Alankara-kaustubha :: 5 - Rasa - 1ª Parte

Agradecimiento: http://b4tea.com/fun/days/janmashtami-photos-sri-krishna-jayanti-wallpapers

Jagadananda Das

Alankara-kaustubha :: 5 - Rasa: 1ª Parte | 2ª Parte

Alankara-kaustubha :: 5 - Rasa - 1ª Parte

(5)

atha

rasa-bhäva-tad-bheda-nirüpaëo näma

païcamaù kiraëaù

athätmä kila rasa ity uktasya kävya-puruñasyätmano rasasyäbhivyakti-lakñaëaà bharata-muni-sütraà pramäëayati—vibhävänubhäva-vyabhicäri-saàyogäd rasa-niñpattir [nä.çä. 6.31*] iti |

lokanäthaù: pürvaà dhvani-prakaraëe rasätmaka-dhvaniù kävya-puruñasyätmatvena kathitaù, atas tasya rasasyäbhivyaktiù säkñätkäras tasya lakñaëaà jïäpakaà bharata-muni-sütraà pramäëayitum äha—atheti ||

çiva-prasädaù : bharatopajïaà kila rasa-tattva-vyäkhyanam ity upapädayanto hi tatra bhavanta vyälaìkärikä ädäv eva rasa-vivecana-prasaìge tan-matam evodäharanti—aträpi saiva paddhatiù | bhülokam atiprasiddham ekam eva sütra-pratékam upajévya bahudhä vitanyamänaà cintä-praväho rasa-çästrasya vyäpakatäm uprapattià bhogädikaà prakäçayatitaräm | tatra tävad rasa-svarüpa-nirüpaëa utpatti-vädinäà bhaööa-mallädénäm, anumiti-vädinäà çré-çaìku-prabhåténäm, bhukti-vädinäà bhaööa-näyaka-puraùsaräëäm, abhivyakti-vädinäm älaìkärika-kula-cüòämaëénäm, sugåhéta-nämnäm abhinava-gupta-pädänäà siddhäntäù prakäça-kåd-ädénäà präcäà granthata evälokanéyäù, na ca teñäm ato müle prapaïcaù | kaustubha-kåtas tu ätma-vädinäà darpaëa-kåd-ädénäà matam evänusaranti, yuktaà caitad iti pürvam evävocäma |

tatra rasasya kävyätmatayä tad-udghätana-mukhena därçanika-vicärädir nätra darçito müle tadänéntana-gauòéya-vaiñëava-sampradäyino rasa-tattvam äviñkurväëä bahavaù çré-rüpa-sanätanädi-gosvämi-pädäù påthag eva tan-mülän nibandhän viracayämäsuù, tatra ärväcénänäà jijïäsünäà svata evädaraù sambhaviteti na kåtas tat-prakaöana-prayäsaù | api cälaìkära-çästrasya ceha rasa-svarüpätmäy-äviñkära-kalpane na tävan-mukhyatas tätparyaà kim api kalpanéyam | bharata-näöya-çästra-dhvanyäloka-daçarüpaka-rasärëavasudhäkara-rasamaïjary-ädiñu bahuñu nibandheñv ata eva na därçanika-tattva-nirüpaëädi lakñyate | sä ca prathitä prathäträpi varévartéti | tän evopajévya viçleñaëa-mukhenätra rasa-kiraëe äloka-pätaù |

tatra bhäva-vibhävädi-päribhäñika-padänäà lakñaëälakñitärtho näöya-çästre (ñañöhädhyäye saptamädhyäye ca) nipuëaà darçitaù | yathä hi nänä-vyaïjanauñadhi-dravya-saàyogäd rasa-niñpattiù, tathä nänä-bhävopagamäd rasa-niñpattiù | yathä hi—

guòädibhir dravyair vyaïjanair auñadhibhiç ca ñäòavädayo rasä nirvartyante, tathä nänä-bhävopagatä api sthäyino bhävä rasatvam äpnuvantéti | [nä.çä. 6.31*]

dåçyate hi bhävebhyo rasänäm abhinirvåttir, na tu rasebhyo bhävänäà [nä.çä. 6.33*]

