| 184

candra-candana-rolamba-rutädy-uddépanaà matam |
bhrü-vikñepa-kaöäkñädir anubhävaù prakértitaù ||213|| 185

tyaktvaugrya-maraëälasya-jugupsä-vyabhicäriëaù |
sthäyi-bhävo ratiù çyäma-varëo’yaà viñëu-daivataù ||214|| 186cd

yathä—çünyaà väsa-gåham [Amaru 78] ity ädi | atrokta-svarüpaù patiù, ukta-svarüpä ca bälä älambana-vibhävau | çünyaà väsa-gåham uddépana-vibhävaù | cumbanam anubhävaù | lajjä-häsau vyabhicäriëau | etair abhivyaktaù sahådaya-viñayo rati-bhävaù çåìgära-rasa-rüpatäà bhajate |

tad-bhedän äha—

vipralambho’tha sambhoga ity eña dvividho mataù ||215|| 186ef

tatra—

yatra tu ratiù prakåñöä näbhéñöam upaitai vipralambho’sau ||216|| 187ab

abhéñöaà näyakaà näyikäà vä |

sa ca pürva-räga-mäna-praväsa-karuëätmakaç caturdhä syät ||216|| 187

tatra—

çravaëäd darçanäd väpi mithaù saàrüòha-rägayoù |
daçä-viçeño yo’präptau pürvarägaù sa ucyate ||217|| 188

çravaëaà tu bhavet tatra düta-vandé-sakhé-mukhät |
indrajäle ca citre ca säkñät svapne ca darçanam ||218|| 189

abhiläñaç cintä-småti-guëa-kathanodvega-sampraläpäç ca |
unmädo’tha vyädhir jaòatä måtir iti daçätra käma-daçäù ||219|| 190

abhiläñaù spåhä cintä präpty-upäyädi-cintanam |
unmädaç cäparicchedaç cetanäcetaneñv api ||220|| 191

alakñya-väk-praläpaù syäc cetaso bhramaëäd bhåçam |
vyädhis tu dérgha-niùçväsa-päëòutä-kåçatädayaù | 192

jaòatä héna-ceñöatvam aìgänäà manasas tathä ||221|| 193ab

çeñaà spañöam |


krameëodäharaëäni [mä.mä. 5.7]—

premärdräù praëaya-spåçaù paricayäd udgäòha-rägodayäs
täs tä mugdha-dåço nisarga-madhuräç ceñöä bhaveyur mayi |
yäsv antaù-karaëasya bähya-karaëa-vyäpära-rodhé kñaëäd
äçaàsäparikalpitäsv api bhavaty änanda-sändro layaù ||

atra mälaté-säkñäd-darçana-prarüòha-rägasya mädhavasyäbhiläñaù |

katham ékñe kuräìgäkñé säkñäl läkñméà manobhuvaù |
iti cintäkulaù känto nidräà naiti niçéthiném ||

atra kasyäçcin näyikäyä indrajäla-darçana-prarüòha-rägasya näyakasya cintä | idaà mama |

"mayi sa-kapaöaà" ity ädau näyakasya småtiù | "netre khaïjana-gaïjane" ity ädau guëa-kathanam | "çväsän muïcati" ity ädau udvegaù |

tribhäga-çeñäsu niçäsu ca kñaëaà
nimélya netre sahasä vyabudhyata |
kva nélakaëöha vrajaséty alakñya-väg
asatya-kaëöhärpita-bähu-bandhanä || [ku.saà. 5.57]

atra praläpaù | "bhrätä dvirephaù" ity ädau unmädaù |

päëòu kñämaà vadanaà hådayaà sarasaà tavälasaà ca vapuù |
ävedayati nitäntaà kñetriya-rogaà sakhi håd-antaù ||

atra vyädhiù |

bhisaëé-ala-saaëée nihiaà sabbaà suëiccalaà aìgaà |
dého ëésäsaharo eso sohei jéa(i) tti paraà ||




[visané-dala-çayanéye nihitaà sarvaà suniçcalam aìgam |
dérgho niçväsa-bhara eña sädhayati jévatéti param ||]

atra jaòatä | idaà mama |

rasa-viccheda-hetutvän maraëaà naiva varëyate | 193cd

jäta-präyaà tu tad väcyaà cetasäkäìkñitaà tathä |
varëyate’pi yadi pratyujjévanaà syäd adürataù ||222|| 194

taträdyaà yathä—

çephälikäà vidalitäm avalokya tanvé
präëän kathaïcid api dhärayituà prabhütä |
äkarëya samprati rutaà caraëayudhänäà
kià vä bhaviñyati na vedmi tapasviné sä ||

dvitéyaà yathä—

rolambäù paripürayantu harito jhaìkära-kolähalair
mandaà mandam upaitu candana-vané-jäto nabhasvän api |
mädyantaù kalayantu cüta-çikhare kelé-pikäù païcamaà
präëäù satvaram açmasära-kaöhinä gacchantu gacchantv amé ||

mamaitau | tåtéyaà, yathä—kadambaryäà mahäçvetä-puëòaréka-våttä | eña ca prakäraù karuëa-vipralambha-viñaya iti vakñyämaù | kecit tu—

nayana-prétiù prathamaà cittäsaìgas tato’tha saìkalpaù |
nidrä-cchedas tanutä viñaya-nivåttis trapä-näçaù |
unmädo mürccä måtir ity etäù smara-daçä daçaiva syuù || ity ähuù |

tatra ca—

ädau väcyaù striyä rägaù puàsaù paçcät tad-iìgitaiù ||223|| 195ab

iìgitäny uktäni | yathä ratnävalyäà sägarikä-vatsaräjayoù | ädau puruñänuräge sambhavaty apy evam adhikaà hådayaìgamaà bhavati |

nélé kusumbhaà maïjiñöhä pürvarägo’pi ca tridhä ||224|| 195cd

tatra—

na cätiçobhate yan näpaiti prema manogatam |
tan nélé-rägam äkhyätaà yathä çré-räma-sétayoù ||225|| 196


kusumbha-rägaà tat prähur yad apaiti ca çobhate ||
maïjiñöhä-rägam ähus tad yan näpaity atiçobhate ||226|| 197

atha mänaù—

mänaù kopaù sa tu dvedhä praëayerñyä-samudbhavaù |
dvayoù praëayamänaù syät pramode sumahaty api | 198

premëaù kuöila-gämitvät kopo yaù käraëaà vinä ||227||

dvayor iti näyakasya näyikäyäç ca ubhayoç ca praëaya-mäno varëanéyaù | udäharaëam—

alia-pasuttaa ëimiliaccha desu suhaa majjha oäsaà |
gaëòa-pariumbaëä-pula(i)aìga ëa puëo ciräissaà ||

[aléka-prasuptaka nimélitäkña dehi subhaga mahyam avakäçam |
gaëòa-paricumbanä-pulakitäìga na punaç cirayiñyämi ||]

näyikäyä yathä kumära-sambhave sandhyä-varëanävasare |


ubhayor, yathä—

paëaa-kubiäëaà doëha bi alia-suttäëaà mäëa(i)lläëaà |
ëiccala-ëiruddha-ëésäsa-diëëa-aëëäëaà ko mallo ||




