sábado, 9 de enero de 2010

Alankara-kaustubha :: 5 - Rasa - 2ª Parte

Agradecimiento: http://b4tea.com/fun/days/janmashtami-photos-sri-krishna-jayanti-wallpapers

Jagadananda Das

Alankara-kaustubha :: 5 - Rasa: 1ª Parte | 2ª Parte

Alankara-kaustubha :: 5 - Rasa - 2ª Parte

atha näyikä-bhedäù

|| kärikä 100 ||

tatra paroòhäà gaëikäà cäpi varjayitvä ca näyikä iti paroòhä-gaëikayoù sädhäraëyena rasäbhäsa-paratvam eveti^¹ laukika eva | alaukike tu kåñëädhikaraëaka-rates tad-eka-mätra-niñöhatvän na rasäbhäsaù | anaucitya-pravartitä äbhäsä iti | tad-abhävät^² pratyutaucityam eva | tena parakéyäväntara-bheda-präptaà paroòhätvam aìgékåtya näyikä-bhedän äha—

svakéyä parakéyeti näyikädau dvidhä matä |

mugdhä madhyä pragalbheti svakéyä tu tridhä bhavet |

madhyä-pragalbhayor bhedäù ñaò-dhérädi-prebhedataù ||

dhérä, adhérä, dhérädhérä iti bhedäs trayaù ||

|| kärikä 101 ||

kaniñöha-jyeñöha-rüpatvät tayor dvädaçadhä matam ||

tayoù ñaö-prakärayor madhyä-pragalbhayoù kaniñöha-jyeñöhatvaà çré-kåñëa-prema-täratamyenaiva, na tu vayasä |

|| kärikä 102 ||

mugdhäyä eka-rüpatvenänayor dvädaçatvena—

tena trayodaça svéyäù paroòhä syäd alaukiké |

trayodaça-vidhä säpi tena ñaò-viàçatir bhidä ||

yato’laukike paroòhäpi sammanyate, tataù säpi trayodaça-vidhä || tena militvety arthaù ||

avasthäbhir athäñöäbhir añöottara-çata-dvayé |

kanyä-jyeñöha-kaniñöhatvän mådu-madhya-mådutvataù ||

caturbhedäs tatas täsäà sa dvädaça-çata-dvayé |

atyuttama-prakåty-äditayä täù syuù punas tridhä |

ñaö-triàçat-sahitä tena ñaö-çaté näyikä-bhidä ||

atyuttamä, uttamä, madhyameti traidham |

|| kärikä 103 ||

tatra siddhäù susiddhäç ca nitya-siddhä iti tridhä |

striyo’vatérëäs tena syur vasu-çünya-grahendavaù ||

siddhä sunirüpäù sädhana-siddhäç ca susiddhäù çruti-rüpä devyaç ca, nitya-siddhä rädhädyä rukmiëyädyädya svabhäva-siddhäù |

lokanäthaù : nitya-siddhä ity asya vyäkhyä svabhäva-siddhäù | etäù striyo gokule’vatérëäù | tena pürvokta-saìkhyäyäs triguëékåtena vasu-çünya-grahendavéà (1908) näyakä-bhedä bhavanti ||

çiva-prasädaù : siddhäù sunirüpä ity ädi—idaà ca vaiñëavägamasya matänusäreëa | bhaktäù sarve bhagavataç chäyä-rüpäù | prétyaiva bhagavän labhyaù | åñibhiù çruti-rüpäbhiù devébhiç ca sa labdhaù | ato’yam ühuù | skanda-brahma-vaivartädi-puåäëebhyo vistaro grähyaù |

|| kärikä 104 ||

athaitäsäm ädito lakñaëäni—

svakéyä tu kåtodvähä piträdyaiù svayam arpitä |

yä tu vyüòhäpi gopena loka-dharmänapekñiëé ||

kåñëaika-tänä rägeëa paroòhä vraja eva sä |

çiva-prasädaù : parakéyäëäm api täsäà çré-kåñëa-patitvaà darçitaà bahuço bhägavata-saàhitäyäà yathävocäma präk | tathä cänanda-candrikäyäà—“na hi paty-ädi-çabdänäà pariëetary eva kevalaà çaktiù sarveñv eva rasa-grantheñu” | evam eva svakéyäsu svädhéna-bhartåkäntar-bhuktä ||

piträdi-dänät präg eva piträder apy asaàmatau ||

jätänurägä yä kanyä sä bhaiñmé kuëòine yathä |

pitå-bhräträdi-saìkocät sva-dhärñöyädi-bhayäd api ||

güòhä yasyä ratir gäòhä sarvathä surasäyate |

kätyäyané-vrata-parä sä kanyä sarvadä vraje ||^³

lokanäthaù : kuëòina-pure bhaiñmé rukmiëé | vrajasya kätyäyané-vrata-paräëäà kanyänäà svarüpam äha—pitå-bhrätreti | paroòhänäm iva rasotkarña-hetu-bhütasya piträdi-kåta-niväraëa-durlabhatä-pracchanna-kämatvädeù sattvät gopäntareëa vivähäbhäve’pi na kñatiù |