[praëaya-kupitayor dvayor api aléka-prasuptayor mäninoù |
niçcala-niruddha-niùçväsa-datta-karëayoù ko mallaù ||]

anunaya-paryantäsahatve tv asya na vipralambha-bhedatä, kintu sambhoga-saïcäryäkhya-bhävatvam | yathä—

bhrü-bhaìge racite’pi dåñöir adhikaà sotkaëöham udvékñate
kärkaçyaà gamite’pi cetasi tanü-romäïcam älambate |
ruddhäyäm api väci sasmitam idaà dagdhänanaà jäyate
dåñöe nirvahaëaà bhaviñyati kathaà mänasya tasmin jane ||⁶

yathä vä—

ekasmin çayane paräì-mukhatayä vétottaraà tämyator
anyonyasya hådi sthite’py anunaye saàrakñator gauravam |
dampatyoù çanakair apäìga-valanän miçré-bhavac-cakñuñor
bhagno mänakaliù sahäsa-rabhasaà vyäsakta-kaëöha-graham ||⁷

patyur anya-priyä-saìge dåñöe’thänumite çrute | 199
érñyämäno bhavet stréëäà tatratv anumitis tridhä |
utsvapnäyita-bhogäìka-gotra-skhalana-sambhavä ||228|| 200

tatra dåñöe yathä—

vinayati sudåço dåçoù parägaà
praëayini kausuma-mänanänilena |
tad-ahita-yuvater abhékñëam akñëor
dvayam api roña-rajobhir äpupüre || [mägha 7.57]

sambhoga-cihnenänumite, yathä—

nava-nakha-padam aìga gopayasy aàçukena
sthagayasi punar oñöhaà päëinä danta-dañöam |
pratidiçam apara-stré-saìga-çaàsé visarpan
nava-parimala-gandhaù kena çakyo varétum || [mägha 11.34]

evam anyad api |

säma bhedo’tha dänaà ca naty-upekñe rasäntaram |
tad-bhaìgäya patiù kuryät ñaò-upäyän iti kramät ||229|| 201

tatra priya-vacaù säma bhedas tat-sakhy-upärjanam |
dänaà vyäjena bhüñädeù pädayoù patanaà natiù ||230|| 202

sämädau tu parikñéëe syäd upekñävadhéraëam |
rabhasa-träsa-harñädeù kopa-bhraàço rasäntaram ||231|| 203

yathä—“no cäöu-çravaëaà kåtam” ity ädi | atra sämädayaù païca sücitäù | rasäntara-gühyam |


atha praväsaù—

praväso bhinna-deçitvaà käryäc chäpäc ca sambhramät |
taträìga-cela-mälinyam eka-veëé-dharaà çiraù | 204
niùçväsocchväsa-rudita-bhümi-pätädi jäyate ||232||

kià ca—

aìgeñv asauñöhavaà täpaù päëòutä kåçatäruciù | 205

adhåtiù syäd anälambas tan-mayonmäda-mürcchanäù ||233||
måtiç ceti kramäj jïeyä daça smara-daçä iha | 206

asauñöhavaà maläpattis täpas tu viraha-jvaraù ||234||
arucir vastu-vairägyaà sarvaträrägitä dhåtiù | 207

anälambanatä cäpi çünyatä manasaù småtä | 208ab

tan-mayaà tat-prakäço hi bähyäbhyantaratas tathä ||235|| 208cd

çeñaà spañöam |


eka-deçato yathä mama täta-pädänäm—

cintäbhiù stimitaà manaù kara-tale lénä kapola-sthalau
pratyüña-kñaëa-deça-päëòu-vadanaà çväsaika-khinno’dharaù |
ambhaù-çékara-padminé-kisalayair näpaiti täpaù çamaù
ko’syäù prärthita-durlabho’sti sahate dénäà daçäm édåçém ||

bhävé bhavan bhüta iti tridhä syät tatra käryajaù ||236|| 208ef

käryasya buddhi-pürvakatvät traividhyam | tatra bhävé, yathä mama—

yämaù sundari yähi päntha dayite çokaà våthä mä kåthäù
çokas te gamane kuto mama tato bäñpaà kathaà muïcasi |
çéghraà na vrajaséti mäà gamayituà kasmäd iyaà te tvarä
bhüyän asya saha tvayä jigamiñor jévasya me sambhramaù ||

bhavan, yathä—

prasthänaà valayaiù kåtaà priyasakhair ajasraà gataà
dhåtyä na kñaëam äsitaà vyavasitaà cittena gantuà puraù |
gantuà niçcita-cetasi priyatame sarve samaà prasthitä
gantavye sati jévita-priya-suhåt-särthaù kim u tyajyate ||⁸

bhüto, yathä—“cintäbhiù stimitam” ity ädi |


çäpäd, yathä—“täà jänéthäù” ity ädi |

sambhramo divya-mänuña-nirghätotpätädijaù | yathä vikramorvaçyäm urvaçé-purüravasoù | atra pürva-rägoktänäm abhiläñädénäm atroktänäà cäìgäsauñöhavädénäm api daçänäm ubhayeñäm apy ubhayatra sambhave’pi cirantana-prasiddhyä vivicya pratipädanam |

atha karuëa-vipralambhaù—

yünor ekatarasmin gatavati lokäntaraà punar alabhye |
vimanäyate yadaikas tato bhavet karuëa-vipralambhäkhyaù ||237|| 209

yathä—kädambaryäà puëòaréka-mahäçvetä-våttänte | punar alabhye çaréräntareëa vä labhye tu karuëäkhya eva rasaù | kià cäträkäça-sarasvaté-bhäñänantaram eva çåìgäraù, saìgama-pratyäçayä rater udbhavät | prathamaà tu karuëa eva | ity abhiyuktä manyante | yathätra “saìgama-pratyäçänantaram api bhavato vipralambha-çåìgärasya praväsäkhyo bheda eva” iti kecid ähuù, tad anye “maraëa-rüpa-viçeña-sambhavät tad-bhinnam eva” iti manyante |

atha sambhogaù—

darçana-sparçanädéni niñevete viläsinau |
yatränuraktäv anyonyaà sambhogo’yam udähåtaù ||238|| 210

ädi-çabdäd anyonyädhara-päna-cumbanädayaù | yathä—“çünyaà väsa-gåham” ity ädi |

saìkhyätum açakyatayä cumbana-parirambhaëädi-bahu-bhedät |
ayam eka eva dhéraiù kathitaù sambhoga-çåìgäraù ||239|| 211

tatra syäd åtu-ñaökaà candrädityau tathodayästa-mayaù |
jala-keli-vana-vihära-prabhäta-madhu-päna-yäminé-prabhåtiù | 212

anulepana-bhüñäòyä väcyaà çuci medhyam anyac ca ||240||

tathä ca bharataù—“yat kiïcil loke çuci medhyam ujjvalaà darçanéyaà vä tat sarvaà çåìgäreëopaméyate upayujyate ca” iti |

kià ca—

kathitaç caturvidho’säv änantaryät tu pürva-rägädeù ||241|| 213

yad uktaà—

na vinä vipralambhena sambhogaù puñöim açnute |
käñäyite hi vasträdau bhüyän eväbhivardhate ||

tatra pürva-rägänantaraà sambhogo yathä kumära-sambhave pärvaté-parameçvarayoù |


praväsänantaraà sambhogo, yathä mama täta-pädänäà—

kñemaà te nanu pakñmaläkñi kisaaà khemaà mad-aìgaà diòhaà
etädåk-kåçatä kutaù tuha puëo puööhaà saréraà jado |
kenähaà påthulaù priye paëa(i)ëé-dehassa sammelaëät
tvattaù subhru na käpi me ja(i) idaà khemaà kudo pucchasi ||

[kñemaà te nanu pakñmaläkñi kåçakaà kñemaà mad-aìgaà dåòhaà
etädåk-kåçatä kutaù tava punaù påñöaà çaréraà yataù |
kenähaà påthulaù priye praëayiëé-dehasya sammelanät
tvattaù subhru na käpi me yadi idaà kñemaà kutaù påcchasi ||]

evam anyaträpy ühyam |


atha häsyaù—

vikåtäkära-väg-veñä-ceñöädeù kuhukäd bhavet |
häsyo häsa-sthäyi-bhävaù çvetaù pramatha-daivataù ||242|| 214

vikåtäkära-väk-ceñöaà yam älokya hasej janaù |
tam aträlambanaà prähus tac-ceñöoddépanaà matam ||243|| 215

anubhävo’kñi-saìkoca-vadana-smeratädayaù |
nidrälasyävahitthädyä atra syur vyabhicäriëaù ||244|| 216

jyeñöhänäà smita-hasite madhyänäà vihasitävahasite ca |
nécänäm apahasitaà tathätihasitaà tad eña ñaò-bhedaù ||245|| 217

éñad-vikäsi-nayanaà smitaà syäd spanditädharam |
kiïcil lakña-dvijaà tatra hasitaà kathitaà budhaiù ||246|| 218

madhura-svaraà vihasitaà säàsa-çiraù-kampam avahasitam |
apahasitaà säsräkñaà vikñiptäìgaà ca bhavaty atihasitam ||247|| 219

yathä—

guror giraù païca-dinäny adhétya
vedänta-çästräëi dina-trayaà ca |
amé samäghräya ca tarka-vädän
samägatäù kukkuöa-miçra-pädäù ||

asya laöaka-melaka-prabhåtiñu paripoño drañöavyaù | atra ca—

yasya häsaù sa cet kväpi säkñän naiva nibadhyate |
tathäpy eña vibhävädi-sämarthyäd upalabhyate ||248|| 220


abhedena vibhävädi-sädhäraëyät pratéyate |
sämäjikais tato häsya-raso’yam anubhüyate ||249|| 221

evam anyeñv api raseñu boddhavyam |


atha karuëaù—

iñöa-näçäd aniñöäpteù karuëäkhyo raso bhavet |
dhéraiù kapota-varëo’yaà kathito yama-daivataù ||250|| 222

çoko’tra sthäyi-bhävaù syäc chocyam älambanaà matam |
tasya dähädikävasthä bhaved uddépanaà punaù ||251|| 223

anubhävä daiva-nindä-bhüpäta-kranditädayaù |
vaivarëyocchväsa-niùçväsa-stambha-pralapanäni ca ||252|| 224

nirveda-mohäpasmära-vyädhi-gläni-småti-çramäù |
viñäda-jaòatonmäda-cintädyä vyabhicäriëaù ||253|| 225

çocyaà vinañöa-bandhu-prabhåti | yathä mama räghava-viläse—

vipine kva jaöä-nibandhanaà
tava cedaà kva manoharaà vapuù |
anayor ghaöanä vidheù sphuöaà
nanu khaògena çiréña-kartanam ||

atra hi räma-vana-väsa-janita-çokärtasya daçarathasya daiva-nindä | evaà bandhu-viyoga-vibhava-näçädäv apy udähäryam | paripoñas tu mahäbhärate stré-parvaëi drañöavyaù |

asya karuëa-vipralambhäd bhedam äha—

çoka-sthäyitayä bhinno vipralambhäd ayaà rasaù |
vipralambhe ratiù sthäyé punaù-sambhoga-hetukaù ||254|| 226

atra raudraù—

raudraù krodha-sthäyi-bhävo rakto rudrädhidaivataù |
älambanam aris tasya tac ceñöoddépanaà matam ||255|| 227

muñöi-prahära-pätana-vikåta-cchedävadäraëaiç caiva |
saìgräma-sambhramädyair asyoddéptir bhavet prauòhä ||256|| 228

bhrü-vibhaìgauñöha-nirveça-bähu-sphoöana-tarjanäù |
ätmävadäna-kathanam äyudhotkñepaëäni ca ||257|| 229

anubhäväs tathäkñepa-krüra-sandarçanädayaù |
ugratä-vega-romäïca-sveda-vepathavo madaù | 230

mohämarñädayas tatra bhäväù syur vyabhicäriëaù ||258|| 231ab

yathä—

kåtam anumataà dåñöaà vä yair idaà guru-pätakaà
manuja-paçubhir nirmaryädair bhavadbhir udäyudhaiù |
naraka-ripuëä särdhaà teñäà sabhéma-kiréöinäm
ayam aham asåì-medo-mäàsaiù karomi diçäà balim ||

asya yuddhavéräd bhedam äha—

raktäsya-netratä cätra bhediné yuddha-vérataù ||259|| 231cd

atha véraù—

uttama-prakåtir véra utsäha-sthäyi-bhävakaù |
mahendra-daivato hema-varëo’yaà samudähåtaù ||260|| 232
älambana-vibhäväs tu vijetavyädayo matäù |

vijetavyädi-ceñöädyäs tasyoddépana-rüpiëaù |
anubhäväs tu tatra syuù sahäyänveñaëädayaù ||261|| 233

saïcäriëas tu dhåti-mati-garva-småti-tarka-romäïcäù |
sa ca däna-dharma-yuddhair dayayä ca samanvitaç caturdhä syät ||262|| 234

sa ca véro däna-véro dharma-véro yuddha-véro dayä-véraç ceti caturvidhaù | tatra däna-véro, yathä paraçurämaù—“tyägaù sapta-samudra-mudrita-mahé-nirvyäja-dänävadhiù”⁹ iti | atra paraçurämasya tyäge utsähaù sthayi-bhävaù, sampradäna-bhüta-brähmaëir älambana-vibhävaiù sattvädhyavasäyädibhiç coddépana-vibhävair vibhävitaù | sarvasva-tyägädibhir anubhävair anubhävito, harña-dhåty-ädibhiù saïcäribhiù puñöià néto däna-vératäà bhajate |

dharma-véro, yathä yudhiñöhiraù—

räjyaà ca vasu dehaç ca bhäryä bhrätå-sutäç ca ye |
yac ca loke mamäyattaà tad dharmäya sadodyatam ||

yuddha-véro, yathä çré-rämacandraù—

bho laìkeçvara déyatäà janakajä rämaù svayaà yäcate
ko’yaà te mati-vibhramaù smara nayaà nädyäpi kiàcid gatam |
naivaà cet khara-düñaëa-triçirasäà kaëöhäsåjä paìkilaù
patré naiña sahiñyate mama dhanur jyä-bandha-bandhükåtaù || [bä.rä. 9.19]¹⁰

dayä-véro, yathä jémüta-vähanaù—

çiromukhaiù syandata eva raktam
adyäpi dehe mama mäàsam asti |
tåptià na paçyämi taväpi tävat
kià bhakñaëät tvaà virato garutman || [nägä.]

eñv api vibhävädayaù pürvodäharaëavad ühyäù |


atha bhayänakaù—

bhayänakau bhaya-sthäyi-bhävo bhütädhidaivataù |
stré-néca-prakåtiù kåñëo matas tattva-viçäradaiù ||263|| 235

yasmäd utpadyate bhétis tad aträlambanaà matam |
ceñöä ghorataräs tasya bhaved uddépanaà punaù ||264|| 236

anubhävo’tra vaivarëya-gadgada-svara-bhäñaëam |
pralaya-sveda-romäïca-kampa-dik-prekñaëädayaù ||265|| 237

jugupsävega-saàmoha-santräsa-mläni-dénatäù |
çaìkäpasmära-sambhränti-måtyvädyä vyabhicäriëaù ||266|| 238

yathä—« nañöaà varña-varaiù » ity ädi |


atha bébhatsaù—

jugupsä-sthäyi-bhävas tu bébhatsaù kathyate rasaù |
néla-varëo mahä-käla-daivato’yam udähåtaù ||267|| 239


durgandha-mäàsa-rudhira-medäàsyälambanaà matam |
tatraiva kåmi-pätädyam uddépanam udähåtam ||268|| 240


niñöhévanäsya-valana-netra-saìkocanädayaù |
anubhäväs tatra matäs tathä syur vyabhicäriëaù || 241


moho’pasmära ävego vyädhiç ca maraëädayaù ||269|| 242ab

yathä—

utkåtyotkåtya kåttià prathamam atha påthücchothabhüyäàsi mäàsäny
aìga-sphik-påñöha-piëòädy-avayava-sulabhäny ugra-püténi jagdhvä |
ärtaù paryasta-netraù prakaöita-daçanaù preta-raìkaù karaìkäd
aìka-sthäd asthisaàsthaà sthapuöa-gatam api kravyam avyagram atti ||¹¹

atha adbhutaù—

adbhuto vismaya-sthäyi-bhävo gandharva-daivataù | 242


péta-varëo vastu lokätigam älambanaà matam ||270||
guëänäà tasya mahimä bhaved uddépanaà punaù | 243


stambhaù svedo’tha romäïca-gadgada-svara-sambhramäù ||271||
tathä netra-vikäsädyä anubhäväù prakértitäù | 244


vitarkävega-sambhränti-harñädyä vyabhicäriëaù ||272||

yathä—

dor-daëòäïcita-candra-çekhara-dhanur-daëòävabhaìgodyatañ
öaìkära-dhvanir ärya-bäla-carita-prastävanä-òiëòimaù |
dräk-paryasta-kapäla-saàpuöa-milad-brahmäëòa-bhäëòodara-
bhrämyat-piëòita-caëòimä katham aho nädyäpi viçrämyati ||¹²

atha çäntaù—

çäntaù çama-sthäyi-bhäva uttama-prakåtir mataù | 245

kundendu-sundara-cchäyaù çré-näräyaëa-daivataù ||273||
anityatvädinäçeña-vastu-niùsäratä tu yä | 246

paramätma-svarüpaà vä tasyälambanam iñyate ||274||
puëyäçramaharikñetra-tértha-ramya-vanädayaù | 247