|| kärikä 105 ||

atha mugdhäder lakñaëaà –

abhinava-vikasita-yauvana-madana-vikärä mådur mäne |

värtäyäm api surate paräìmukhé sa-trapä mugdhä ||

tatra nava-yauvanä, yathä—

padoù päriplavyaà nayanam aharan madhya-gurutäà

stana-çroëé mändyaà dhiya iva hriyo väg-vyavasitiù |

çiçutve rädhäyä vigalad-adhikäre sati tanau

kim aìgäny anyonyaà dadhata iva luëöhäka-padavém ||5.65||

nava-madana-vikärä, yathä—

kaöäkñaà soñyanté vyathata iva netränta-laharé

nirätaìkaà vakño jana-nayanataù çaìkata iva |

çiçutvaà täruëyodayam api nayantyäs tanu-tuläà

smaro’syä niùsyandaà kalayati manaù kaëöakam iva ||5.66||

mäne mådur, yathä—

sakhyä çikñita-päöhitäni subhåça;à vämyopadeçäkñaräëy

adyävaçyam abhéñöa-saìga-samaye sampädanéyäni hi |

itthaà cetasi niçcayo vyajani yaù kåñëasya sandarçane

sadyo’sau saha cetasäpasåtaväàs trastäsmi tasyä hådaù ||5.67||

surata-paräì-mukhé, yathä—

ayi präëebhyo’pi praëaya-vasatis tvaà priya-sakhé

mamaiveti präyo niraëayam ahaà paìkaja-mukhi |

idänéà tu jïätaà vraja-pati-sutasyeva bhavaté

yatas tat-préty-arthaà madanabhimatäya spåhayate ||5.68||

anamitam atra suratam |

sa-trapä yathä—

äpåñöä namayati vaktram ékñyamäëä

neträbje mukulayati vrajeçajena |

yäntéñu praëayi-sakhéñu yäti paçcän

nänaìgo namayati komalaà mano’syäù ||5.69||

|| kärikä 106 ||

madhyä sulalita-suratä madhyama-samudérëa-yauvanä noccaiù |

vréòävatéñad éñat prägalbhyä nibhåta-vaidagdhyä ||

tatra sulalita-suratä, yathä—“niryätän tvayi” ity ädi (5.25) |

madhyama-samudérëa-yauvanä, yathä—

stanau stavaka-vibhramau vihasitaà prasünodgatir

vaco madhuraso dåçäv abhimukhé-sthitau khaïjanau |

bhruvau bhramara-maëòalé kara-padaà naväù pallaväs

tvam eva sakhi rädhike madana-kalpa-vallé bhuvi ||5.70||

noccair vréòävaté, yathä—

äkåñöe vraja-räjajena vasane virmocitair äyataiù

keçoghair niravähayaà sakhi tanoù säàmukhya-saìgopanam |

jihremi smaraëe’pi tasya yad iyaà kåñëäñöamé-yäminé

väsét sundari sammukhärdha-timirä paçcärdha-candra-prabhä ||5.71||

éñat-prägalbhyä, yathä—

mama çrotre çabdaù suratam iti he kåñëa na gataù

sakhébhyo yäcitvä yadi bhavati däsyämi bhavate |

iti svoktaà prätaù çuka-yuvatibhir bhäñitam asau

kayedaà vaù proktaà vaca iti sakhéñv eva nidadhe ||5.72||

nibhåta-vaidagdhyä, yathä—

parérambhaà sehe katham api mukhämbhoja-madhunaù

prapäëe nä neti vyadhita kara-kampaà kim api yä |

svayaà labdhocchväsaà jaghana-bhuvi väsaù sthagayituà

svayaà sä çré-kåñëaà kim api parirebhe dåòhataram ||5.73||

|| kärikä 107 ||

atra pragalbhä—

taruëé madana-madändhä rati-raëa-kuçalä dara-vréòä |

bhävonnatä pragalbhä vaidagdhyäkränta-näyakä kathitä ||

taatra taruëé, yathä—

dähottérëa-suvarëa-pürëa-kalasau vakñojayor yugmakaà

smerendévara-däma-toraëa-tatiù snigdhäà kaöäkñormayaù |

çroëiù çilpa-taraìga-maìgala-mayaà siàhäsanaà nirmitä

tvaà kämotsava-maëòalaika-racanä kenäsi candrävali ||5.74||

madana-madändhä, yathä—

çliñöä çliñyati gokulendra-tanayenäcumbitä cumbati

svacchandaà likhitä nakhair nakha-padair äbhüñayaty aìgakam |

çikñitvä tata eva puñpa-dhanuñaù saìgräma-vidyäm imäà

tasya kñobhakaré yadaiñöa tad iyaà vidyä guru-kñobhikä ||5.75||

rati-raëa-kuçalä, yathä—

anyonya-praëayätiviklava-hådor anyonya-nirmälyayoù

çyämä-mädhavayor nirékñya vapurñor lakñmér ajanyäù kñaye |

sakhyä eva manoja-saìgara-jaya-çré-sücakäcaryake

sämänadhikaraëyam apratihataà mene sakhénäà gaëaù ||5.76||

iyam eva dara-vréòä-bhävonnnatädiù |

|| kärikä 108 ||

atha madhyä-pragalbhayor dhérädi-bheda-kathanam | tatra madhyä-dhérä—

priyaà vaidagdhya-vakroktyä madhyä dhérä vade ruñä ||

sä yathä—“padminy ahaà kumudiné kila saiva satyam” (3.38) ity ädi |

|| kärikä 109 ||

dhérädhérä tu ruditaiù . . . . . . . . . .||

yathä—

utkhätaà guru-gauravaà kulavaté-nétiç ca niùsäritä

kåñëa tvat-praëayena tat katham idaà käpaöyam älambase |

ity älapya tadéya-péta-vasanenävåtya vakträmbujaà

bälä kevalam açru-miçrita-mukhé cäru-svaraà roditi ||5.77||

|| kärikä 110 ||

. . . . . . . . . . adhérä niñöhuroktibhiù ||

yathä—

säkñäd-vartini jévite mama kathaà çäöhyaà tvam älambase

dhiì mäà tväà ca dhig ävayoù sujanatäà dhik prema dhik tad-yaçaù |

kià brümaù puruñottamo’si jagatäà bhartäsi mayy eva te

dhürtatvaà na hi tena te guëa-gaëaù kiïcittaräà héyate ||5.78||

satyabhämoktiù |

|| kärikä 111 ||

atha pragalbhädhérädi-lakñaëam |

yadi pragalbhä dhérä syäd avahitthävahelayä |

udäste prakåtät kopäd ädaraà darçayed bahiù ||

yathä—

kià pädäntam upaiñi näsmi kupitä naiväparäddho bhavän

nirhetu na hi jäyate kåta-dhiyäà kopo’parädho’thavä |

yogyä eva hi bhogyatäà dadhati te tat kià mayäyogyayä

tenädyävadhi gokulendra-tanaya svätatnryam evästu te ||5.79||

|| kärikä 112 ||

dhérädhéra-pragalbhä tu säkütair vacanair muhuù |

priyam uccaiù khedayati . . . . . . . . . ||

naitävatäpi samayena tavopalabdhaç

ceto yad antara-gataiva tad ävåëéte |

tapte’pi cetasi mamävirataà yad ässe

pürëäsmi tena kim anena bahiù sthitena ||5.80||

|| kärikä 113 ||

. . . . . . . . puruñärtharävékñyaiva nindati ||

parä adhéra-pragalbhä | avékñyaiva adåñövaiva | yathä—

sakhyaù kathaà parimalo vimalaù prasarpé

çyämo niléya ciram asti kutaù sa vämaù |

talpäntike tava nivärayatäçu yätu

dhürtasya tasya vadanaà na vilokayämi ||5.81||

athäsäà jyeñöha-kaniñöhatva-bhävo, yathä—

ekatraiva kåtäsanaà sthitavaté rädhä samaà çyämayä

çyämena prahitaà samaà sumanasäm äsädya däma-dvayam |

çyämä-vakñasi dätum aicchad ubhayaà säkåñya tad-vakñasi

prädäd ekamayävaérya kavaré-püjäà cakärätmanaù ||5.82||

atra çyämäyäù kaniñöhatvaà vyaìgyaà kavaré püjä çabdäbhyäm |

mugdhä madhyä pragalbhä ca miçra-bhävät punar nava ||114||

ädi-mugdhä madhya-mugdhä antima-mugdhä—evam anye’péti nava |

atra mugdhä-traividhyam, yathä—

mäna-grähaëa-sägraha-priya-sakhé-çikñoparodhäd asau

tüñëém eva ciraà nimélya nayane namränanaiva sthitä |

roñändhasya madéya-düñaëa-kathä-veçena väcälatäà

çrutvä bandhu-janasya kätara-mukhé karëe kareëäruëat ||5.83||

netre kià vinimélayämi dayitas taträpi sandåçyate

cetaù kià kaöhinékaromi satataà taträpy asau khelati |

doñät kià gaëayämi tasya guëatäà gacchanti te tat-kñaëän

mäno’nyena pathä bhaved yadi tadä sakhyaù sa evocyatäm ||5.84||

romäïcaiù samam utthitaà prathamato mänena sähe dåçor

açru ävitam änanena ca samaà nétaà mamäàho’py adhaù |

sakhyaç cäbharaëaiù samaà mukharitäs tåñëékatäà präpitä

mäm älokya cirärjito’pi sudåçä kopas tayä vismåtaù ||5.85||

atha madhyä-traividhyam—

pädäntaà gaminä ciränunayinä nétä prasädaà çanair

ähärya-skhalitaà mayä nigadatä bhüyaù kåte sähase |

syaïcat-kandhara-mut-smitaà mayi manäg vyäpärayanté dåçaà

sémantägra-niveçitäïjali-puöaà rädhä vyadhäd vandanam ||5.86||

äli tvaà vanamälinä nigaditä präëeçvari préyatäà

daiväd eña mamänayaù samajani kñantavya eña tvayä |

ity äkarëya sakhé-mukhät priya-vaco mürdhänam ädhunvaté

sä smitvaiva çikhämaëi-praëayinaà cakre praëämäïjalim ||5.87||

düräd dräghayate'vaguëöhana-paöaà léläìgulé-mudrayä

pratyäseduñi mayy asau kara-yugenäpädayaty aïjalim |

äpåñöänana-padmam änamayati spåñöä samutkampate

däkñiëyaà kim u vämatätha sutanor nävedi kiïcin mayä ||5.88||

atha pragalbhä-traividhyam—

düräd utthitam anitkaà mayi gate péöhaà kareëärpitaà

smitvä bhäñiëi bhäñitaà mådu sudhä-niùsyandi-mandaà kiyat |

ärüòhe’rdham athäsanaà prakaöitaà saubhägyam äçliñyati

pratyäçliñöam avämataiva sudåço vämatvam akhyäpayat ||5.89||

atigüòha-mänatväd iyaà pragalbhägrima-daçä-sthitaiva |

no saìgétakam älapanti na çukéradhypäyanty älayo

nänandas tava mandire’dya kim iti svaà doñam äcchädayan |

yady üce’ham idaà tayäpi jagade bhugnäruëäpäìgayä

tubhyaà dhürta-dhiye namo’stu bhagavan mahyaà ca véta-hriye ||5.90||

antima-pragalbhä, yathä—çliñöä çliñyati gokulendra-tanayaà (5.35) ity ädi | athäsäm avasthä-bhedenäñöavidhatvam ucyate | lakñaëenaiva saìkhyä gamyä |

|| kärikä 115 ||

tatra virahotkaëöhitädi-kramaù—

gäòhänurägä präg eva labdha-saàjïäpi haituke |

virahe vardhitotkaëöhä virahotkaëöhitä matä ||

yathä—

antaù kåntati marma murmurayati präëän pinañöéva me

daurätmyädy-anädaro’dya vihitaù kåñëe mayä müòhayä |

taà vä saìgamayasva sundari mayä maj-jévitaà tena vä

dväbhyäà näparamanti kiïcid api me santäpa-nirväpakam ||5.91||

|| kärikä 116 ||

saìketasthaà priyaà jïätvä saha sakhyaikikätha vä |

gata-bhér yäbhisarati sä bhaved abhisärikä ||

yathä—

syäma tväm abhisartum andha-tamase pädärpaëa-prakrame

srasto néla-nicolakas tanu-rucä nirdhütam andhaà tamaù |

viçvaà tävad ilävåtäyitam abhüd gaure'milad gaurimä

tenälakñitam äjagäà sutanuù premëas tavedaà yaçaù ||5.92||

|| kärikä 117 ||

anyäsaktena käntena khaëòitäçä tu yä niçi |

prätas tad-bhoga-cihnäni vékñyad vignä tu khaëòitä ||

yathä—“padminy ahaà kumudiné kila maiva” (3.38) ity ädi |

|| kärikä 118 ||

dütébhiù prärthyamäno’pi gantäsméty uktavän api |

daivän näyäti yat känto vipralabdheti sä småtä ||

yathä—

sumukhi sa kim avädéd eña yäméti tasmät

katham ajani vilambo mäsma bhüù sandihänä |

kathaya kim u bhavatyä yäsyate tatra bhüyaù

kim atha mad-asübhir vä tuläm etad dvayaà me ||5.93||

|| kärikä 119 ||

kopenäntaritä yä tu kalahäntaritä tu sä ||

yathä—

asmäbhiù saha cäöukån na gaëitaù pädänato mädhavaù

kopo’yaà bahu-mänito na ca vayaà präëeçvaro näpy asau |

candraç candana-märutaù pika-rutaà sambhüya sarvaà yadä

tväm udvejayitä tadaiña sakalaà kopaù samädhäsyate ||5.94||

|| kärikä 120 ||

väsa-gehe veça-bhüñä-tämbüla-vasanädibhiù |

susjjäpekñate käntaà sä syäd väsaka-sajjikä ||

yathä—

tämbüla-mälä-vasanäbharaëänulepäù

sampäditäs tva kåte svayam etayä ye |

te hy eva täs tvayi vilambini tat-kñaëena

santäpayanti vitudanti vimohayanti ||5.95||

|| kärikä 121 ||

käryäntareëa präväsaà gate sati mano’dhipe |

tan-manaskaiva yä tiñöhet sä syät proñita-bhartåkä ||

yathä—

na väëé na spando na ca nayana-paìkeja-laharé

na véëader gäna-çrutir api na cäléjana-kathä |

kurün yäte kåñëe puri puri mahiñyaù samabhavan

paöe citrotkérëä iva viraha-vaidhurya-tanavaù ||5.96||

|| kärikä 122 ||

nirantaraà prema-vaçät pärçva-vartéva yat priyaù |

väg-vaçaù präya äbhäti sä syät svädhéna-bhartåkä ||

yathä—

iyaà mama sakhé priyä racaya veçam asyäù svayaà

prasädaya sakhém imäà mayi våthaiva jäta-krudhäm |

iti praëaya-kautukäd iva niyojito rädhayä

cakära rasikägraëér atha tathä tathä mädhavaù ||5.97||

|| kärikä 123 ||

yathäsäm alaìkäräù—

yauvane sattvajäs täsäm añöaviàçati-saìkhyakäù |

alaìkäräs tatra bhäva-häva-heläs trayo’ìgajäù ||

çobhä käntiç ca déptiç ca mädhuryaà ca pragalbhatä |

audäryaà dhairyam ity ete saptaiva syur ayatnajäù ||

lélä viläso vicchittir bibbokaù kilakiïcitam |

moööäyitaà kuööamitaà vibhramo lalitaà tathä |

vikåtaà tapanaà maugdhyaà vikñepaç ca kutühalam |

hasitaà cakitaà kelir anubhäväd ime påthak ||

yadyapy eñu kecid anubhäva-sadåçyäù santi, tathäpi påthak | te tu rasädi-vyaïjakäù | ete tu vyaïjakatve’pi svataù samarthäù | tenälaìkärä eva |

|| kärikä 124 ||

tatraiñäà lakñaëam | bhävo, yathä—

nirvikärätmake citte bhävaù prathama-vikriyä |

älambanoddépanottha-bhäväd api sa ca dvidhä ||

taträlambanotto, yathä—

ädhüli-keli çataçaù saha yena yeyaà

prägalbhya-cäru-suciraà kalahäyate sma |

taà çyämasundara-pürvam ivekñamäëä

sä gaëòayoù pulaka-maëòalikäà tanoti ||5.98||

uddépanottho, yathä—

etäni täni naliné-vipinäni väpyäm

ete ta eva madhupä nalinänaneñu |

äbälyam eva kalitäni kim atra rädhä

naivävakarñati vilocanam eñu lagnam ||5.99||

|| kärikä 125 ||

hån-neträdi-vikärais tu vyakto’sau yäti hävatäm ||

asau bhävaù |

lolena kiïcid alasena ca kiïcid akñëä

sä yad vibheda hådayaà vraja-räja-sünoù |

tasyäs tad eva hådayena samaà tad-antas

tenädhvaiva nu viveça navo’nurägaù ||5.100||

|| kärikä 126 ||

helä sa eväbhilakñya-vikäraù parikértyate ||

sa eva häva eva |

evam apy atiraho’pi tam ekäpy

utsukäpi sakhi näham apaçyam |

komalaà kuvalayäd api hanyät

sähasena katamena kaöäkñaù ||5.101||

|| kärikä 127 ||

helaiva çobhä lävaëya-rüpa-veçädibhir yutä ||

veço navaù pratinavaà ca vayo navéëaà

lävaëyakaà madhurimäpi navéna eva |
kåñëänuräga-sarasé satatävagähaà

tasyä babhüvur atidhauta-niräbiläni ||5.102||

|| kärikä 128 ||

çobhaiva manmathonmäthät käntir uddépita-dyutiù ||

yathä—

ko veda re sakhi lagiñyati dåñöa eva

ko veda jévam apaneñyati lagna eva |

preìkholibhiù parimalaiù sahasändhayäsau

çyämo rasaù paricito vada ko’parädhaù ||5.103||

|| kärikä 129 ||

käntir evätivistérëä déptir ity ucyate budhaiù ||

yathä—

dhétäçrubhiù prasava eva kaöäkña-bhümir

ucchväsa eva kuca-ratna-khaniù prataptä |

bälaà vayas tad-anuräga-bhara-kñamatvam

adhyäpya kena guëinaivam akäri rädhe ||5.104||

|| kärikä 130 ||

sarvävasthä-viçeñeñu mädhuryaà ramaëéyatä ||^⁴

yathä—

jalävagähe cyuta-mekhaläyäù

çaiväla-vally eva babhau nitambaù |

akaitavaà rüpam ahetu-härdaà

sarväsv avasthäsu sadaika-rüpam ||5.105||

|| kärikä 131 ||

pragalbhatä nirbhayatvaà . . . . . . . . .||

yathä—çliñöä çliñyatéty ädi (5.75) |

|| kärikä 132 ||

. . . . . . . . . audäryaà vinayaù sadä ||

sakhyo nijair eva guëair bhavad-vidhä

mayy eva tanvanty anuräga-saurabham |

na cändha-sädguëyam apekñya sauhådaà

prakäçyantéha nisarga-sädhavaù ||5.106||

|| kärikä 133 ||

sukhe duùkhe’pi mahati dhairyaà syän nirvikäratä ||

ästäà tadéya-nava-yauvana-pürëa-väpé

käpéyam atra na karomi nmajjanecchäm |

icchämi taà kam api kälam alajjam uccair

äkrändituà sumukhi hä priya hä priyeti ||5.107||

|| kärikä 134 ||

aìgair veçair alaìkärair lélä käntänukäritä ||

sä ca dvividhä, svagatä sakhé-gatä ca | svagatä ca dvidhä, sva-kartåkä priya-kartåkä ceti | krameëodäharaëe—

barheëa baddha-cikurä kara-kÿpta-veëur

ämucya péta-vasanaà vana-mälikäà ca |

kastürikäcita-tanü rabhasäd iyeña

rädhä svam aìgam upagühitum aìgakena ||5.108||

käïcit sakhéà kuvalayodara-sodaräìgéà

kåñëäkåtià samupakalpya vibhüñaëädyaiù |

äliìgituà kåta-matiù svayam eva rädhä

dvedhä vibhaktam upalabdhavaté pramodam ||5.109||

svagata-priya-kartåkä, yathä—

sémanta-cäru-dayitasya babandha veëéà

rädhä çikhaëòa-valayaiù sa ca mélim asyäù |

anyonya-veça-parivartana-kauçalena

dväbhyäm alabhyata viçeña-rateù pramodaù ||5.110||

|| kärikä 135 ||

yäna-sthänäsanädénäà mukha-neträdi-karmaëäm |

viçeño dayitäloke viläsaù parikalpyate ||

yathä—

kaiçcic cämara-päëibhiù katipayais tämbüla-pätrékaraiù

kaiçcic cäsana-dhäribhiù parijanair dhütätapatraiù paraiù |

saàvétä maëi-yänato’varuruhuù çréçe nikhätekñaëä

yoñin-mauli-maëé-varä iva kurukñetraà sametyäìganäù ||5.111||

yathä vä—

sakhyaikayä mürdhni dhåtäàçukäïcalä

saàvéjyamänä dala-mälayänyayä |

avekñamäëä dayitaà vidürataç

cinoti mandaà kusumäni rädhikä ||5.112||

kecit tu yänaà gatiù, sthänaà sthitiù, äsanam upaveçaù | tan-mate, yathä—

sthitir mada-bharälasä na garimäëam älambate

gatiù prakåti-mantharä tvarata éñad eva kramät |

salélam avalokitaà namati vaìkate çaìkate

svabhäva iva laìghitaù priya-samépato rädhayä ||5.113||

|| kärikä 136 ||

stokäpy äkalpa-racanä vicchittiù känti-poña-kåt ||^⁵

yathä—

dviträëi päëyor maëi-kaìkaëäni

kåtvä parityakta-samasta-bhüñä |

ekaà dadhe vakñasi néla-ratnaà

tenaiva rädhä nitaräà vireje ||5.114||

|| kärikä 137 ||

garveëa vastunéñöe’pi bibbokaù syäd anädaraù ||

yathä—

sérabhyahänir vapuño’nulepanaiù

saundarya-hräso maëi-bhüñaëair iti |

anädarä teñv api täni sakhyäù

premoparodhena babhära rädhä ||5.115||

yathä vä—

kåñëena harñäd upaòhaukitäni

nirmäya puñpäbharaëäni yäni |

uccair abhéñöäny api täni rädhä

necchad gabhéra-praëaya-smayena ||5.116||

|| kärikä 138 ||

amarña-häsa-viträsa-çuñka-rodana-bhartsanaiù |

niñedhaiç ca ratärambhe kilakiïcitam iñyate ||

arälä bhrüvallé smita-sumadhurä bhartsana-giré

måñä kampaù çuñkaà ruditam abhiläñe’pi mahati |

niñedho nety asyäù kara-kamala-rodhena sakalaà

harer äséd etat kusumadhanuño’nugraha iva ||5.117||

|| kärikä 139 ||

tad-bhäva-bhugna-manaso vallabhasya kathädiñu |

moööäyitaà samäkhyätaà karëa-kaëòüyanädikam ||

yathä—

jhaìkurväëa-vilola-kaìkaëa-bhåto vämasya doñëaù çanair

utkampena kaniñöhayä vidadhaté karëasya kaëòüyanam |

puñpeñoù påtaneva saìgara-jaya-çré-sücakaà vyätanod

ghaëöänädam iyaà kuraìga-nayanä darpeëa kåñëäntike ||5.118||

jåmbhädi, yathä—

anyonya-grathitäìgulé-kisalayäm unnéya bähu-dvayéà

jåmbhärambha-puraù-saraà vidadhaté gätrasya saàmoöanam |

mélan-netram urojayor nakha-pada-vyädäna-dénänanä

nä nä neti punar nakha-kñata-dhiyä sä kåñëa-päëé dadhe ||5.119||

yathä vä—

saìgopäyya paöäïcalena tanunä niùsäri-dantävalé-

jyotsnäbhiù srapitena dakñiëa-karäkåñöena vakträmbujam |

lélolläsita-kandharaà mådu-kalair vämäìgulé-cchoöikä-

niùsvänaiç cala-kaìkaëa-svana-sakhaiù çré-rädhikäjåmbhata ||5.120||

yathä vä—

alasa-valitam ürdhvékåtya mürdhopakaëöhe

valayitam idam anyonyena saàsakta-päëi |

trika-vivalana-bhaìgé-saìgi moööäyitäyäù

paridhir iva mukhendor bhäti dor-dvandam asyäù ||5.121||

|| kärikä 140 ||

stana-grahäsya-pänädau kriyamäëe priyeëa cet |

bahiù krodho’ntara-prétau tadä kuööamitaà viduù ||

yathä—

stana-kanaka-ghaöéà paöém udasya spåçati

harau bahu-bhaìgi-bhaìgura-bhrüù |

iyam asarasaväëi päëi-rodhät

kåta-karuñä paruñä kañäyitäsét ||5.122||

|| kärikä 141 ||

tvarayä harña-rägäder dayitägamanädiñu |

bhüñäëäà sva-padäd anya-pade nyäsas tu vibhramaù ||

yathä—

adhät käïcéà kaëöhe jaghana-bhuvi häraà caraëayoù

kåçäìgé keyüraà bhuja-latikayor nüpura-yugam |

kim aìgair anyonyaà madhumathanam aìgotsava-vidhau

pramädo vyätene praëaya-piçunaù sva-sva-vibhavaiù ||5.123||

|| kärikä 142 ||

sukumäratayäìgänäà vinyäso lalitaà bhavet ||^⁶

yathä—

prasüna-talpodara-saìga-dünaà

nünaà vapur me sahi naiti nidräm |

iti smaräyäm aviçérëa-cittä

sakhé-dhiyäsau harim äliliìga ||5.124||

|| kärikä 143 ||

mado vikäraù saubhägya-yauvanädy-avalepajaù ||^⁷

yathä—

dütébhir ätma-guëa-gaurava-samprayogaiù

çakyo na saìgamayituà ca kalävatébhiù |

abhyarthito’pi samayä parasadma gantuà

näpaiti me sakhi gåhät kñaëam apy aghäriù ||5.125||

|| kärikä 144 ||

vaktuà yogye’pi samaye na vakti kréòayä tu yat |

tad eva vikåtaà väcyaà . . . . . . . . .||

yathä—

samprärthyamänäpi mayänuvelaà

na vaktum iñöäm api vakti väëém |

ruñä hriyä veti na vedmi sakhyo

jänantu rädhä-hådayaà bhavatyaù ||5.126||

|| kärikä 145 ||

. . . . . . . . . . ceñöä smara-vikärajä |

tapanaà priya-vicchede . . . . . . . . .||

yathä—

çéta-prayogair bahir éhyamäëair

antargato vardhata eva dähaù |

bahir vilepair bahir aprakäçé

projjåmbhate’ntaù puöapäkajo’gniù ||5.127||

|| kärikä 146 ||

. . . . . . . . . . pratétasyäpi vastunaù |

apratétivad äpåcchä priyägre maugdhyam eva tat ||

priyägra ity upalakñaëam, sakhyä agre ca | yathä—

huà mätar antar bahir eti kä tava

priye tvam eva pratibimbitä mayi |

anyaiva tat kià tava tulyam éhate

dhürteyam ity äpa bhiyaà calekñaëä ||5.128||

yathä vä—

kayätma-mürtir likhitä nakhena

väma-stanärdhe tava paìkajäkña |

na mäti na mläyate divya-rüpäà

yäm udvahan hanta na lajjase tvam ||5.129||

sakhéà prati, yathä—

vanaà nidhuvanaà näma kva näma sakhi vartate |

yad-arthe tava kåñëo’yam unmanä durmanäyate ||5.130||

|| kärikä 147 ||

ardhärdha-bhüñä-racanä gätre viñvag-vilokanam |

rahaséñat-kathärambho vikñepaù syät priyägame ||

ädarçe’nucaré-karäïcala-gate saàvékñamäëä mukhaà

dvi-träbhiù kriyamäëa-maëòana-vidhau rädhä sakhébhir mithaù |

utthäyärdha-vibhüñitaiva parito vyäpärayanté dåçaà

dåñövä daivata ägataà priyam atho sampürëa-bhüñäbhavat ||5.131||

|| kärikä 148 ||

kutühalaà ramya-vastu-samäloke vilolatä ||

yathä—

ghaöämbu-siktäà nija-hasta-ropitäà

çrutvä latäà puñpavatéà sukhé-mukhät |

udyäna-sémni tvarayäbhigäminéà

dadarça rädhäà pathi nandanandanaù ||5.132||

|| kärikä 149 ||

hasitaà syäd våthä häso nava-yauvana-garvajaù ||

yathä—

äpåñöa-hetu çirasaù çapathaiù sakhébhir

äkasmikaà smitam arocata rädhikäyäù |

antaù-praphullad-anuräga-latä-prakäëòäd

ekaà prasünam iva kià bahir unmiméla ||5.133||

|| kärikä 150 ||

kuto’pi dayitasyägre cakitaà syäd bhayodayaù ||

yathä—

mukham anu nipatantaà värayanto dvirephaà

bhaya-cakita-caläkñé nyaòmukho’yaà kareëa |

tam api tad abhibhütaà küëita-bhrür dunéte

sa ca ruñam abhininye jhaìkåtaiù kaìkaëénäm ||5.134||

yathä vä—

salalitam upanétäà påñöhato vämam aàsaà

calad-asita-bhujaìgé-bhaìgim älokya veëém |

hum iti kåtaka-çaìkä-paìkila-träsam eñä

dayitam upajugåhe drohiëaà käliyasya ||5.135||

|| kärikä 151 ||

vihäre saha käntena kréòitaà kelir iñyate ||

yathä vä—

api saha viharantyä kåñëam ullaìghya ramye

surabhiëi kusume’haà-pürvikä-kautukena |
aniyata-gati-bhaìgyä pärçva-saìghaööanena

stana-hati-paribhütä rädhayäsau vyadhäyi ||5.136||

|| kärikä 152 ||

pratyekaà saptaviàçatyä yoge’ñöäviàçatis tv amé |

rasaväëarñi-saìkhyätäs te punaù seìgitä yadi |

pakñendvañvindusaìkhyäù syur anyonya-guëitä nanu ||

te’nyonya-guëitä alaìkärä vakñyamäëair iìgitaiù sahitä yadi bhavanti | grantha-gaurava-bhayän nodähriyante | na ca vaktavyaà “nirvikärätmake citte bhävaù prathama-vikriyä” (kärikä 124) iti bhävasya tathä-vidhatvät kathaà hävädi-säìkaryam ? yataù kanyänäm eva tathä-kramaù, paroòhä-madhyädénäà çré-kåñëaà prati präì-nirvikärätmake citte yadaiva bhäva utpannas tad eva hävädi-säìkaryam api |

çiva-prasädaù : atra saìkhyänayana-vaiçiñöye käraëam upari-darçitäyäà öékäyäà präg-ullikhite tåtéya-kiraëa-stha-dhvani-saìkhyäna-prastäve mauktikävayäà ca sphuöaà darçitam | kamala-dalänäà vyatibheda-tuläm adhirohat-sveñv alaìkäreñu ekaträvasthiti-mülaka-säìkarya-sambhävanä na düräpästä | näpi kanyänäm atra saìkhyäna-prasaìge varjanam iñöam iti çaìkyam, vayo-bheda-kåta-prakåti-vikåter asärvatrikatvät, çré-kåñëa-léläsu madhyä-pragalbhänäm iva mugdhänäm apy adhikära-darçanät |

tathä hi—

vyaraci na yad apekñä patrikä-dütikäder

atani na ca vicäro yat tvayä särham anyaiù |

hådaya yad anuraktaà mädhave yuktam etat

kim iti yugapad äïjét sarva-çérye manobhüù ||5.137||^⁸

atra bhäva-häva-helädénäà säìkaryam anayä diçokta-prakäraà grantha-gaurava-bhayän na likhyate |

|| kärikä 153 ||

atra käni tänéìgitäni yair eñäà dvaividhyam aìgékåtam ? iti trividhänéìgitäni darçayann äha—

mugdha-madhyä-pragalbhänäà trividhänéìgitäny api ||

mugdhädénäà traividhye iìgitänäm api traividhye, na tu pratyekam |

|| kärikä 154 ||

tatra mugdhä-kanyayor eka-rüpäëi | tathä hi—

dåñöä tanoti mandäkñaà sammukhaà naiva vékñate |

pracchannaà tat-pratikåtià citrädau spåhayekñate ||

bahudhä påcchyamänäpi ramaëena na jalpati |

tat-kathäyäà çruté datte naiva tv anyatra yacchati ||

diì-mätram udähriyate—

anyaiù sampratipäditäà priya-kathäm anyatra dattekñaëä

snigdhäkarëayati prarüòha-pulakäny aìgäni gopäyati |

paçyanté paöa-citritaà priya-vapur dåñöä janair lajjate

nirbéjaù kuta ävireti sudåçaù kåñëänurägäìkuraù ||5.138||

atra bhäva eva häva-heläbhyäà çavalébhüyeìgitena saha saàsåñöa ity evaà seìgito’laìkära-saìkaraù | evam anye’py anusartavyäù |

|| kärikä 155 ||

atha madhyeìgitäni—

akäëòe névi-dhammilla-mokña-saàyamana-kriyäù |

alakolläsanam iñäd bhujä-müla-pradarçanam ||

sakhébhiù saha saàvädo nirhetur madhuräkñaraù |

parasparaà paréhäso manda-mandaù priyäntike ||

çiva-prasädaù : eñäà keñäm apy anubhäva-madhye’nyatra parigaëanam ity uktam eva präk | etäny anyäni ca sädhäraëänéìgitäni sakala-näyikänäm anuräga-lakñaëe, “ciräya savidhe sthänam” [sä.da. 3.136] ity ädinä darpaëa-kåtä sücitäni | paraà tatra bheda-mülaà cetthaà kärikänte darçitam,

eteñv adhika-lajjäni lakñaëäni nava-striyäù |

madhya-vréòäni madhyäyäù [sä.da. 3.148] ity ädinä |

çäkuntala-mälatémädhavädi-dåçya-kävyeñu bhüyasäm eñäà viläsaù | väcikäìgika-cäkñuñair evam-ädibhir abhiyogaiù näyikäù sväküta-mudäm aranti nélamaëau vistaratas teñäà bhänam api ||

yathä—

ulläsya névé punar äbabandhe

nirmocya veëéà punar äjugumpha |

çanair akäëòe lalitaà jajåmbhe

kathäpi kåñëaà purato nirékñya ||5.139||

aträpi hävo’laìkäraù çobhayä çavalébhüyeìgitena saàsåñöaù |

lokanäthaù : akäëòe’navasare mocana-bandhanädeù käraëaà vinaivety arthaù | kathäpi vraja-kumäryä ulläsya madhya-deçät kiïcid utthäpya névé punar äbabandhe ||

|| kärikä 156 ||

pragalbheìgitäni—

cumbati lolä-kamalaà

parirabhate priya-sakhém api |

mukure nija-mukha-kamalaà

nirékñya tilakaà karoti kåñëägre ||

yathä—

bähuà dakñiëam äli-kaëöha-valaye^⁹ vinyasya lélälasaà

vämeneva kareëa keli-kamalaà ghräëa-cchaläc cumbati |

asyanté nipatantam äsya-kamale bhåìgaà çiraù-kampane

kåñëägre kusumeñu-vibhrama-bharaiù çränteva käcid babhau ||5.140||

atra viläsa evälaìkäro madenälaìkäreëa çavalé-bhüyeìgitena saàmåñöäù | saìgétädi-kauçalam apy äsäà viläsa eva paryavasyati | tena påthaì na darçitam |

lokanäthaù : sukha-kamale patantaà bhramaraà çiraù-kampanaiù karaëair asyanté kñipanté käcid babhau | kandarpasya viläsa-bharaiù çränteva | yathä kathaïcit çränto jano’nyasya skandham avalagnate kadäcid duùsahena bhareëa çiraù-kampanaà karoti ca tadvad ity arthaù ||