mahä-puruña-saìgädyäs tasyoddépana-rüpiëaù ||275||
romäïcädyänubhäväs tathä syur vyabhicäriëaù | 248

nirveda-harña-smaraëam atibhüta-dayädayaù ||276||

tathä—

rathyäntaç caratas tathä dhåta-jarat-kanthälavasyädhvagaiù
saträsaà ca sakautukaà ca sadayaà dåñöasya tair nägaraiù |
nirväjékåta-cit-sudhärasamudä nidräyamäëasya me
niùçaìkaù karaöaù kadä kara-puöé-bhikñäà viluëöhiñyati ||

puñöis tu mahäbhäratädau drañöavyä |


asya dayä-vérädeù sakäçäd bhedam äha—

nirahaìkära-rüpatväd dayä-vérädir eña no ||277|| 249

dayä-vérädau hi nägänandädau jémütavähanäder antarä malayavatyädy-anurägäder ante ca vidyädhara-cakravartitvädy-äpter darçanäd ahaìkäropaçamo na dåçyate | çäntas tu sarväkäreëähaìkära-praçamaika-rüpatvän na taträntarbhävam arhati | tataç ca nägänandädeù çänta-rasa-pradhänatvam apästam |

nanu,

na yatra duùkhaà na sukhaà na cintä
na dveña-rägau na ca käcid icchä |
rasaù sa çäntaù kathito munéndraiù
sarveñu bhäveñu sama-pramäëaù ||

ity evaà-rüpasya çäntasya mokñävasthäyäm evätma-svarüpäpatti-lakñaëäyäà prädurbhävät tatra saïcäryädénäm abhävät kathaà rasatvam ity ucyate—

yukta-viyukta-daçäyäm avasthito yaù çamaù sa eva yataù |
rasatäm eti tad asmin saïcäryädeù sthitiç ca na viçuddhä ||278|| 250

yaç cäsmin sukhäbhävo’py uktas tasya vaiñayika-sukha-paratvän na virodhaù | uktaà hi—

yac ca käma-sukhaà loke yac ca divyaà mahat sukham |
tåñëäkñaya-sukhasyaite närhataù ñoòaçéà kaläm ||




sarväkäram ahaìkära-rahitatvaà vrajanti cet |
aträntar-bhävam arhanti dayä-vérädayas tathä ||

ädi-çabdäd dharma-véra-devatä-viñayaka-rati-prabhåtayaù | tatra devatä-viñayä ratir, yathä—

kadä väräëasyäm amara-taöiné-rodhasi vasan
vasänaù kaupénaà çirasi nidadhäno’ïjali-puöam |
aye gaurénätha tripurahara çambho trinayana
prasédetyäkroçan nimiñam iva neñyämi divasän ||¹³

atha munéndra-saàmato vatsalaù—

sphuöaà camatkäritayä vatsalaà ca rasaà viduù |
sthäyé vatsalatä snehaù puträdy-älambanaà matam ||279|| 251

uddépanäni tac ceñöä vidyä-çaurya-dayädayaù |
äliìganäìga-saàsparça-çiraç cumbanam ékñaëam ||280|| 252

pulakänanda-bäñpädyä anubhäväù prakértitäù |
saïcäriëo’niñöa-çaìkä-harña-garvädayo matäù | 253

padma-garbha-cchavir varëo daivataà loka-mätaraù ||281||

yathä—

yad äha dhätryä prathamoditaà vaco
yayau tadéyäm avalambya cäìgulém |
abhüc ca namraù praëipäta-çikñayä
pitur mudaà tena tatäna so’rbhakaù ||

eteñäà ca rasänäà paraspara-virodham äha—

ädyaù karuëa-bébhatsa-raudra-véra-bhayänakaiù | 254

bhayänakena karuëenäpi häsyo virodha-bhäk ||282||
karuëo häsya-çåìgära-rasäbhyäm api tädåçaù | 255

raudras tu häsya-çåìgära-bhayänaka-rasair api ||283||
bhayänakena çäntena tathä véra-rasaù småtaù | 256

çåìgära-véra-raudräkhya-häsya-çäntair bhayänakaù ||284||
çäntas tu véra-çåìgära-raudra-häsya-bhayänakaiù | 257

çåìgäreëa tu bébhatsa ity äkhyätä virodhitä ||285||

ädyaù çåìgäraù | eñäà ca samäveça-prakärä vakñyante |

kuto’pi käraëät kväpi sthiratäm upayann api | 258
unmädädir na tu sthäyé na pätre sthairyam eti yat ||286||


yathä vikramorvaçyäà caturthe’ìke purüravasa unmädaù |


rasa-bhävau tad-äbhäsau bhävasya praçamodayau | 259
sandhiù çabalatä ceti sarve’pi rasanäd rasäù ||287||

rasana-dharma-yogitväd bhävädiñv api rasatvam upacäräd ity abhipräyaù |


bhävädaya ucyante |

saïcäriëaù pradhänäni devädi-viñayä ratiù | 260
udbuddha-mätraù sthäyé ca bhäva ity abhidhéyate ||288||


na bhäva-héno’sti raso na bhävo rasa-varjitaù |
paraspara-kåtä siddhir anayo rasa-bhävayoù ||

ity ukta-diçä paramälocanayä parama-viçränti-sthänena rasena sahaiva vartamäno’pi räjänugata-viväha-pravåtta-bhåtyavad äpätato yatra prädhänyenäbhivyaktä vyabhicäriëo deva-muni-guru-nåpädi-viñayä ca ratir udbuddha-mäträ vibhävädibhir aparipuñöatayä rasa-rüpatäm anäpadyamänäç ca sthäyino bhävä bhäva-çabda-väcyä |

tatra vyabhicäré, yathä—“evaà-vädini devarñau” ity ädi | aträvahitthä |


deva-viñayä ratir, yathä mukunda-mäläyäm (8)—

divi vä bhuvi vä mamästu väso
narake vä narakäntaka prakämaà |
avadhérita-çäradäravindau
caraëau te maraëe'pi cintayämi ||

muni-viñayä ratiù, yathä—

vilokanenaiva tavämunä mune
kåtaù kåtärtho’smi nibarhitäàhasä |
tathäpi çuçrüñur ahaà garéasér
giro’thavä çreyasi kena tåpyate || [mägha 1.29]

räja-viñayä ratiù, yathä mama—

tvad-väji-räji-nirdhüta-dhülé-paöala-paìkiläm |
na dhatte çirasä gaìgäà bhüri-bhära-bhiyä haraù ||

evam anyat |


udbuddha-mätra-sthäyi-bhävo, yathä—

haras tu kiïcit parilupta-dhairyaç
candrodayärambha ivämburäçiù |
umä-mukhe bimba-phalädharoñöhe
vyäpärayäm äsa vilocanäni || [ku.saà. 3.67]

atra pärvaté-viñayä bhagavato ratiù |

nanüktaà prapäëaka-rasavad vibhävädénäm eko’träbhäso rasa iti | tatra saïcäriëaù pärthakyäbhävät kathaà prädhänyenäbhivyaktir ity ucyate—

yathä marica-khaëòäder ekébhäve prapäëake | 261
udrekaù kasyacit kväpi tathä saïcäriëo rase ||289||

atha rasäbhäsa-bhäväbhäsau—

anaucitya-pravåttatva äbhäso rasa-bhävayoù ||290|| 262

anaucityaà cätra rasänäà bharatädi-praëéta-lakñaëänäà sämagré-rahitatve eka-deça-yogitvopalakñaëa-paraà bodhyam | tac ca bäla-vyutpattaye eka-deçato darçyate |

upanäyaka-saàsthäyäà muni-guru-patné-gatäyäà ca |
bahu-näyaka-viñayäyäà ratau tathänubhaya-niñöhäyäm ||291|| 263

pratinäyaka-niñöhatve tadvad adhama-pätra-tiryag-ädi-gate |
çåìgäre’anucityaà raudre gurv-ädi-gata-kope ||292|| 264