çiva-prasädaù : kalä-kauçala-madhye älekhya-nirmäëaà sguëéta-lalitaà ca kävyeñv alaìkära-grantheñu ca samaà prathitam eva ||

ädi-çabdät kalä-kauçalam api yathä—

anta-moda-madena käkalikayä varëair anäviñkåtaiù

sad-gräma-svara-mürcchanä-çruti-pariñkäreëa kaëöha-spåçä |

gäyanté lalitaà tathaiva lalitä-datta-çrutiù çyämayä

pratyekaà nihitaiù kare kuravakai rädhä srajaà måjyate ||5.141||

çraddhävat-kartåkät måjo yakciëé, kartari yak |

lokanäthaù : antaränandämodanaà sadgämädénäà pariñkärä kaëöha-spåçä käkalikayä madhuräsphuöa-dhvaninä evam anäviñkåtair varëaiù spañöam anuccäritaiù karaëair lalitaà yathä syät tathä gäyanté rädhä çyämayä nihitaiù kurabakair jhiëöé-puñpaiù srajaà såjyate, kartari yak | käkaliyeti anäviñkåtair iti padäbhyäm etad-gänaà nikaöa-varti-sakhénäm eva karëa-grähyaà nänyeñäm iti jïeyam | katham-bhütä ? gänena sähäyyärthaà lalitayä dattä çrutir yasyai sä | añöädaça çrutayas tu kapha-väta-pitta-vasäà präkåtänäà kaëöheñu na sphuranti, kintu tad-rahitänäà gopénäm iti bodhyam ||

çiva-prasädaù : kurabaka iti päöhaù | “kurabakärava-käraëatäà yayur” iti mägha-padya (?)-prämäëyam atra | päëini-kaläpa-pariçiñöädi-mate ca yak, api tu çyan evätra vikaraëa-sthänéyaù, tathä ca värttike—yuji-såjoù çyan, såjaù çraddhopapanne kartary eveti väcyam ||

|| kärikä 157 ||

athäsäà sakhé-bhedäù | tatra sakhé-lakñaëam—

nirupädhi-préti-parä sadåçé sukha-duùkhayoù |

vayasya-bhäväd anyonyaà hådaya-jïä sakhé bhavet ||

yathä—pataty asre säsram ity ädi (3.32) |

chäyeva yänusarati saiva priya-sakhé småtä ||

yathä—

kvacid agre kvacit paçcät kvacit pärçva-padäntayoù |

süryänurodhät chäyeva sä rädhäm anuvartate ||5.142||

lokanäthaù : yathä janasyägre süryaç cet, tadä chäyä påñöha-deçe tiñöhati | süryaù påñöha-deçe vartate cet tadä cchäyä sammukhe tiñöhati | kadäpi na tyajati tathety arthaù |

—o)0(o—

|| kärikä 158 ||

surase narmaëi ratä saiva narma-sakhé bhavet ||

yathä—

våthäkåthä yävakam aìghri-paìkaje

sva eva rägo’sya dåçäà rasäyanaù |

kintv eka evästi guëo’sya rädhike

yaù keçavasyäpi ca keça-raïjanaù ||5.143||

lokanäthaù : he rädhe tvam aìghri-kamale yävakaà våthäkåthäù yato’syäìghreù svataù-siddho rägaù | kintv asya yävakasya samaya-viçeñe guëaù—çré-kåñëasyäpi keçaà raïjayati |

çiva-prasädaù : keça-raïjana iti | aträhärya-çobhä-sampan-nidäna-bhütasya yävakasya na punar ukta-doñatvaà çaìkyam | api tu dehi pada-pallavam udäram iti nayena çré-kåñëa-çiro-dhäryatayätyutkåñöa-keça-paräga-sampädanena väpätataç cäritärthyam | nakha-raïjana padasyeva (naruëa iti yasya gauòéyä bhäñä) keça-raïjana-padasyäpi yoga-rüòhitäpi sücitä | sakhénäm eñäm api näyikä-bhedänäm iva prakhara-madhya-mådutvena nityänityäditva-kalpanayä ca vibhäga-vistara itaratra lakñyaù | vaiñëavägama-matena sakhébhya eva prema-lélä-vihäräëäà vistäro jäyate, täù khalu nélamaëi-kåta-bhäñäyäà visrambha-ratna-peöyaù | atas täsäà säcivyaà dautyaà parijanatvaà ca näsiddham | vaiñëava-padävalyäm itaraträpy amaru-çatakärya-saptaçaté-gähä-sattasaé-vajjädi-kävyeñu caiñäà bhävänäà präcuryaà paridåçyate | präg-ukta-samänam eveti—düta-lakñaëe dütyaà ca yathodähariñyante iti müla-pratékam atra vinigamakam | tad yathälambana-vibhävaù çré-kåñëaù sarva-näyakta-ghaöä-kiréöa-gaù, tathä nitya-lélä-mayasya tasya niravadhi-deça-kälädy-atinyanatvaà rasa-såñöeù paripanthi | ata eva niravadhau käle lélä-prapaïcaù | deçe’pi sadaiva åtu-ñaökolläsa-viläsavän madhura-våndävanäkhyaù | viöapi-mithunänäà dämpatya-kalpane kavi-karëapüra-pratibhä—tapena varñäù çaradä himägamo vasanta-lakñmyä çiçiraù sametya ca [çi.va. 1.66] iti ramaëéya-mägha-kavi-padyam upajévyatvena kalpayatéti suvacam anumänam | çärìgikänäà krakaca iva gauòa-bhäñäyäm api vaiñëava-pada-kadambake’sya bhävasyänurüpyaà pracuram upalakñyate ||

|| kärikä 159 ||

na saìkocaà yayä yäti käntena çayitotthitä |

ätmano mürtir anyaiva priya-narma-sakhé tu sä ||

yathä—

anyonya-grathitäìgulé kisalayo vinyasya sakhy-aàsayor

bähü gätra-vimoöanaà vidadhaté kåtvä stanägre stané |

yat kåñëasya jaye samarjitavaté pauñpäyudhe saìgare

tat saubhägya-dhanaà nyadhäd vidhu-mukhé sväìgät tad-aìgeñv iva ||5.144||

lokanäthaù : käntena saha suptä paçcäd utthitä käntasyägre nirvastram aìgaà dåñöavatyä yayä karaëa-bhütayä yütheçvaré-sakhyä saìkocaà na präpnoti, sä priya-narma-sakhy ätmano dvitéyä mürti |

rätri-sambandhi-viläsottha-çrameëa jätasyälasyasya dürékaraëärthaà sakhyäù skandha-deçe bähü vinyasya kandarpa-yuddhe çré-kåñëa-paräjaye yat saubhägyam arjitaà tad eva saubhägyaà dhanaà sväìgät sakäçät sakhyä aìgeñu nyadhäd iva ||

|| kärikä 160 ||

etä api caturvidhäù sakhyä näyikä-guëair anyünä eva | viçeñatas tu—

düté-bhävaù samaye parijana-bhävas tu veça-bhüñädau |

upadeñöåtä ca mäne tasmin gäòhe tu garhakatvaà ca ||

tvad-ukta-muktaà sakhi kåñëa-sannidhau

tad uktam etac ca nivedayämi te |

prasädanenälam anena nigraho’py

anugraho’yaà mama yaù kåtas tayä ||5.145||

parijana-bhävo, yathä—“ädarçe’nucaré” ity ädi (5.131) | mänopadeñöåtä, yathä—“sakhyä çikñita-päöhitäni” (5.97) ity ädi | tasmin gäòhe garhakatvam, yathä—“kati na patitaà pädopänta” (4.10) ity ädau | “asmäbhiù saha cäöu-kåt” (5.94) ity ädau vä |

ukta älambana-vibhävaù ||

|| kärikä 161 ||

uddépana-vibhävo, yathä—

våndävanaà ñaò-åtavaù saha vartamänäù

kuïjä maëéndra-gåhato’pi mano-vinodäù |

karpüra-bhäàsi yamunä-pulinäni haàsa-

käraëòa-vädi-lalitaà naliné-vanaà ca ||

candraà ca candana-maruc ca manoharäëi

govardhanädi-giri-kandara-mandiräëi |

rolamba-kokila-mayüra-ninäda-miçrair

nänä-vihaìga-virutair harito’pi hådyäù ||

tatra ñaëëäm åtünäm ekatra-vartitä, yathä—

çiréñeëäsaktä sthala-kamaliné kunda-latikä

ratä lodhre népaù svayam anusåté mädhavikayä |

aho våndäraëye viöapi-mithunänäà vihasatäà

kim édåg dämpatyaà sphurati racite kuïja-bhavane ||5.146||

evam anye’py anusartavyäù |

|| kärikä 162 ||

athänubhäväù—

sthäyi-bhävasya käryäëi kaöäkñädéni yäni tu |

anubhäväs täni bodhyä na saìkhyä teñu vartate ||

alaìkäräya ye proktäs teñäà madhye ca kecana |

käle’nubhävatäà yänti tathä tänéìgitäni ca ||

tatra kaöäkño, yathä—

tasyäs trapä-bhaya-viñäda-viveka-dhairya-

dainyäbhiläña-bhara-korakitaù kaöäkñaù |

unmäda-moha-mada-däha-visarpa-çüla-

tåñëänvito jvara ivätmani me praviñöaù ||5.147|| kåñëoktiù |

yathä vä—

tava çaçimukhi rädhe dakñiëädakñiëäbhyäà

çravaëa-patham upätataù preìkhayäyaà kaöäkñaù |

nibhåta-rabhasa-vegäropitaù çäìkhikänäà

krakaca iva mamoccaiù kåntati svänta-çaìkham ||5.148||

evam anye’py anusartavyäù |

|| kärikä 163-164 ||

sättvikä api ye’nye’ñöau te’pi yänty anubhävatäm ||

te yathä—

stambhaù svedo’tha romäïcaù svara-bhedaç ca vepathuù |

vaivarëyam açru-pralaya ity añöau sättvikäù småtäù ||

udäharaëam—

svinnä gadgada-bhäñiëé pulakitä stabdhä sphurad-vepathuù

säçrur mläna-rucir yad adya jaladäloke’bhavad bhäviné |

tan manye sphuöam indranéla-mahasaù kasyäpi lélä-nidher

våndäraëya-viläsino dyuti-bharair eñä paräbhüyata ||5.149||

|| kärikä 165 ||

atha vyabhicäriëaù—

nirveda-gläni-çaìkäç ca madäsüyäçramä atha |

älasya-dainya-cintäç ca mohaù småti-dhåté api ||

vréòä capalatä harña ävega-jaòate tathä |

viñädausukya-garväç ca nidräpasmära eva ca ||

vimarña-supty-amarñäç cäpy avahitthogratety api |

unmäda-vyädhi-matayo vitarka-maraëe punaù |

träsaç ceti trayastriàçad ucyante vyabhicäriëaù ||

|| kärikä 166 ||

athaiñäà lakñaëaà—

sva-jugupsä tu nirvedo glänir vikåtir äkåteù |

aniñöäçaìkanaà çaìkä mado madhv-ädi-mattatä ||

doña-dåñöir asüyä syäd vyäyäma-kläntatä çramaù |

çaktau ca karma-vaimukhyam älasyaà dainyam ätmani

ayogya-buddhiç cintä tu kià bhävéti vicintanam ||

vicittatä tu mohaù syät småtiù präg-våtta-cintanam |

dhairyaà dhåtis trapä vréòä laulyaà capalatä matä ||

harñaç cittasya visphära ävegas tvarayä madaù |

niñpandatvaà tu jaòatä viñädas tu viñaëëatä ||

utkaëöhaivautsukyam ähur garvo’haìkära eva hi |

nidrä nidraiva skhalanaà phena-niñöhéva-pürvakam ||

apasmäraù parämarño vimarño nidrayä vinä |

svapnas tu suptir ity ähur amarñaù kopa eva ca ||

avahitthäkära-guptir ugratä tévrataiva hi |

anavasthita-cittatvam unmädo håd-vyathädikaù ||

vyädhir yathärtha-smaraëaà matiù saàçaya eva hi |

vitarko maraëaà präëa-tyägas träso bhayodayaù ||

apasmäraà ca nirvedaà maraëaà ca vinä kila |

triàçad evätra vijïeyäù çåìgäre vyabhicäriëaù ||

apasmärädayas trayaù kramäd amaìgalatvät çäntäìgatvät karuëäìgatväc ca na gåhétäù | tattva-jïänottho nirveda eva kevalaà na gåhéta iti kecit |

lokanäthaù : madhu-janyä mattatä madaù | ädi-çabdena yauvanädir api | vicittatä citta-våtti-çünyatä mohaù | tvarayä madas tvarä-janya-mattatävega ity arthaù | udäharaëe vyaktébhaviñyati | tattva-jïänottho nirveda eva çåìgäre na vyabhicäré | çré-kåñëe svasyaudäsényena jäto yo nirvedaù | sa tu vyabhicäré bhaved eva ||

çiva-prasädaù : evam api kärikä-prakäro bharatéye | anye tu jåmbhä-sahitä navaite iti kathayanti | tatra jåmbhäyä anyaträntarbhuktir atra darçitä | na ca vastutaù sättvikänäm eva barhir vikära-mayatvam api tu sarveñäm anubhävänäà—tathäpi sättvikänäà sarva-jana-subodhyatvam iti teñäà påthktvena nirdhäraëam | evam api samädhän aprakäro bharatéye | “kim anye bhäväù sa tv enanäbhinéyante yenaite sättvikä ucyante” iti pürva-pakña-rüpeëa, uttara-pakña-rüpeëäha rasämåta-sindhau rüpa-gosvämi-pädäù—“anubhäväs tu citta-stha-bhävänäm anubodhakäù te bahir vikriyä-präyäù” iti | ädhunikä manas-tattva-vido’py evaà manyante—

“Every feeling has for its primary concomitant a diffused nervous discharge which excites the muscles at large, including those that move the vocal organs in a degree proportional to the strength of feeling.” (Spencer’s Principles of Psychology)

vastutas tu nikhilam eva rasatvatva-niñkarñaëam älaìkärika-grantheñüpalabhyamänam ädhunikänäm etad-viñayaka-prämäëika-satya-sattä-kakñä-çailém adhirohati | dhümäyita-jvalita-déptoddéptädi-påthak-lakñatayaiñäà vicäro’nyatra kåtaù | sa ca viçleñaëa-mukhenaitac-chästrasyänubhava-säkñikatäà küöatäm apy anumäpayati | trayastriàçad vyabhicäriëo’ñöau sättvikä añöau sthäyinaù | evam ekona-païcäçad bhäväù iti gaëanä | sthäyi-vyatiriktänäm eñäà bhävänäà saïcäri-padena grahaëaà bahuço bhavati, yathä näöya-çästre—

sarveñäà samavetänäà yasya rüpaà bhaved bahu |

sa mantavyo rasaù sthäyi çeñäù saïcäriëaù småtäù || [nä.çä. 20.76]

rasa-tattvaà mukhyasya çåìgärasya karuëa-bébhatsa-raudrädibhir virodhitayä çoka-sthäyinam avalambya vartamänasya karuëasyämaìgala-sucakasyäpäyasya çänty-aìgasya nirvedasya ca nätra grahaëam | na cäkhilasyaiva nirvedasya mahärti-viprayogerñyä-janitasya niñkäçanam iti “tattva-jïänottha” ity ädi müla-pratékata upalabhyate | rüpa-gosvämi-prabhåtayas tu kevalayor augryälasyayor väraëam icchanti | “augryälasye vinä te’tra vijïeyä vyabhicäriëaù” | maraëädénäà säkñäd-aìgatayaiva niñedhaù | “säkñäd-aìgatayä neñöäù kintv atra maraëädayaù” | vistaras tu nélamaëitas taö-öékäbhyäà ca grähyaù | eñäà varjyävarjatva-nirdhäraëe tu sthiti-jïänobhätmako virodha-bodha eva vyävartaka iti dik ||

|| kärikä 167 ||

bhavanty ekaikaças tv ete svätantryeëa påthak påthak |

udayaù praçamaç cäpi påthag eva nirüpyate ||

dväbhyäà ca bahubhiç cäpi çäbalyaà saàhitä dvayoù |

sandhir lakñaëam eteñäà yathäsvam upadarçyate ||

tätkälikaà hetum etya tat-kälodbhütatodayaù |

praçamo nija-sämagryä präg-udbhütasya saìkñayaù ||

anyonyänugrähakänugrähyatvät saha saàsthitiù |

anyonya-nirapekñatvät sva-sva-svätantryato’thavä |

sapakñäëäà vipakñäëäà çäbalyaà parikértitam ||

ekasya gamanärambho hy anyasyägamanodayaù |

sandhiù syäd athavä tulyodayas tulya-çamo dvayoù ||

dvayos tulya-käléna udayaù praçamo vä sandhir ity arthaù |

lokanäthaù : ete vyabhicäriëaù çävalyädikaà vinaikaikaçaù svätantryeëa mläny-ädinäm ebhiù påthak påthak bhavanti | ebhyaù påthak-påthak-nämabhyaù påthag bhävodayo bhäva-praçamaç ca nirüpyate | tathä dväbhyäà bahubhir bhävaiù paraspara-milanaà çävalyam | evaà dvayor bhävayoù saàhitä sandhänaà sandhiù | bhävasya tat-kälotpannataivodayaù | sapakñäëäà vipakñäëäà bhävänäm ekasmin käle saàsthitiù çävalyam | sä saàsthitir dvidhä bhavati—parasparänugrähakänugrähyatvät, athavä paraspara-nairapekñyeëa sva-sva-svätantryät | ekasya bhävasya gamanasyäntardhänasyärambho’nyasya bhävasyägamanodayaù sandhiù | athavä dvayor bhävayos tulya-kälénodayas tulya-käléna-praçamaù sandhiù ||

çiva-prasädaù : vyabhicäréti saàjïayä nirdiñöä apy ete nopekñyäù | tathä ca tat-svarüpa-pradarçane bhäva-prakäça-kåtaù—

majjantaç ca nimajjantaù kalloläs te yathärëave |

tasyotkarñaà vitanvanti yänti tad-rüpatäm |

evaà sthäyini nirmagnä hy unmagnä vyabhicäriëaù |

puñëanti sthäyinaà sväàç ca tatra yänti rasätmatäm ||

evam api pradépe govinda-öhakkuräù—

ye tüpakartum äyänti sthäyinaà rasam uttamam |

upakåtya ca gacchanti te matä vyabhicäriëaù || iti ||

|| kärikä 168 ||

udayädyaiç caturbhis tu çäbalyam aparaà bhavet |

tat syät ñoòaçadhä tatra prastära-krama iñyate ||

|| kärikä 169 ||

ñoòaçadhä, yathä—

sandhy-uttaräù syuç catväras tathänye çavalottaräù |

catvära evaà praçamottarä apy udayottaräù ||

prastära-darçanam—

lokanäthaù : aparaà pürvokta-çävalya-bhinnaà prastära-krama-präptam aparaà çävalyaà bhavet | sandhy-uttarä iti | sandhir uttare çlokasya paçcäd bhäge yeñäà te catväraù | tathä cäyaà kramaù | çlokasya paçcäd bhäge sandhis tat-pürvaà çävalyaà tat-pürvaà praçamas tat-pürvam udaya ity eka-kramaù | evam anye trayaù | asyaiva prastära iti saàjïä | evaà rétyä çävalyottarädayo’pi jïeyäù ||

çiva-prasädaù : eñäpi prathamälaìkära-miçraëa-janita-cärutva-vaiçiñöyälocane | bhedasyotkaöa-koöitayä saàyoga-nyäyena vartamänatva ekaù prakäraù, aìgäìgi-bhävädikatve samaväya-nyäyena vidyamänatä-daçäyäm aparaù | sandhi-çavalatayor bheda itthaà lakñitaù paëòita-räjena—“eka-kälam eva tulya-kakñatvenäsvädaù sama-kälam eva viruddhayor api tulya-rüpayor äsvädo vä sandhiù | pürva-pürvopamardena para-parodayaù çavalatä” | eteñäà caturëäà miçraëa-janite prastära-krame tathä çävalya-vyatiriktänäà trayäëäà pratyekam ätma-bhedena yoge’pi “çävalya”-padam atidiçyate | sandheù sandhinety ädau tu kärikäyäà çävalya-padaà pürvata ühyam ||

|| kärikä 170 ||

evaà syäd viàçatiù . . . . . . . . . . .||

kevalair udayädyaiç caturbhiù prastära-gataiù ñoòaçabhis tu viàçati-prakäräù |

|| kärikä 171 ||

. . . . . . . sandheù sandhinäpy udayasya ca |

udayena çamasyäpi çamenäpi tridhä punaù ||

çävalyam iti çeñaù | sandhi-çävalyam udaya-çävalyaà praçama-çävalyam iti tridhä |

|| kärikä 172 ||

tathaivodaya-sandhiç ca çama-sandhir iti småteù |

païcaviàçatir ete syur anyonya-sthiti-bhedataù ||

pratyekam ekaika-yoge mitho’ìgäìgitva-bhävataù |

ekonatriàçatä triàçad bindu-sindhu-mataìgajäù ||

nirvedädi-tritaya-varjitasya triàçad-vyabhicäri-bhävasyonatriàçatä guëitasyaite prakärä ity arthaù | (870)

|| kärikä 173 ||

etaiç ca païcaviàçatyä bäëa-graha-mataìgajäù ||

te bindu-sindhu-mataìgajäù païcaviàçati-yuktäù santo bäëa-graha-mataìgajä bhavanti | (895)

|| kärikä 174 ||

punar etaiù präg-gaëitais taiù seìgita-niriìgitaiù |

alaìkäraiù çavalitaiù pakña-candra-çarendubhiù ||

çävalyena bhavanty ete bindu-veda-kara-dvipaiù^¹⁰ |

vedägni^¹¹-candra-saìkhyäkäs teñäà dig-darçanaà bhavet |

etän kärtsnyena nirvaktuà bäëé çaknoti no naraù ||

[1,353,240]

lokanäthaù : prakämäd ägatam ata eva kärçyamälinyädi-yuktaà präëanäthaà kathaà paçyanti ? tathä ca praväsa-gamana-samaya eva täsäà präëänäm api tena saha gamanam ucitam iti bhävaù ||

çiva-prasädaù : çavalatä-prastära-gaëanäyäà truöis tu sahajänumeyä | sandhyädy-uttaräëäà pratyekam eva ñaö bhedäù syuù, na catvära iti | tathä ca sandhy-uttara-prastära-darçane—u ça pra sa, ça pra u sa iti dvayor etayo anantarbhävo na samyak | evam anyatra | vastutas tu ayaà sükñmätisükñma-bheda-vyatikara-prakäçaù | na sadä gaëanä-paddhati-däròhyam ävedayati | näpy älocana-cärutä-dyotikä rétiù | niñprayojanam etat | dhvani-kiraëe mauktikävalyäm etad adarçi kaustubha-kåd-anusåta-gaëanäyäà rasa-sämänye (33 * 32 * 29) * 1512 bhedäù syuù | çeña-saìkhyänayane yat guëana-doñaù sa sarveñv eva pustakeñu vartamänaù | bhaved granthakärasya doña it | asmäbhis tu müle prakåta-saìkhyä kärikä-madhya eva bandhanébhir nirdiñöä ||

tatra çuddhäs triàçad yathä—

gläniù—

mlänänéva måëäläni dhatte’ìgäni yad-aìganä |

tataù kåñëänurägo’syämanta-jvara iva sthitaù ||5.150||

çaìkä—

proñyägataà präëanyäyaà kathaà paçyanti subhruvaù |

iti çaìkita-cittaiva kåñëaà påcchati sä sakhém ||5.151||

madaù—

rüpa-yauvana-garveëa norvyäà patati te padam |

taträpi madhupänante rädhe kià syäd ataù param ||5.152||

asüyä—

pramäditä cäöakäraiù svapne säjani rädhikä |

labheya yävad äçleñaà tävad bodho virodha-bhäk ||5.153||

lokanäthaù : nidrä-bhaìgäj jäto yo bodhaù sa mayä saha virodha-bhäk babhüveti çeñaù | viçrämya viçramaëaà kuru |

çramaù—

puñpävacayanenälaà kuïje viçrämya rädhike |

klamaù kamala-paträkñi mukhena tava kathyate ||5.154||

yathä vä—

chäyäpi gamana-çräntä tava sundari rädhike |

ägatya caraëopäntaà viçräntim iva yäcate ||5.155||

älasyaà—

viläsa-niùsaha-tanor nimélan-nayana-bhruvaù |

niçänte névi-bandhädi rädhäyäù kurute hariù ||5.156||

dainyam—

kvähaà kämo vallavendra-kumäro bahu-vallabhaù |

kathaà mayy anurajyeta våthä tvaà sakhi khidyasi ||5.157||

cintä—

kåñëo durlabha eväsau mano bahu-manoratham |

iti cintäbdhi-magnäyäs taris tvaà me garéyasé ||5.158||

mohaù—

kåñëo’tidurlabhaù prema navaà vapur idaà mådu |

sahäyoñyä na ko’péti mürccha-bädhät sahäyatäm ||5.159||

lokanäthaù : atidurlabha ity anena präpty-ayogyatvam | navaà prema iti tyaktum asamarthatvam | mådu vapur iti viccheda-janya-jväläsahane’samarthatvam iti jïeyam ||

småtiù—

vismartavyäù katham amé rädhäyä nayanormayaù |

yaiù samunmülitan cetaù sakhe naiva prarohati ||5.160||

dhåtiù—

dhairyaà bhajata bhoù präëä gataiù kåñëaù kva lapsyate |

avadhià dinam ékñadhvaà tad evästhä-sthalaà hi vaù ||5.161||

vréòä—

paçya vakñasi me rädhe sva-mürtià pratibimbitäm |

kopät paräìmukhé veti kåñëoktyä sä tu tatrape ||5.162||

lokanäthaù : nayanor mayaù kaöäkñäù | yaiù kaöäkñair unmülitaà müla-sahitam evotpäöitaà ceto na punaù prädurbhavati cittasyälambana-çünyatvam evonmülitatvam iti bodhyam | mäna-janya-kopäd yathä mayi påñöhaà dattvä tvaà paräì-mukhé bhavasi tathaiva mama vakñasi pratibimbitäà tava mürtià paçya ||