çänte ca héna-niñöhe gurv-ädy älambane häsye |
brahma-vadhädy-utsähe’dhama-pätra-gate tathä vére ||293|| 265

uttama-pätra-gatatve bhayänake jïeyam evam anyatra ||294|| 266ab

tatra rater upanäyaka-niñöhatve, yathä mama –

svämé mugdhataro vanaà ghanam idaà bäläham ekäkiné
kñoëém ävåëute tamäla-malina-cchäyä tamaù-santatiù |
tan me sundara muïca kåñëa sahasä vartmeti gopyä giraù
çrutvä täà parirabhya manmatha-kalä-sakto hariù pätu vaù ||

bahu-näyaka-niñöhatve, yathä—

käntäs ta eva bhuvana-tritaye’pi manye
yeñäà kåte sutanu päëòur ayaà kapolaù ||

“paçcäd ubhaya-niñöhatve’pi prathamam eka-niñöhatve rater äbhäsatvam iti çrémal-locanakäräù | tatrodäharaëaà, yathä ratnävalyäà sägarikäyä anyonya-sandarçanät präg vatsaräje ratiù |

pratinäyaka-niñöhatve, yathä—hayagréva-vadhe hayagrévasya jala-kréòä-varëane |


adhama-pätra-gatatve, yathä—

jaghana-sthala-naddha-patra-vallé
giri-mallé-kusumäni käpi bhillé |
avacitya girau puro niñaëëä
svakacänutkacayäïcakära bharträ ||

tiryag-ädi-gatatve, yathä—

mallé-matalléñu vanäntareñu
vally-antare vallabham ähvayanté |
caïcad-vipaïcé-kalanäd abhaìgé-
saìgétam aìgékurute sma bhåìgé ||

ädi-çabdät täpasädayaù |


raudräbhäso, yathä—

raktotphulla-viçäla-lola-nayanaù kampottaräìgo muhur
muktvä karëam apeta-bhér dhåta-dhanur-bäëo hareù paçyataù |
ädhmätaù kaöukoktibhiù svam asakåd dor-vikramaà kértayann
aàxäsphoöa-paöur yudhiñöhiram asau hantuà praviñöo’rjunaù ||

bhayänakäbhäso, yathä—

açaknuvan soòhum adhéra-locanaù
sahasra-raçmer iva yasya darçanam |
praviçya hemädri-guhä-gåhäntaraà
ninäya bibhyad divasäni kauçikaù || [mägha 1.53]

stré-néca-viñayam eva hi bhayaà rasa-prakåtiù | evam anyatra |

bhäväbhäso lajjädike tu veçyädi-viñaye syät ||295|| 266

spañöam |

bhävasya çäntäv udaye sandhi-miçritayoù kramät |
bhävasya çäntir udayaù sandhiù çabalatä matä ||296|| 267

krameëa, yathä—

sutanu jahihi kopaà paçya pädänataà mäà
na khalu tava kadäcit kopa evaà vidho’bhüt |
iti nigadati näthe tiryag-ämélitäkñyä
nayana-jalam analpaà muktam uktaà na kiïcit ||¹⁴

atra bäñpa-mocanenerñyäkhya-saïcäri-bhävasya çamaù |

caraëa-patana-pratyäkhyänät prasäda-paräì-mukhe
nibhåta-kitaväcärety uktvä ruñä paruñé-kåte |
vrajati ramaëe niùçvasyoccaiù stana-sthita-hastayä
nayana-salila-cchannä dåñöiù sakhéñu niveçitä || [amaru 17]¹⁵

atra viñädasyodayaù |

nayana-yugäsecanakaà mänasa-våttyäpi duñpräpam |
rüpam idaà madiräkñyä madayati hådayaà dunoti ca me ||

atra harña-viñädayoù sandhiù |

kväkäryaà çaça-lakñmaëaù kva ca kulaà bhüyo’pi dåçyeta sä
doñäëäà praçamäya me çrutam aho kope’pi käntaà mukham |
kià vakñyanty apakalmañäù kåta-dhiyaù svapne’pi sä durlabhä
cetaù svästhyam upaihi kaù khalu yuvä dhanyo’dharaà dhäsyati || [vi.u. 4.34]

atra vitarkautsukyam atismaraëa-çaìkä-dainya-dhåti-cintänäà çabalatä |

iti sähitya-darpaëe rasädi-nirüpaëo näma
tåtéyaù paricchedaù

||3||

—o)0(o—


(4)

caturthaù paricchedaù

kävya-prakära-nirüpaëam

atha kävya-bhedam äha—

kävyaà dhvanir guëébhüta-vyaìgaà ceti dvidhä matä |

tatra—

väcyätiçayini vyaìgye dhvanis tat kävyam uttamam ||1||

väcyäd adhika-camatkäriëi vyaìgyärthe dhvanyate’sminn iti vyutpattyä dhvanir nämottamaà kävyam |

bhedau dhvaner api dväv udéritau lakñaëäbhidhä-mülau |
avivakñita-väcyo’nyo vivakñitänya-para-väcyaç ca ||2||

taträvivakñita-väcyo näma lakñaëä-mülo dhvaniù | lakñaëä-mülatväd evätra väcyam avivakñitaà bädhita-svarüpam |

vivakñitäny apara-väcyas tv abhidhä-mülaù | ata evätra väcyaà vivakñitam | anya-paraà vyaìgya-niñöham | atra hi väcyo'rthaù svarüpaà prakäçayann eva vyaìgyärthasya prakäçakaù | yathä pradépo ghaöasya | abhidhä-mülasya bahu-viñayatayä paçcän nirdeçaù |

avivakñita-väcyasya bhedäv äha—

arthäntaraà saìkramite väcye’tyantaà tiraskåte |
avivakñita-väcyo’pi dhvanir dvaividhyam åcchati ||3||

avivakñita-väcyo näma dhvanir arthäntara-saìkramita-väcyo’tyanta-tiraskåta-väcyaç ceti dvividhaù |

yatra svayam anupayujyamäno mukhyo'rthaù sva-viçeña-rüpe’rthäntare pariëamati, tatra mukhyärthasya sva-viçeña-rüpärthäntara-saìkramitatväd arthäntara-saìkramita-väcyatvam | yathä—

kadalé kadalé karabhaù karabhaù
kari-räja-karaù kari-räja-karaù |
bhuvana-tritaye’pi bibharti tuläm
idam üru-yugaà na camüru-dåçaù ||

atra dvitéya-kadaly-ädi-çabdäù paunaruktya-bhiyä sämänya-kadaly-ädi-rüpe mukhyärthe bädhitä jäòyädi-guëa-viçiñöa-kadaly-ädi-rüpam arthaà bodhayanti | jäòyädy-atiçayaç ca vyaìgyaù |

yatra punaù svärthaà sarvathä parityajayann arthäntare pariëamati, tatra mukhyärthasyätyanta-tiraskåtatväd atyanta-tiraskåta-väcyatvam | yathä—

bhama dhammia vésattho so suëao ajja märio deëa |
golä-ëaé-kaccha-kuòaìga-bäsiëä daria-séheëa ||¹⁶

[bhrama dhärmika visrabdhaù sa çunako’dya märitas tena |
godä-nadé-küla-latä-kuïja-väsinä dåpta-siàhena ||]

atra “bhrama dhärmika”

ity ato bhramaëasya vidhiù prakåte’nupayujyamänatayä bhramaëa-niñedhe paryavasyatéti viparéta-lakñaëa-çaìkä na käryä | yatra khalu vidhi-niñedhäv utpatsyamänäv eva niñedha-vidhyoù paryavasyatas tatraiva tad avasaraù | yatra punaù pakaraëädi-paryälocanena vidhi-niñedhayor niñedha-vidhé avagamyete tatra dhvanitvam eva | tad uktam—

kvacid bädhyatayä khyätiù kvacit khyätasya bädhanam |
pürvatra lakñaëaiva¹⁷ syäd uttaraträbhidhaiva¹⁸ tu ||

aträdye¹⁹ mukhyärthasyärthäntare saìkramaëaà praveçaù, na tu tirobhävaù | ata eväträjahat-svärthä lakñaëä | dvitéye tu svärthasyätyantaà tiraskåtatväj jahat-svärthä |

vivakñitäbhidheyo’pi²⁰ dvi-bhedaù prathamaà mataù |
asaàlakñya-kramo yatra vyaìgyo lakñya-kramas tathä ||4||

vivakñitäny apara-väcyo’pi dhvanir asaàlakñya-krama-vyaìgyaù saàlakñya-krama-vyaìgyaç ceti dvividhaù |

taträdyo rasa-bhävädir eka evätra gaëyate |
eko’pi bhedo’nantatvät saìkhyeyas tasya naiva yat ||5||

ukta-svarüpo bhävädir asaàlakñya-krama-vyaìgyaù | atra vyaìgya-pratéter vibhävädi-pratéti-käraëatvät kramo’vaçyam asti kintütpala-pattra-çata-vyatibhedaval läghavän na saàlakñyate | eñu rasädiñu ekasyäpi ca bhedasyänantatvät saìkhyätum açakyatväd asaàlakñya-krama-vyaìgya-dhvanir näma kävyam eka-bhedam evoktam | tathä hi—

ekasyaiva çåìgärasyaiko’pi sambhoga-rüpo bhedaù parasparäliìganädhara-päna-cumbanädi-bhedät pratyekaà ca vibhävädi-vaicitryät saìkhyätum açakyaù | kä gaëanä sarveñäm |

çabdärthobhaya-çakty-utthe vyaìgyo’nusväna-sannibhe |
dhvanir lakñya-krama-vyaìgyas trividhaù kathito budhaiù ||6||

krama-lakñyatväd evänuraëana-rüpo yo vyaìgyas tasya çabda-çakty-udbhavatvena artha-çakty-udbhavatvena, çabdärtha-çakty-udbhavatvena ca traividhyät saàlakñya-krama-vyaìgya-nämno dhvaneù kävyasyäpi traividhyam | tatra—

vastv alaìkära-rüpatväc chabda-çakty-udbhavo dvidhä ||7|| 7ab

alaìkära-çabdasya påthag-upädänäd alaìkäraà vastu-mätraà gåhyate | tatra vastu-rüpaù çabda-çaktya-udbhavo vyaìgyo, yathä—

panthia ëa ettha sattharam atthi maëaà patthara-tthale gäme |
uëëaa paoharaà pekkhia üëa ja(i) basasi tä basasu ||²¹

[pathika nätra srastaram asti manäk prastara-sthale gräme |
unnata-payodharaà prekñya yadi vasasi tad vasa ||]

atra sattharädi-çabda-çaktyä yady upabhoga-kñamo’si, tadässveti vastu vyajyate | alaìkära-rüpo, yathä “durlaìghita-vigrahaù”

ity ädau |

atra präkaraëikasya umä-näma-mahä-devé-vallabha-bhänudeva-näma-nåpater varëane dvitéyärtha-sücitam apräkaraëikasya pärvaté-vallabhasya varëanam asambaddhaà mä prasäìkñéd iti éçvara-bhänudevayor upamänopameya-bhävaù kalpyate tad atra umä-vallabha umä-vallabha ivety upamälaìkäro vyaìgyaù | yathä vä—

amitaù samitaù präptair utkarñair harñada prabho |
ahitaù sahitaù sädhu-yaçobhir asatäm asi ||

aträmita ity ädäv api-çabdäbhäväd virodhäbhäso vyaìgyaù | vyaìgyasyälaìkäryatve’pi brähmaëa-çramaëa-nyäyäd alaìkäratvam upacaryate |

vastu välaìkåtir veti dvidhärthaù sambhavé svataù |
kaveù prauòhokti-sikto vä tan nibaddhasya veti ñaö ||8||


ñaòbhis tair vyajyamänas tu vastv alaìkära-rüpakaù |
artha-çakty-udbhavo vyaìgyo yäti dvädaça-bhedataù ||9||

svataù sambhavé bahir apy aucityäd bahir api sambhävyamänaù | prauòhoktyä siddhaù, na tv aucityena |

tatra krameëa, yathä—

dåñöià he prativeçini kñaëam ihäpy asmad-gåhe däsyasi
präyeëäsya çiçoù pitä na virasäù kaupérapaù päsyati |
ekäkiny api yämi satvaram itaù srotas tamäläkulaà
nérandhräs tanum älikhantu jaraöha-cchedänala-granthayaù ||²²

tatra svataù sambhavinä vastunä tat pratipädikäyä bhävi-para-puruñopabhogaja-nakha-kñatädi-gopana-rüpaà vastu-mätraà vyajyate |

diçi mandäyate tejo dakñiëasyäà raver api |
tasyäm eva raghoù päòyäù pratäpaà na viñehire ||

atra svataù-sambhavinä vastunä ravi-tejaso raghu-pratäpo’dhika iti vyatirekälaìkäro vyajyate |

äpatantam amuà düräd urékåta-paräkramaù |
balo’valokayämäsa mätaìgam iva keçaré ||

atropamälaìkäreëa svataù-sambhavinä vyaïjakärthena baladevaù kñaëenaiva veëu-däriëaù kñayaà kariñyatéti vastu vyajyate |

gäòha-känta-daçana-kñata-vyathä-
saìkaöäd ari-mågédåçäà hariù |
oñöha-vidruma-daläny amocayan
nirdaçan yudhi ruñä nijädharam ||

atra svataù-sambhavinä virodhälaìkäreëädharo nirdañöaù | çatravo vyäpäditäç ceti samuccayälaìkäro vyaìgyaù |

sajjehi surahi-mäso ëa däva
appei juva(i)-jaëa-lakkha-suhe |
ahiëava-sahaära-muhe
ëava-pattale aëaìgassa sare ||

(sajjayati surabhi-mäso na tävad
arpayati yuvati-jana-lakñya-sahän |
abhinava-sahakära-mukhän
nava-patralän anaìgasya çarän ||)

atra vasantaù çarakäraù, kämo dhanvé, yuvatayo lakñyam | puñpäëi çarä iti kavi-prauòhokti-siddhaà vastu prakäçé-bhavan madana-vijåmbhaëa-rüpaà vastu vyanakti |

rajanéñu vimala-bhänoù,
kara-jälena prakäçitaà véra |
dhavalayati bhuvana-maëòalam
akhilaà tava kérti-santatiù satatam ||

atra kavi-prauòhokti-siddhena vastunä kérti-santateç candrakara-jäläd adhika-prakäçakatvena vyatirekälaìkäro vyaìgyaù |

daçänana-kiréöebhyas tat-kñaëaà räkñasa-çriyaù |
maëi-vyäjena paryastäù påthivyäm açru-bindavaù ||

atra kavi-prauòhokti-siddhenäpahnuty-alaìkäreëa bhaviñyad-räkñasa-çré-vinäça-rüpaà vastu vyajyate |

dhammille nava-mallikä-samudayo haste sitämbhoruhaà
häraù kaëöha-taöe payodhara-yuge çrékhaëòa-lepo ghanaù |
eko’pi tri-kaliìga-bhümi-tilaka tvat-kérti-räçir yayau
nänä-maëòanatäà purandara-puré-väma-bhruväà vigrahe ||

atra kavi-prauòhokti-siddhena rüpakälaìkäreëa bhümiñöho’pi svarga-sthänäm upakäraà karoñéti vibhävanälaìkäro vyajyate |

çikhariëi kva nu näma kiyac ciraà
kim abhidhänam asäv akarot tapaù |
sumukhi yena tavädhara-päöalaà
daçati bimba-phalaà çuka-çävakaù ||

atränena kavi-nibaddhasya kasyacit käminaù prauòhokti-siddhena vastunä tavädharaù puëyätiçaya-labhya iti vastu pratéyate |

subhage koöi-saìkhyatvam upetya madanäçugaiù |
vasante païcatä tyaktä païcatäséd viyoginäm ||

atra kavi-nibaddha-prauòhokti-siddhena käma-çaräëäà koöi-saìkhyatva-präptyä nikhila-viyogi-maraëena ca vastunä çaräëäà païcatä çarän vimucya viyoginaù çritevety uktprekñälaìkäro vyajyate |

mallikä-mukule caëòi bhäti guïjan madhuvrataù |
prayäëe païcabäëasya çaìkham äpürayann iva ||

atra kavi-nibaddha-prauòhokti-siddhenotprekñälaìkäreëa kämasyäyam unmädakaù kälaù präptaù | tat kathaà mänaà na muïcaséti vastu vyajyate |

mahilä-sahassa-bharie tuha hiae kahna sä amäanté |
anudinam aëaëëa-amma-aìgaà tanuaà pi tanu ei ||