capalatä—

kåñëägamanam äkarëya vanät säyaà vrajäìganäù |

manaso’pi puraçcakrur vätäyana-pathe dåçaù ||5.163||

harñaù—

kåñëa-vaàçé-ninädena saìketäkñara-çälinä |

romäïcaiù samam uttasthur vraja-stréëäà manorathäù ||5.164||

ävegaù—

vega-viçlathayä käïcyä lagnayä päda-padmayoù |

måëäla-ruddhä haàséva käcit kåñëäntikaà yayau ||5.165||

jaòatä—

phalake likhitaà kåñëam ékñamäëäà naväbaläm |

sakhyas täm eva paçyanti gagane likhitäm iva ||5.166||

lokanäthaù : phalake citra-paöe likhitaà çré-kåñëaà käcin navénä bälä paçyati | çré-kåñëa-mürter darçana-jaòébhütä sä | ata eva kautuka-vaçät sakhyaù çré-kåñëa-mürtià vihäya gagana-rüpa-phalake likhitäà mürtim iva täm eva paçyanti ||

viñädaù—

ayaà sakhi gato yämaù çyämo vämaù sa nägataù |

udito yäminé-nätho viñédanti mamäsavaù ||5.167||

lokanäthaù : he sakhi ! yämaù praharo gataù | yato yäminé-näthaç candra uditaù | kåñëa-pakñe caturthyäà candrodayena prahara-jïänaà jäyate | vämaù pratikülaù kåñëo nägataù ||

autsukyam—

dhanyäs täù sakhi bhävinyaù svapne paçyanti yä harim |

abhüt kaà doñam älakñya nidräpi vimukhé mama ||5.168||

lokanäthaù : bhävinyaù sundara-striyaù | asau dhvajädi-läïchanä madäle rädhäyäù khiòakéti prasiddhe pakña-dväränte sadä vidyamänä saté padänäà paddhatir märga-rüpä bhavati ||

garvaù—

munéndräëäà ca yä vandyä dhvaja-vajrädi-läïchanä |

madälipakña-dväränte nityäsau pada-paddhatiù ||5.169||

lokanäthaù : tathä ca munénäà vandyaà çré-kåñëa-caraëa-cihnam | asmad-ädayaù sarve janäs tad äkramya gamanägamanaà kurvantéty arthaù | vipakñäà prati lalitäyä uktir iyam iti jïeyam ||

nidrä—

rädhä nidhuvana-çräntä nidräti çyäma-vakñasi |

madaneneva niùsyütä capalä jaladopari ||5.170||

lokanäthaù : madena saucikena meghopari syütä protä capaleva ||

vimarçaù—

çritaù kim antyäà kià väsya saìketasthala-vismåtiù |

kià väham iva vikläntaù premëeti vimamarça sä ||5.171||

suptam—“päaadi pibadi cässam” ity ädi (5.20) nidrä-suptayor ayaà bhedaù |

lokanäthaù : suptau päyayati ceti pibati ceti svapnäyitaà vartate, nidräyäà tan nästéti bhedo jïeyaù ||

kopo’vahitthä ca yathä—

uttiñöha mucyatäà kåñëa caraëa-graha-nigrahaù |

naiväsmi kupitä näpi bhavän mayy aparädhyati ||5.172||

ugratä—

dhik prema bhavataù kåñëa vakñasaù sahajaù sakhä |

yat-pädälaktakais tasyä kaustubho’py adharé-kåtaù ||5.173||

lokanäthaù : he kåñëa ! mat-pratipakña-gopé-viñayakaà bhavataù prema dhik, yat yasmäd dhetu-bhütät sarva-çreñöhaù kaustubho’pi nécékåtaù | kathambhütaù ? vakñaù-sthalasya sahajaù svabhäva-siddhaù sakhyaà sadä tatra dhåtatvät ||

unmädaù—

itas tatas tväà paçyämi päëibhyäà na tu labhyase |

kim indrajälaà jänäsi rädhe kià vä mama bhramaù ||5.174||

ayaà tu bahudhä bhavati |

|| kärikä 175 ||

tathä ca—

bhävänta-rasam äveçäd ukti-vaicitryato’pi ca |

uttaraìgatayäìgitväd unmädo bahudhä mataù ||

tatra praläpa äläpaù saàläpo vipraläpakaù |

anuläpaù susaàläpaù pariläpo viläpakaù |

apaläpaù pratéläpo vaicitryaà daçadhä giräm ||

ühyäny udäharaëäni |

vyädhiù—

bhramo dähas tathonmädo varhante yad anukñaëam |

ädhir eväviyukto’pi vyädhir asyäù sphuöo’bhavat ||5.175||

lokanäthaù : yasmäd anukñaëaà bhramädayo vardhante tad asyä aviyukto viccheda-rahito’py ädhir manaù-péòaiva deha-sambandhi-vyädhiù san sphuöo bahir vyakto’bhavat | çleñeëa vi-upasargeëäyukto’py ädhir vyädhir abhavad iti virodhälaìkäro jïeyaù ||

matiù—

gokulendra-kumäras tvaà guëa-ratnäkaraù svayam |

vaktuà kartum abhijïo’si vayi kä caturäyatäm ||5.176||

vitarkaù—

kià péyüñaà kim u viñaà kià himaà kim u vänalaù |

abhüt kåñëänurägo’syäà virodhi-dvaya-dharmakaù ||5.177||

träsaù—

uccair garjati meghaughe rädhä cakita-locanä |

asyanté mädhavaà kaëöhe bhujäbhyäà pariñasvaje ||5.178||

athaiñäm aìgäìi-bhävatve dig-darçanam, yathä—

ägacchan mäm abhüù kåñëa paräsaktaù pathéti mäm |

kevalaà näyaçaù praiti tväà cety äçaìki me manaù ||5.179||

atra pürvärdhe gläni-bhävo’ìgé çaìkä tv aìgam | evam—

sarvatra samavartitvaà yuktam eva mahätmanäm |

mayy eva samavartitvaà nänyatra puruñottama ||5.180||

lokanäthaù : asyäà kåñëänurägo virodhi-dvaya-dharmako bhavati | tathä cänanda-däyakatvena péyüña-dharmakatvaà viccheda-janya-dähakatvena viña-dharmakatvaà cety arthaù | käcin mäniné çré-kåñëam äha—tvaà tu sarvatra samavärtitvaà vihäya mayy eva samavarté nänyatra | çleñeëa duùkha-pradatvät samavarté yamaù | samavarté paretaräò ity amaraù ||

atra mati-bhävo’ìgé asüyäìgam | evam ekasyäìgino bahüny aìgäni bhavanti | yathä—

iyaà gäòhotkaëöhä viñama-viña-digdheva hådi me

prasüneñor bhagnä viçikha-phalikeva sthitavaté |

ato me pratyaìgaà jvalayati tudaty äkulayate

dhunéte muñëéte jaòayati ca saïcarvayati ca ||5.181||

lokanäthaù : iyaà çré-kåñëa-viñayaka-gäòhotkaëöhä-viñama-viñeëa lipteva mama pratyaìgaà jvalayati | katham-bhütä ? kandarpa-sambandhi-bäëasya bhagnä lohamayé phalikeva me hådi sthitavaté | amagnäyäù phalitäyäù kadäcid bäëa-niñkäçanät tasyä api hådayäd bahir niùsaraëaà sambhavati | bhagnäyäs tu sarvathä neti jïeyam | muñëéte corayati mäà dehänusandhäna-rahitaà karotéty arthaù ||

çiva-prasädaù : eñäm anyatra kadäpi saàjïäntaraiç ca gaëanä yathä nélamaëau | tava te väcikänubhävä dvädaçeti kértitäù | atra tünmädänubhävasya vyaktitvam äçritä iti bhedaù | api yukta ity atra çleñaù | paräà camatkära-koöià puñëäti | äkulayate iti taì katham api ghaöanéyaù ||

atra småti-bhävo’ìgé, moha capalatä-gläni-jaòatä-prabhåtény aìgäni | aìgatvena naitad-bhäva-çävalyam |

lokanäthaù : mohädénäm aìgatvena paraspara-prädhänyäbhävän naiteñäà bhäva-çävalyam iti jïeyam ||

atha bhävodayädi | tatra bhävodayaù, yathä—

älé-janair maëòana-keli-käle

vibhüñyamäëä våñabhänu-putré |

uro-gate néla-maëéndra-häre

svinnä sa-kampä pulakäkuläsét ||5.182||

atra harñodayaù | praçamo yathä—

mlänäsi kià preyasi mämakénaà

håt påccha påcchämi tad ity uro’syäù |

spåçann idaà svastham iti sma kåñëo

bravéti sä namra-mukhé babhüva ||5.183||

lokanäthaù : çré-rädhäha—mämakénaà hån-mänasaà påccha | çré-kåñëas tu håc-chabdasya hådaya-väcitvam abhipretyäha—tat tava hådayaà påcchämi ||

atra viñäda-praçamaù | çävalyam, yathä—

krodhändhä guravo janäs taralitaà durväram etan mano

marmacchedakaré khalokti-racanä ramyaù sa vaàçé-svanaù |

kénäço bhavaneçvaras trijagaté-lävaëya-lakñmé-patiù

premänanda-rasaù sa eva tanumän kåñëaù kim éhe sakhi ||5.184||

harñäsüyotsukyäni påthak påthag eva sthitäni ||

lokanäthaù : bhavaneçvaro gåhapatiù svämé kénäçaù karñaka ity asüyä | kim éhe kià ceñöe kià karométi yävat | krodhändhä ity anena bhayam ity evaà-rétyä sarvatra yathä-saìkhyaà sambandho jïeyaù | etäni påthak påthag eva sthitäni | na tv aìgäìgi-bhävatayä | ataù çävalyam iti bodhyam ||

çiva-prasädaù : atra kénäça-pade çleño’pi bhavitum arhaù | kénäçaù kåtäntaù | bhavana-patiù kåtänta-däruëaù gräméëaç ca | präëa-patis tu aparüpa-veça-rüpa-sampattimän nägaraù kalä-vaidagdhya-bhüñitaç cety aho mahän anayor bhedaù | svata eva cetas tvad-abhimukhaà dhävatéty autsukyaà bhävaù ||

suciram anucarébhiù päöhitäà kåñëa-gäthäà

sadasi çuka-vadhübhiù çåëvaté géyamänäm |

praëaya-sadayam ekam äsu vinyasyatéyaà

cakita-cakitam anyan netram äsye gurüëäm ||5.185||

atrotsukya-träsayoù sandhiù ||

ete cokta-prakäräù svayaà vyaìgyä api bhäväntara-vyaïjakäù syuù | yathä—“kvähaà gopa-vadhür”^¹² (4.5) ity ädau | dainyädibhiù pratipada-vyaìgyair bhävair avahitthä-bhäva eva vyajyate |

lokanäthaù: ete ukta-prakärä vyabhicäri-bhäväù svayaà kvähaà gopa-vadhür ity ädi-padair vyaìgyäù | eteñäm api vyaìgyo’vahitthädi-vyabhicäré | idam ädi vastu-vyaìgyam uttamottama-kävyaà bhavatéti jïeyam ||

yathä vä—

näbhyaïjanéyaà sakhi me bhavatyä

nodvartanéyaà ca vapuù kadäpi |

na sävadhänä sva-nakheñv aséti

nanändur agre nijagäda gopé ||5.186||

atra sva-gätra-lagna-nakha-kñata-gopanaà pratyavahitthä vyaìgyä, tayä ca na me gåhapateù saìgaù kadäpy abhüt yenaitat sambhävanéyam, yena kåñëa-saìgajam eveti vréòä, tenaite vyaìgyä vyaìgyäntara-vyaïjakaç ca bhavantéti ||

lokanäthaù: sva-gätreti | nanändå-prabhåti-guru-janaà prati nakha-kñata-gopanam avahitthä | idaà nakha-kñataà çré-kåñëa-saìga-janyam iti vréòodayaù | dhvaner dhvany-antarodgäräd idam apy uttamottama-kävyaà bhavatéti bhävaù ||

çiva-prasädaù : tac ca kävya-lakñaëoddeça-nirüpaëäkaraëaà präk pradarçitam | sarvam etat dhvanikära-bhäñäyäm anekaçaù sphurita-prasupta-prakalpaà vidyata iti sahådayänäm asahådayänäà ca citta-våttito vyäkriyetaräm | kälidäsädi-kavi-cakra-racanäsu ädima-mahä-kävyayo rämäyaëa-mahäbhäratayos tato’py ädime anädi-kälato vartamäne veda-väkye cäpéyaà prathä varévartéti na citram | kvacic chabdato’paraträrthato vä vyaìgyät vyaïjakänuvyaïjakatä | tena

sarva-guëau santau sahådäv iva saìgatau |

parasparasya çobhäyai çabdärthau bhavata iti ||

iti räjänaka-kuntalokta-diçä çabdänäà vyaïjakänuvyaïjakatvam | arthasyäpi parasparodbhavatva-janita-camatkärätiçayaù, kadäpi yathä—