[mahilä-sahasra-bharite tava hådaye kåñëa sä amänté |
anudinam ananya-karmäìgaà tanv api tanayati ||]

aträmäantéti kavi-nibaddha-vaktå-prauòhokti-siddhena kävyäliìgälaìkäreëa tanos tanükaraëe'pi tava hådaye na vartata iti viçeñokty-alaìkäro vyajyate |




na khalu kaveù kavi-nibaddhasyeva rägädy-äviñöatä | ataù kavi-nibaddha-vaktå-prauòhoktiù kavi-prauòhokter antarbhütäpy adhikaà sahådaya-camatkäriëéti påthak pratipäditä |


evaà cälaìkåti-vyaïjana-sthale rüpaëotprekñaëa-vyatirecanädi-mätrasya prädhänyaà sahådaya-saàvedyam, na tu rüpyädénäm ity alaìkåter eva mukhyatvam |

ekaù çabdärtha-çakty-utthe . . . . . . . . . . .||10|| 9c

ubhaya-çakty-udbhave vyaìgye eko dhvaner bhedaù | yathä (mägha 13.38)—

hima-mukta-candra-ruciraù sapadmako
madayan dvijän janita-ménaketanaù |
abhavat prasädita-suro mahotsavaù
pramadä-janasya sa ciräya mädhavaù ||

atra mädhavaù kåñëo mädhavo vasanta ivety upamälaìkäro vyaìgyaù | evaà ca vyaìgya-bhedäd eva vyaïjakänäà kävyänäà bhedaù |

. . . . . . . . . . .tad añöadaçadhä dhvaniù ||11|| 9d

avivakñita-väcyo'rthäntara-saìkramita-väcyo'tyanta-tiraskåta-väcyaç ceti dvividhaù | vivakñitänya-para-väcyas tu asaàlakñya-krama-vyaìgyatvenaikaù | saàlakñya-krama-vyaìgyatvena ca çabdärthobhaya-çakti-mülatayä païcadaçety añöädaça-bhedo dhvaniù |

eñu ca—

väkye çabdärtha-çakty-utthas tad anye pada-väkyayoù ||12|| 10ab

taträrthäntara-saìkramita-väcya-dhvaniù pada-gato, yathä—

dhanyaù sa eva taruëo nayane tasyaiva nayane ca |
yuva-jana-mohana-vidyä bhaviteyaà yasya saàmukhe sumukhé ||

atra dvitéya-nayana-çabdo bhägyavattädi-guëa-viçiñöa-nayana-paraù |


väkya-gato, yathä—

tväm asmi vacmi viduñäà samaväyo’tra tiñöhati |
ätméyäà matim ästhäya sthitim atra vidhehi tat ||

atra pratipädyasya sammukhénatväd eva labdhe pratipädyatve tväm iti punar vacanam anya-vyävåtti-viçiñöaà tvad-arthaà lakñayati | evaà vacméty anenaiva kartari labdhe'sméti punar vacanam | tathä viduñäà samaväya ity anenaiva vaktuù pratipädane siddhe punar vacméti vacanam upadiçäméti vacana-viçeña-rüpam arthaà lakñayati | etäni ca svätiçayaà vyaïjayanti | etena mama vacanaà tavätyantaà hitaà tad avaçyam eva kartavyam ity abhipräyaù | tad evam ayaà väkya-gato'rthäntara-saìkramita-väcyo dhvaniù |

väkya-gato, yathä— “upakåtaà bahu tatra”
ity ädi | anyeñäà väkya-gatatve udähåtam |

pada-gatatve, yathä—

lävaëyaà tad asau käntis tad-rüpaà sa vacaù kramaù |
tadä sudhäspadam abhüd adhunä tu jvaro mahän ||

atra lävaëyädénäà tädåg-anubhavaika-gocaratä-vyaïjakänäà tad-ädi-çabdänäm eva prädhänyaà, anyeñäà tat-tad-upakäritvam eveti tan-mülaka eva dhvani-vyapadeçaù |

tad uktaà dhvani-kåtä (3.1)—

ekävayava-saàsthena²³ bhüñaëeneva käminé |
pada-dyotyena sukaver dhvaninä bhäti bhäraté ||

evaà bhävädiñv apy ühyam |

bhukti-mukti-kåd ekänta-samädeçana-tatparaù |
kasya nänanda-nisyandaà vidadhäti sadägamaù ||

atra sadägama-çabdaù sannihitam upanäyakaà prati sac-chästrärtham abhidhäya sataù puruñasyägama iti vastu vyanakti | nanu sadägamaù sadägama iveti na katham upamä-dhvaniù ? sadägama-çabdayor upamänopameya-bhävävivakñaëät | rahasyasya saìgopanärtham eva hi dvy-artha-pada-pratipädanam | prakaraëädi-paryälocanena ca sac-chästräbhidhänasyäsambandhatvät |

ananya-sädhäraëa-dhér dhåtäkhila-vasundharaù |
räjate ko’pi jagati sa räjä puruñottamaù ||

atra puruñottamaù puruñottama ivety upamä-dhvaniù | anayoù çabda-çakti-mülau saàlakñya-krama-bhedau |

säyaà snänam upäsitaà malayajenäìgaà samälepitaà
yäto’stäcala-maulim ambara-maëir visrabdham aträgatiù |
äçcaryaà tava saukumäryam abhitaù kläntäsi yenädhunä
netra-dvandvam amélana-vyatikaraà çaknoti te näsitum ||

atra svataù sambhavinä vastunä kåta-para-puruña-paricayä kläntäséti vastu vyajyate | tac cädhunä kläntäsi, na tu pürvaà kadäcid api tavaivaà-vidhaù klamo dåñöä iti bodhayato’dhunä padasyaivetara-padärthotkarñädasyaiva padäntaräpekñayä vaiçiñöyam

|

tad-apräpti mahä-duùkha-lénänyäçeña-saìkramäù |
tac cintä-vipulähläda-kñéëa-punya-cayä tathä ||
cintayanté jagat-sütéà paraà brahma-svarüpiëam |
nirucchväsatayä muktià gatänyä gopa-kanyakä || (yugmakam)

aträçeña-caya-pada-prabhäväd aneka-janma-sahasra-bhogya-duñkåta-sukåta-phala-räçi-tädätmyädhyavasitatayä bhagavad-viraha-duùkha-cintählädayoù pratyäyanam ity atiçayokti-dvaya-pratétir açeña-caya-pada-dvaya-dyotyä | atra ca vyaïjakasya kavi-prauòhoktim antareëäpi sambhavät svataù sambhavitä |

paçyanty asaìkhya-pathagäà tvad-dänämåta-vähiném |
deva tripathagätmänaà gopayaty ugra-mürdhani ||

idaà mama | atra paçyantéti kavi-prauòhokti-siddhena kävya-liìgälaìkäreëa na ke'py anye dätäras tava sadåçä iti vyatirekälaìkäro'saìkhya-pada-dyotyaù | evam anyeñv apy artha-çakti-müla-saàlakñya-krama-bhedeñv udähäryam |

tad evaà dhvaneù pürvokteñv añöädaçasu madhye çabdärtha-çakty-uttho vyaìgyo väkya-mätre bhavann ekaù | anye punaù saptadaça-väkye pade ceti catustriàçad iti païcatriàçad-bhedäù |

prabandhe'pi mato dhérair artha-çakty-udbhavo dhvaniù ||13|| 10cd

prabandhe mahä-väkye | anantarokta-dvädaça-bhedo'rtha-çakty-utthaù | yathä mahäbhärate gådhra-gomäyu-saàväde—

alaà sthitvä çmaçäne 'smin gådhra-gomäyu-saìkule |
kaìkäla bahule ghore sarva-präëi-bhayaìkare ||
na ceha jévitaù kaçcit käla-dharmam upägataù |
priyo vä yadi vä dveñyaù präëinäà gatir édåçé || [ma.bhä. 12.149.8]

iti divä prabhavato gådhrasya çmaçäne måtaà bälam upädäya tiñöhatäà taà parityajya gamanam iñöam |

ädityo’yaà sthito müòhäù snehaà kuruta mä bhayam |
bahu-vighno muhürto’yaà jéved api kathaïcana || [ma.bhä. 12.149.15]
amuà kanaka-varëäbhaà bälam apräpta-yauvanam |
gådhra-väkyät kathaà müòhäs tyajadhvaà aviçaìkitäù || [ma.bhä. 12.149.60]

iti niçi samarthasya gomäyor divase parityägo'nabhilañita iti väkya-samühena dyotyate | atra svataù-svambhavé vyaïjakaù | evam anyeñv ekädaça-bhedeñüdähäryam |

evaà väcyärtha-vyaïjakatve udähåtam |


lakñyärthasya, yathä—“niùçeña-cyuta-candanam” ädi |

vyaìgyärthasya, yathä—“ua ëiccala” ity ädi | anayoù svataù-sambhavinor lakñya-vyaìgyärthau vyaïjakau | evam anyeñv apy ekädaçasu bhedeñüdähäryam |

padäàça-varëa-racanä-prabandheñv asphuöa-kramaù ||14|| 11ab

asaàlakñya-krama-vyaìgyo dhvanis tatra padäàça-prakåti-pratyayopasarga-nipätädi-bhedäd anekadhä bhedaù | yathä ca [çaku. 1.20]—

caläpäìgäà dåñöià spåçasi nava-gopa-sudåçäà
rahasy äkhyäyéva svanasi mådu karëäntika-caraù |
karaà dhunvänänäà pibati rati-sarvasvam adharaà
vayaà tattvänveñän madhukara hatäs tvaà khalu kåté ||

atra “hatäù” iti na “punar duùkhaà präptavantaù” iti han-prakåteù |

muhur aìguli-sambhåtädharauñöhaà
pratiñedhäkñara-viklaväbhirämam |
mukham aàsa-vivarti pakñmaläkñyäù
katham ity ullasitaà cumbitaà tu ||

atra tu iti nipätasyänutäpa-vyaïjakatvam |

“nyak-käro hy ayam eva me yad arayaù” ity ädau arayaù iti bahu-vacanasya “täpasaù” ity eka-vacanasya | “atraiva” iti sarvanämnaù | “nihanti” iti “jévati” iti ca tiìaù | “aho” ity avyayasya “grämaöikä” iti karüpa-taddhitasya “viluëöhana” iti vyupasargasya, “bhujair” iti bahu-vacanasya vyaïjakatvam |

ähäre viratiù samasta-viñaya-gräme nivåttiù parä
näsägre nayanaà tad etad aparaà yac caikatänaà manaù |
maunaà cedam idaà ca çünyam adhunä yad viçvam äbhäti te
tad brüyäù sakhi yoginé kim asi bhoù kià viyoginy asi ||²⁴

atra tu “ähäre” iti viñaya-saptamyäù “samasta” iti pareti ca viçeñaëa-dvayasya | maunuà cedam iti ca pratyakña-parämarçinaù sarva-nämnaù äbhätéty upasargasya rädhe tadvad eti paricaya-viçeñasya asi bho iti sopahäsotpräsasya | kià vety uttara-däròhya-sücakasya vä çabdasya aséti vartmänopadeçasya tat-tad-viçeña-vyaïjakatvaà sahådaya-saàvedyam |

varëa-racanayor udähariñyate—prabandhe, yathä mahäbhärate çäntaù | rämäyaëe karuëaù | vidagdha-mädhavädau çåìgäraù | evam anyatra |

1 Srk 1640; Skm 1175 (keçaöasya); Smv 86.14; Daçarüpaka 2.22, Rasärëava-sudhäkaraù 2.191; Padyävalé 302 (dämodarasya); bha.ra.si. 2.4.165

2ra.su.ä. 2.35

3 Rasärëava-sudhäkara 2.183, 3.192.

4 Kuval. 89, Skm 1777, Dr. under 4.33, Subhäñitävali 735.

5 Rasärëava 2.27.

6 amaru 24; su.ra.ko. 695, sa.u.ka. 702, subhäñitävalé 1580; u.né. 5.25

7 amaru 19, Sv 2112, çä.pa. 3715, sü.mu. 81.8, su.ra.ko. 667, sa.u.ka. 723.

8 amaru 32; subhä. 1151; çä.pa. 3424; sü.mu. 37.19; sa.u.ka. 741, padyä. 314.

9 ma.vé.ca. ?, sa.u.ka. 223, su.ra.ko. 1203.

10 ra.su.ä. 139

11 (mälaté-mädhava 5.16, Srk 1530)

12 bhavabhüteù | (Mc 1.54, Dr. 4.79, Sd. 3.227, Smv 95.3, Skm 2093)

13 bhartåhareù (vairägya-çatakaù 87)

14 (Amaru 35, Srk 678, Sv 1600, Spd 3577, Smv 57.33, Skm 725)

15 sa.u.ka. 896.

16 Gäthä 2.75, Cited, Kävya-prakäça 138.

17 lakñaëä-mülä vyaïjanä |

18 vyaïjanätmikäsiddhety arthaù |

19 arthäntara-saïkramita-väcyätyanta-tiraskåta-väcyayor bhedam äha |

20 abhidhä-müla-rüpaù |

21 pathika nätra srastaram asti manäk prastara-sthale gräme |
unnata-payodharaà prekñya yadi vasasi tad vasa ||

22 Sad-ukti-karëämåta 541.

23 vicchitti-çobhinaikena (Dhvanyäloka)

24 Srk 703 räjaçekhara, Skm 2.25.2, padyävalé 238, u.né. 13.75.

Página PRINCIPAL OBRAS y AUTORES CLÁSICOS Agradecimientos Cuadro General Disculpen las Molestias Conceptos Hinduistas (1428)SC Category:Hindu (mythology) (3256)SC | Category:Hindu mythology (3270)SC | Categoría:Mitología hindú (3288)SC (indice) | Categoría:Mitología hindú (videos) (3289)SC | Conceptos Hinduista (A - G) SK y SC (videos) (3294)SC Aa-Anc · Aga - Ahy · Ai - Akshay · Akshe - Amshum · Ana - Ancie · Ang - Asvayu · Ata - Az · Baa-Baz · Be-Bhak · Bhal-Bu · C · Daa-Daz · De · Dha-Dry · Du-Dy · E · F · Gaa-Gayu · Ge-Gy · Ha-He · Hi-Hy · I · J · K · Ka - Kam · Kan - Khatu · Ki - Ko · Kr - Ku · L · M · N · O · P · R · S · Saa-San · Sap-Shy · Si-Sy · Ta - Te · U · V · Ve-Vy · Y · Z Conceptos Hinduistas (2919)SK | (2592)SK Aa-Ag · Ah-Am · Ana-Anc · And-Anu · Ap-Ar · As-Ax · Ay-Az · Baa-Baq · Bar-Baz · Be-Bhak · Bhal-Bhy · Bo-Bu · Bra · Brh-Bry · Bu-Bz · Caa-Caq · Car-Cay · Ce-Cha · Che-Chi · Cho-Chu · Ci-Cn · Co-Cy · Daa-Dan · Dar-Day · De · Dha-Dny · Do-Dy · Ea-Eo · Ep-Ez · Faa-Fy · Gaa-Gaq · Gar-Gaz · Ge-Gn · Go · Gra-Gy · Haa-Haq · Har-Haz · He-Hindk · Hindu-Histo · Ho-Hy · Ia-Iq · Ir-Is · It-Iy · Jaa-Jaq · Jar-Jay · Je-Jn · Jo-Jy · Kaa-Kaq · Kar-Kaz · Ke-Kh · Ko · Kr · Ku - Kz · Laa-Laq · Lar-Lay · Le-Ln · Lo-Ly · Maa-Mag · Mah · Mai-Maj · Mak-Maq · Mar-Maz · Mb-Mn · Mo-Mz · Naa-Naq · Nar-Naz · Nb-Nn · No-Nz · Oa-Oz · Paa-Paq · Par-Paz · Pe-Ph · Po-Py · Raa-Raq · Rar-Raz · Re-Rn · Ro-Ry · Saa-Sam · San-Sar · Sas-Sg · Sha-Shy · Sia-Sil · Sim-Sn · So - Sq · Sr - St · Su-Sz · Taa-Taq · Tar-Tay · Te-Tn · To-Ty · Ua-Uq · Ur-Us · Vaa-Vaq · Var-Vaz · Ve · Vi-Vn · Vo-Vy · Waa-Wi · Wo-Wy · Yaa-Yav · Ye-Yiy · Yo-Yu · Zaa-Zy HINDUISMO (3270)SC | 1º Sri Garga-Samhita

Sri Garga-Samhita | Oraciones Selectas al Señor Supremo | Devotees Vaishnavas | Dandavat pranams - All glories to Srila Prabhupada | Dandavat pranams | Santos Católicos | El Mundo del ANTIGUO EGIPTO II | El Antiguo Egipto I |Archivo Cervantes | Neale Donald Walsch | Sivananda Yoga | SWAMIS | Hari Katha | Hinduismo | Biografías