äliìgyante guëavati mayä te tuñärädri-vätäù

pürvaà spåñöaà yadi kila bhaved aìgam ebhis taveti || [megha. 2.47]

ity asya megha-çlokasya bhäva-cchäyänusäriëi “çakyam aravinda-surabhiù kaëaväho mälitétaraìgäëäà” [a.çä. 3.5] ity ädi çakuntala-padye çakyatänumäpaka-käraëa-kärya-paramparä-bhüta-bhäva-vyaïjana-prapaïce | eñäà viläso’laìkära-nibandheñu dräk yathä lakñyate na tathä kävya-näöakädiñv iti suviditam eva jijïäsünäm ity alaà pallavitena ||

atha prastära-prakäreëoktänäà ñoòaça-vidhänäà çävalyänäà bhedän äha | tatra sandhy-uttaräù—u pra ça sa—

pädaà muïca vimuïca mänini ruñaà pratyehi ruëme gatä

çré-gopendra-sute svabhäva-kuöile kä roñam äkäìkñati |

ity anyonya-kathäsu keçi-mathane bhüyaù padaà dhitsati

çraddhädhikya-dhåtena tat-kara-yugenäsyaà rudaty apy adhät ||5.187||

atra “pädaà muïca” ity amarñädayaù, “vimuïca mänini ruñam” iti kåñëa-väkyäkütena, “ruë me gatä” iti roña-praçamaù | tataù “çré-gopendra-sute” iti matiù, “svabhäva-kuöila” ity asüyä, “kä roñam äkäìkñati” ity avahitthä | ebhiù çävalyam | “çraddhä” ity ädinautsukyam, “rudati” iti dainyam | anayoù sandhiç ca ||

atha ça u pra sa—

he mugdhäkñi pariñvajasva kaöhinä baläd api tvaà guëäs

te te te kva gatä iti kñaëaà bhüt tüñëéà tato nirvåtaù |

sphürtyänanda-layena tena mahatä sväbhävikenäpy aho

tad-viccheda-davoñmaëä ca yugapad dvedhäbhibhüto hariù ||5.188||

atra “pariñvajasva” ity autsukyam, “kaöhina” ity-ädy-asüyä, “te te guëäù” iti småtiù, tribhiù çavalatä | “tüñëéà” iti jaòatodayaù | “tato nirvåtaù sphürtyä” iti pürva-pürva-bhäva-praçamaù | tataù sphürty-anantaraà “änanda-layena” “viccheda-davoñmaëä” ca “dvedhäbhibhütaù” iti harña-viñädayoù sandhiù |

lokanäthaù: mäninéà çré-rädhikäà prati tasyä vicchedenätivyäkulaù çré-kåñëa äha—he mugdhäkñi ! tava te te guëäh samprati kva gatäù ? ity uktvä viccheda-janya-duùkhena jaòé-bhütaù san kñaëaà tüñëém abhüt | tatas tad-anantaraà sphürti-präptayä tayä saha mänasäliìganena nirvåtaù | tathä cägantukänanda-janya-laya-sättvikenaivaà sväbhävikena tena mahatä viccheda-davoñmaëä ca yugapad ekasminn eva käle håñöo viñaëëaç ceti dvidhä-bhüto harir abhüd iti ||

pra ça u sa—

gato me santäpo bhavati hi manasyägata iva

priyaà te hä kañöaà manasi katham adyägata iti |

puraù paçcät pärçve manasi ca sadaiveti pulakiny

abhüd rädhä paçcäd amåta-viña-nadyoù kim aviçat ||5.189||

atra sphürtyä svästhyänubhave “gato me santäpaù” iti gläneù praçamaù | tataù sakhé-väkyänantaram, “hä kañöam” iti viñädaù | “manasi katham” ity ädi sakhéà praty asüyä, “puraù paçcäd” ity unmädaù | ebhiù çävalyam | “pulakiné” iti harñodayaù | “amåta-viña-nadyoù” iti harña-mohayoù sandhiù ||

lokanäthaù : mäthura-viraheëätyanta-vyäkula-cittä çré-rädhikä sakhéà praty äha—mayädya çré-kåñëo dåñöaù | tato me santäpo gataù | sakhy äha—he bhavati rädhe ! tava priyo manasy ägata iva, kutas tasya säkñäd darçanam ? iti sakhé-väkyänantaraà sähaà—hä kañöam iti viñädaù | paçcäd unmädasyätiçaya-präbalyodayena sakhé-väkyam ayathärthaà matvä kupyanté sakhy äha—he sakhi ! mama manasy eva çré-kåñëa ägata iti tvayä katham uktam ? sa tu mama puro’gre paçcät pärçve’pi manasi ca sadä tiñöhaty eva | tad-darçanam api mayä präpyata evety ägantukänandena kadäcid amåta-nadyäà tasyä praveçaù | sähajika-viraha-sphürtyä ca viña-nadyäà praveçaù | unmädävasäne’rdha-bähye avicära-vicärotthau yau saàyoga-viyogau taj-janyayor harña-mohayoù sandhir ity arthaù ||

pra u ça sa—

paçcäd etya çanair ariñöa-mathanas täà sasvaje sähasät

tat-saàsparça-rasena sä smita-mukhé sadyo’vicäräd abhüt |

älibhyaù pariçaìkayäruëa-mukhé dhig dhürtatäà dhürta te

dhiì meti tvarayäpasärita-tanur vyävåtya tüñëéà sthitä ||5.190||

atra “smita-mukhé” ity amarña-praçamaù | “älibhyaù pariçaìkayä” iti çaìkodayaù | “aruëa-mukhé” iti, “dhig dhürtatäà” iti, “dhiì mä” iti punar amarñogratä-glänibhiù çävalyam | “tvarayäpasärita-tanuù” iti capalatä, “vyävåtya tüñëéà sthitä” iti dhairyam | anayoù sandhiù | ete sandhy-uttaräç catväraù ||5.190||

lokanäthaù : tasyä gata-präya eva, kintu sakhénäm anurodhena mänäbhäsa eva vartata iti düté-väkyena jäto yat sähasantas tasmät çré-kåñëas tväà sasvaje | avicäräd iti | ahaà mäniné, mama smitam anucitam iti vicäraà vinaivety arthaù | tvarayäpasäritä çré-kåñëädi-yukté-kåtä tanur yathä tathä-bhütä saté vyävåtya çré-kåñëe påñöhaà dattvä sthitä ||

sa u pra ça—

akrüro’dyägata iti mukha-mläni-håt-kampa-bhäjaù

stambho jätaç ciram atha sakhé-säntvanair bodha äsét |

prätaù kåñëo’py ahaha mathuräm ity apürëe janokte

pratyävåttais tribhir atha punaù saiva pürëä babhüva ||5.191||

atra “mukha-mläni-håt-kampa-bhäjaù” iti gläni-çaìkayoù sandhiù | tataù “stambho jätaù” iti jaòatodayaù | “sakhé-säntvanaiù” iti tat-praçamaù | “pratyävåttais tribhiù” iti gläni-çaìkä-jäòyaiù çävalyam ||

lokanäthaù : prätaù kåñëo mathuräm ity eva na tu yäsyatéty apürëa janänäm ukte sati pratyävåttaiù punar ägatais tribhir mukha-mläni-håt-kampa-stambhair bhävaiù sä punaù pürëä babhüva ||

sa pra u ça—

meghäloke pulakita-tanur vidyud-älokane sä

vyäbhugna-bhrüs tad-upaçamane suprasannänanenduù |

bhüyo vidyud-valaya-kalane lohitäkñé mågäkñé

dhäräpäte rudita-maliné-bhäva-mürcchäù prapede ||5.192||

meghäloke kåñëägamana-bhramät pulakita-tanutvena harñaù | vidyud-älokanena vipakña-ramaëé-buddhyäsüyä, anayoù sandhiù | tad-upaçamane suprasannety asüyä-praçamaù | bhüya ity ädinä lohitäkñéty amarñädayaù | dhärä-päte sati megha eväyam iti ruditam iti viñädaù | maliné-bhäveti gläniù | mürccheti mohaù | ebhiù çävalyam ||

lokanäthaù : meghasyäloke çré-kåñëa-jïänät pulakita-tanus tatra vidyud-älokena sati pratipakña-ramaëé-jïänena kopena vyäbhugna-bhrüs tasyä vidyuta upaçamane krodhäbhävät prasanna-mukhenduù | dhäräpäte sati—“näyaà kåñëaù, kintu meghaù” iti jïänäd uditam ||

pra u sa ça—

asäkñäd eva tvaà bhavasi na hi säkñäd iti ruñe

prakupyanté kåñëe gatavati nirägasy api padam |

tvarätaìka-vyagrä kapaöam iti tasmin viditavaty

aho nänä-bhäva-vyatikaravatéyaà vijayate ||5.193||

atra “säkñän na bhavasi” iti präg-jätasyämarñasya praçamaù | tato “ruñe kupyanté” iti roñaà prati kopodayaù | paçcät kåñëa-päda-patane “tvarätaìka-vyagrä” iti capalatä-çaìkayoù sandhiù | tato “nänä-bhäva” iti vréòä-mada-småti-çaìkä-träsädibhiù çävalyam ||

lokanäthaù : käcit sa-krodhaà praty äha—çré-kåñëasyäsäkñäd eva tvaà prädurbhavasi, na tu tasya säkñät | iti ruñe sva-krodhäya kupyanté sä niraparädhe çré-kåñëe sva-pädaà gatavati^¹³ sati tvarä-çaìkäbhyäà vyagrä babhüva | sva-kartåka-päda-grahaëe sati tasyä vaiyagrya-darçanenäho vyagraà mäno na krodha-janyaù, api tu kapaöam iti tasmin kåñëe vijïäpite satéyaà vréòä-madädi-nänä-bhäva-samühavaté vijayate ||

u pra sa ça—

gaëòe kuëòala-padmaräga-mahaso bimbaà prati preyasaù

pärakyo’dhara-räga ity aruëitäpäìgé calaà vékñya tam |

snigdhäkñé dayito ruñaà viditavän no veti doläyitä

nyaïcad-vaktratayä vicärya ca måñä mänaà dadhe rädhikä ||5.194||

atra “gaëòa” ity ädinämarñodayaù | “calaà vékñya” iti tasya praçamaù | “ruñaà viditavän no vä” iti çaìkä-vitarkäbhyäà sandhiù | “nyaïcad-vaktratayä” iti vréòä | “vicärya” iti matiù | “måñä mänam” ity avahitthä | ebhiù çävalyam | ete catväraù çavalottaräù ||

lokanäthaù : preyasaù çré-kåñëasya gaëòe kuëòalastha-padmarägänte raktaà pratibimbaà pärakyo’dhara-räga iti matvä mat-pratipakña-ramaëy-adhara-sambandhi-tämbüla-räga iti matvety arthaù | ädau krodhenäruëäpäìgé, paçcät taà pratibimbaà caïcalaà vékñya, “aho näyam adhara-rägaù, kintu pratibimbaù” iti jïänät krodhäbhävena snigdhäkñé | aho ajïänädhéno’yaà mat-krodhaù çré-kåñëena jïäta eva iti lajjayädho-mukhatvena vicärya, “aho sva-pratibhä-rakñärtham adhunä mayä kià kartavyam, kintu kåtrima-mäna-grahaëam eva mamopäyaù” iti vicäraà kåtvety arthaù ||

çiva-prasädaù : “bimbaà prati” iti pratibimbärthe kliñöam ||

u ça sa pra—

priyäloke dåñöià gamayati tam anyäà prati lasad-

dåçaà snigdhärakta-pracala-nayanä paçyati vadhüù |

punaù paçyaty asmin smita-pulaka-saìgopana-parä

haöhät tenäçliñöä sapadi gata-vämyä samabhavat ||5.195||

atra “dåñöià namayati” iti vréòodayaù | “snigdhä rakta-pracala-nayanä” ity autsukya-krodha-capalatänäà çävalyam | mäm anädåtyäyäà paçyatéti krodhaù | “smita-pulakä” iti mada-harñayoù sandhiù | “sapadi gata-vämyä” iti krodhädi-praçamaù ||

lokanäthaù : priya-kartåka-svakarmakäloke ati lajjayä dåñöià namayati paçcän namra-mukhéà dåñövä täàvihäyäsyäù pratipakñäm anyäà prati lasantéà då yasya tathä-bhütaà çré-kåñëaà sä vadhüù paçyati | kathaà-bhütä ? òau çré-kåñëa-darçanasyäyaà svabhäv yat krodhädi-sahasra-pratibandhakam apy agaëayitvävaçyam evänandaà janayatéty ata änandena snigdha-nayanä paçcän mäm anädåtyänyäà paçyatéti krodhenärakta-nayanä capala-nayanä ca | çlokasya “ärakta”-pada-vyaìgya-krodhasya béjam äha—mäm anädåtyeti ||

sa u ça pra—

yadäloke pürvaà bhujaga iti sambhränta-cakitä

priyägre täm eva srajam urasi sadyo vidadhaté |

sakhéñu smeräsu bhrukuöi-taralärakta-nayanä

pariñvaktä tena druta-viçada-cittä samajani ||5.196||

atra “sambhränta-cakitä” iti träsa-capalatäbhyäà sandhiù | “priyägre täm eva” ity ädy autsukyodayaù | “bhrukuöi-taralärakta-nayanä” iti, bhrukuöir ity asüyä, taraleti capalatä, ärakteti krodhaù, taiù çävalyam | “druta-viçada-cittä” iti praçamaù ||5.196||

lokanäthaù : sakhébhir datteyaà mälä mayä yadi vakñaù-sthale dhäryate, tadä çré-kåñëa-vicchedena taptäà sarpavan mäm adhikaà jvalayiñyatéti | yadä loke cakitä pürvam utkaëöhitä-daçäyäà sarpa-buddhyä sambhrameëa cakitä, paçcät çré-kåñëe milati sati täm eva mäläm autsukyäd vakñsi dhåtavaté | ädau yasyäà sarpa-buddhir adhunä täm evämåta-buddhyä dadhäreti sakhéñu smeräsu satéñu ||

ça sa u pra—

mäà paçyantäs tava kim aruëäbhugna-bhagnä dåg-antä

nispande’trädhara-kiçalaye güòha-lakñyä vivakñä |

häso jätäìkura iva kiyat tena citte pramodo

vämatvaà te bahir iti harer väci rädhä jahäsa ||5.197||

atra “aruëä” iti kopaù, “äbhugna” ity asüyä, “bhagnä” iti trapä, täbhiù çävalyam | nispandatva-güòha-vivakñäbhyäà dhåiti-capalatayoù sandhiù | “häso jätäìkura” iti harñodayaù | “jahäsa” iti kopa-praçamaù ||

lokanäthaù : he rädhe ! tava niñkriyädhare vaktum icchä güòhä, ata eva lakñyä yatnena lakñayituà çakyä | “kiyad” iti jani-kriyä-viçeñaëam | vämyaà tu bahiù kälpanikam ||

sa ça u pra—

tvaà me präëäù katham iva vibho tväà vinä naiva varte

nähaà yä te vasati hådaye saiva te präëa-hetuù |

tvaà me nityaà vasasi hådaye nä na nety açru-pürëäà

kåñëo dorbhyäà hådi vinidadhe sä visasmära vämyam ||5.198||

atra “katham iva” iti vitarkaù | “vibho” ity asüyä | dväbhyäà sandhiù | “näham” iti dainyam | “yä te vasati hådaye saiva” ity asüyä | “präëa-hetuù” ity ugratä, ebhiù çävalyam | “visasmära vämyam” iti kopa-praçamaù | ete praçamottaräç catväraù ||

çiva-prasädaù : vibhur nigrahänugraha-samarthaù | mayi nigrahaù, “yä te vasati hådaye” tasyäm anugraha iti nigrahänugrahayoù sthäna-mäna-nirdhäraëe tavaivävyähato’dhikära iti kåtvaiva | kim iti tvaà mayi niñöhuro’séty aküta-pürëam ävedanam | tåtéya-caraëe “hådaye’nyä” iti päöhe, na te sarvaìkañataiva mugdhänäà mädåçäm abhägya-hetuù, api tu dhåñöa-näyaka-sulabhotkaöä kapaöatäpéti sarala-mandam ätma-nivedanam | atha ca käkutäçrayi kim api vakrokti-cäturyaà lakñyam |

sa ça pra u—

kédåg veëum avévado vrajapuréty äpåñöa eva priyo

rukmiëyä vraja-keli-kautuka-kathä-saàvedanä-saàvidoù |

sandhau bandhura-mänasaù punar aho romäïca-neträmbuné

saàvåëvan prakåto babhüva sa punaù päriplavätmäbhavat ||5.199||

“vraja-keli-kautuka-kathä-saàvedanä-saàvidoù sandhau” iti småtijaòatayoù sandhiù | “romäïca” iti harñaù | “neträmbu” iti viñädaù | “saàvåëan” ity avahitthä | taiù çävalyam | “prakåto babhüva” iti tat-tat-praçamaù | “päriplavätmä” ity autsukyodayaù ||

lokanäthaù : saàvedanaà jïänam evaà jäòya-vaçäd asaàvid jïänäbhävaù | tayoù sandhau bandhura-mänasaù san punaç ca jäte romäïca-netra-jale saàvåëvan svastho babhüva ||

ça sa pra u—

likhiñyäméty agre sphurad-abhiniveçärta-taralä

tato’çru-snätäkñé dhig iti vidhi-nindäà vidadhaté |

avañöabhya sväntaà prakåtim iva yätä kñaëam asau

likhanté präëeçäà çiva çiva visasmära sakalam ||5.200||

atra “sphurad-abhiniveça” iti småtiù | “ärta” ity ävegaù | “taralä” ity autsukyam | ebhiù çävalyam | “açru-snäta” iti viñädaù | “dhig iti vidhi-nindäà” ity asüyä | tayoù sandhiù | “avañöabhya sväntaà” ity-ädi praçamaù | “visasmära sakalam” iti mohodayaù ||

lokanäthaù : mäthura-viraheëätyanta-vyäkulä käcit sva-cittasya kñaëika-vinodärtham agre prathamataù çré-kåñëaà likhiñyäméti sphurann abhiniveço yasyäù paçcäd ärtä taraläçru-snätäkñé cäbhavat | tataç ca likhane vighnaà dåñövopäyäntaram apaçyanté vighna-nirmätur vidhe nindäà vidadhaté sväntam avañöabhya manaù sthirékåtya kñaëaà prakåtià svabhävaà präptäsau sushtä bhütvä präëeça-likhana-samaye mürcchodayena sakalaà visasmära çiva-çiveti khede | spandena mandä rahitä jaòäbhavad ity arthaù ||

çiva-prasädaù : avañöabhya sväntam iti | vastutas tu citta-sthairya eva sva-präëeçädhigamo näsulabhaù | nirveda-sthäyi-bhäve padya-våndepy evam-ädi-krameëa bahünäà bhävänäà çåìkhalä-nyäyena sanniveçaù | yathä “ahau vä häre vä” [käpuruñärthra. 4.44]^¹⁴ iti kävya-prakäçodähåte, “påthvé-reëur aëuù payäàsi kaëikäù phalguù sphuliìgo laghu” [mu.mä. 23]^¹⁵ iti dakñiëäçä-çekhareëa bhakti-ramaëé-maëi-viçeñakeëa kulaçekhara-nåpeëa praëétäyä mukunda-mäläyä uttarärdha-nibaddhe pade ca | “bähu” dakñiëam ity ädi pürva-paöhita-çloke’tra kiïcit päöha-vailakñaëyam äviñkåtam | tat tu lakñya-lakñaëa-saìgià pratyanukülam iti nigadenaiva vyäkhyätam ||

pra sa ça u—

viçräntaù sakhi saàçayaù sa ramate naikäpi tasya kñapä

vyarthety älapana-prayoga-samaye kåñëaà vilokyägatam |

håñöä kià çrutam açrutaà kim athavety äçaìkamänä namad-

vakträ tena vicumbitätha sumukhé spandena mandäbhavat ||5.201||

atra “viçräntaù” ity ädi vitarka-praçamaù | “sa ramate” ity asüyä | “naikäpi tasya kñapä

vyarthä” ity amarñaù | anayoù sandhiù | “håñöä” iti harñaù | “çrutam açrutaà vä” iti vitarkaù | “äçaìkamänä” iti çaìkä | “namad-vakträ” iti vréòä | ebhiù çävalyam | “spandena mandäbhavat” iti jaòatodayaù ||

ça pra sa u—

mano räga-jvälä-jvara-kavalitaà bhasmatu ciräd

ayaà premëe baddho’ïjalir ajani duùkhasya vigamaù |

gurüëäm äkñepaù khala-hasitam ity apaitu påthutäm

iti svälé-vånde rudati samarodéd atha vadhüù ||5.202||

“räga” ity utkaëöhä, “jvälä” iti gläniù, “kavalitam” iti mohaù, “bhasmatu” iti gläniù, ebhiù çävalyam | “ayaà premne baddho’ïjaliù” ity ädy autsukya-praçamaù | “gurüëäm äkñepaù” iti çaìkä | “khala-hasitam” ity asüyä, anayoù sandhiù | “samarodét” iti viñädodayaù | ete udayottaräç catväraù ||

lokanäthaù : käcit svasya deha-tyägaà niçcinvanté sakhéù saniçcayam äha—mana iti |anuräga-jvälä-rüpa-jvareëa grastaà manaç cira-kälaà vyäpya bhasmatu bhasmeväcaratu | ahaà tu na jéviñyäméti dhvaniù | dehaà tyakñyantyä mama duùkhasyäpi vigamo’jani | ity evaà çrutälé-vånde rudati sati ||

athälaìkära-säìkaryeëa ye prakärä bhavanti, teñäm api dig-darçanaà—tatra “huà mätar” (5.128) ity atra, “mätar” iti träsaù, “dhürteyam” ity asüyä, “äpa bhiyam” ity avahitthä | atra çävalyaà maugdhyälaìkära-saìkérëam | teñäm api seìgita-niriìgitatvena punar yad dvaividhyam uktam, tatra niriìgitam udähåtam, seìgitasya dig-darçanaà kriyate | tatra “bähuà dakñéëam äli-kaëöha-valaye” (5.140) ity ädau seìgito viläsa-nämälaìkäraù | tatra “prauòha-manoja-vibhrama-bharaiù çränteva vibhräjate” iti çrama-vargayoù sandhiù |

evam udaya-çävalyädénäà dig-darçanam, yathä—

niçcitaà parisamäpitam eva

prema-çästra-pariçélanam äli |

çyäma-näma katham adya gåhétaà

våttayo yadakhiläù samudéyuù ||5.203||

atra “akhilä våttayaù” iti sarva eva präg-anubhütä viñäda-vyädhi-gläny-unmädämarñäsüyädayaù samäna-kälam uditavantaù | evaà “çyäma-nämni viratä bhava, çäntià yäntu hanta hådayasya vikäräù” iti praçama-çävalyam |

lokanäthaù : prema-çästra-pariçélanaà mayä samäpitam iti tad-agre niçcayaà kåtvä bahudhoktam | he äli ! tathäpi mad-agre çyäma-näma tvayä kathaà gåhétam ? yataù kåñëa-nämno hetu-bhütän mama gläny-ädayo’khila-våttayaù samudéyuù ||

çiva-prasädaù : udaya-çävalyasya samudéyur iti padä eva parämarçaù, praçama-çävalyasya “viratä bhava çäntià yäntu” iti padäbhyäm äpätata eva pratétiù ||

evaà sandhi-çävalyam, yathä—

unmäda-mohäv api dainya-cinte

vitarka-çaìke sama-kälam eva |

dviço dviças tasya kathä-prasaìge

pürvänubhütyä kuruto’tiduùkham ||5.204||

“dviço dviça” ity avasthä-bhedät | tathä hi—virahe “unmäda-mohau”, vipralabdhävasthäyäà “dainya-cinte”, väsaka-sajjävasthäyäà “vitarka-çaìke”, duùkham eva kurutaù | tat-tat-prasaìgaà tyajatety arthaù |

lokanäthaù : evam iti | pürva-çlokasyaivottarärdha-sthale yadi “çyäma-nämni viratä” ity ädy ardha-padyaà paöhyate tadä praçama-çävalyaà bhavatéti ||

evaà sva-buddhi-kauçalyäd anumeyäù subuddhibhiù |

grantha-gaurava-bhétyaiva mayä nodähåtäù pare ||

anenaiva hi märgeëa kavayo bhäva-kovidäù |

vidadhyur bhäva-kävyäni tenäyaà prakramaù kåtaù ||

çiva-prasädaù : bhäva-kävyän vidadhuù—na kevalaà bhäva-kävya-nirmitäv eva grantha-kåtäà tätparyam api tu bahudhä vitanyamänenänenälocana-pathä kävyäsvädasya gaurava-jïäne’pi | “bhäva-kävyäni” iti padäd astv alaìkära-dhvani-pratiñöhäpita-kävyato rasa-jévätu-bhütänäm uttamottama-kävya-lakñyäëäà vyävåttir api || iti ||

vaiñëava-mata-mähätmye çré-kåñëacarita-niléna-tädätmye |

aratir yadi bata kalitä na måñä subhåçärtha-garhä sä ||

bäliçyato mada-bharäd uta yuktim uktaà

nirbandhato yad athavätra duruktam uktam |

eko rasaù çata-duranta-hådärti-vastu

bhogé-kåtaù prakåtitaù sa nihantu tat tu ||

rägo veñaç cäntaraà kñobha-jätaà

jätià yätaà yatra lénaà ca jätu |

bhäva-dvaitädvaita-lélä-prapaïce

säkñé-bhütaù so’stu bhütäntarätmä ||

iti maukti # # pürvärdham avasitam || çréù ||

ity alaìkära-kaustubhe rasa-bhäva-tad-bheda-nirüpaëo näma

païcamaù kiraëaù

||5||

1 paratvam eveti pravädo laukika eveti päöhaù ka-ga-gha-pustakeñu |

2 tad-bhäväd iti ka-ga-gha-pustakeñu päöhaù |

3 itaù paraà—evaà vidhaiva kavibhiù parakéyaiva varëyate | para-päëi-grahétré tu kåñëa eva hi çobhate | naivänya-näyake yasmät tasmän nänyatra sä kila || ity adhiko’àço mudrita-pustake upalabhyate | sa cäàçaù prakñipta iva pratibhäti |

4 Sähitya-darpaëa 3.111.

5 Sähitya-darpaëa 3.117.

6 sähitya-darpaëa 3.123.

7 sähitya-darpaëa 3.124.

8 atra 2ma-caraëe “na tu vicäro yad” ity ädy avadyaù päöho mudrita-pustake | caturthe caraëe “kim iha yugapad” ity-ädi-päöhaù ga-pustake |

9 “kuhare” iti päöhaù ga-gha-pustakayoù | “dakñiëam äkaniñöha-valaye” ity anavadhänatä-duñtaù päöhaù ka-pustake | anyatrodähåta eväsmin çloke (asyaiva kiraëasyäntime bhäge) “dakñiëam äli-kaëöha-valaya” ity evaà päthaù |

10 karägnibhiù iti saàçodhita-päöhaù |

11 bäëägniù iti saàçodhita-päöhaù |

12 kvähaà gopa-vadhüù smaräyuta-jayé gopendra-sünuù kva vä

särdhaà tena ratir mamäbhavad iti bhräntaiù paraà bhaëyate |

ity evaà guru-karëa-gocaratayä sakhyä samaà nirmitäà

väëém anyathayäïcakära pulaké gaëòaù kuraìgédåçaù ||4.5||

13 “sva-padaà gåhéte sati” iiti pätùaù ka-kha-cha-pustakeñüpalabhyate |

14 ahau vä häre vä balavati ripau vä suhådi vä

maëau vä loñöe vä kusuma-çayane vä dåñadi vä |

tåëe vä straiëe vä mama samadåço yäntu divasäù

kvacit puëye’raëye çiva çiva çiveti pralapataù ||

15 påthvé-reëur aëuù payäàsi kaëikäù phalguù sphuliìgo laghu