na bhäva-héno'sti raso na bhävo rasa-varjitaù |

paraspara-kåtä siddhir anayor rasa-bhävayoù || [nä.çä. 6.36]

yathä béjäd bhaved våkño våkñät puñpaà phalaà yathä |

tathä mülaà rasäù sarve tebhyo bhävä vyavasthitäù || [6.38]

väg-aìga-mukha-rägeëa sattvenäbhinayena ca |

kaver antar-gataà bhävaà bhävayan bhäva ucyate || [7.2]

atha vibhäva iti kasmät | ucyate—vibhavo vijïänärthaù | vibhävaù käraëaà nimittaà hetur iti paryäyäù | vibhävyate'nena väg-aìga-sattväbhinayä ity ato vibhävaù ||

athänubhäva iti kasmät ucyate ? yad ayam anubhävayati väg-aìga-sattva-kåtam abhinayam¹ iti |

loka-svabhäva-saàsiddhä loka-yätränugäminaù |

anubhävä vibhäväç ca jïeyäs tv abhinaye budhaiù || [7.6]

yo'rtho hådaya-saàvädé tasya bhävo rasodbhavaù |

çaréraà vyäpyate tena çuñkaà käñöham ivägninä || [7.7]

tat kathaà sthäyina eva bhävä rasatvam äpnuvanti ? ucyate—yathä hi samäna-lakñaëäs tulya-päëi-pädodara-çaréräù, samänäìga-pratyaìgä api puruñäù kula-çéla-vidyä-karma-çilpa-vicakñaëatväd räjatvam äpnuvanti | tatraiva cänye'lpa-buddhayas teñäm evänucarä bhavanti | tathä vibhävänubhäva-vyabhicäriëaù sthäyi-bhävän upäçritä bhavanti… yathä narendro bahujana-pariväro'pi sa eva näma labhate nänyaù sumahän api puruñaù tathä vibhävänubhäva-vyabhicäri- puraskåtaù² sthäyé bhävo rasatäà³ labhate | [7.7*]

vyabhicäriëa iti kasmät ? ucyate—vi abhi ity etäv upasargau | caratér⁴ dhätuù | vividham äbhimukhyena raseñu carantéti vyabhicäriëaù | caranti nayantéty arthaù |⁵ kathaà nayantéti ? ucyate… yathä sürya idaà dinaà nakñatram amuà väsaraà⁶ nayatéti | na ca tena bähubhyäà skandhena vä néyate | kià tu loka-prasiddham etat [7.27*]

iti näöya-çästrséyä nirdeçä upamäna-mukhena abhinaya-prakäçya-rüpaka-miñeëaitäny eva padäni sugamayanti |

sarveñäà samavetänäà rüpaà yasya bhaved bahu |

sa mantavyo rasaù sthäyé çeñäù saïcäriëo matäù || [7.119*]⁷

rasasya säratvam itaratra nirëétuà—“änandätmä yato rasam” iti maandära-marande (9.35) |

rase säraç camatkäro yaà vinä na raso rasaù |

tac camatkära-säratve sarvatraivädbhuto rasaù ||⁸

iti dharma-dattoktänusaraëaà darpaëe |

änandaù sahajas tasya vyajyate sa kadäcana |

vyaktiù sä tasya caitanya-camatkära-rasähvayä ||

ädyas tasya vikäro yaù so’haìkära iti småtaù |

tato’bhimänas tatredaà samäptaà bhuvana-trayam ||

abhimänäd ratiù sä ca paripoñam upeyuñé |

vyabhicäry-ädi-sämänyäc chåìgära iti géyate || [a.pu. 339.2-4]

ity ägneye rasa-paryälocane prasaìge itthaà darçitasya rasasyäsvädana-sulabha änanda iti tat-paçcäd eva tad-älocana-prasaìgo müle grantha-kåtä nihitaù ||

vibhävayaty utpädayatéti vibhävaù käraëam, anu pathäd bhävo bhavanaà yasya so’nubhävaù käryam, viçeñeëäbhimukhyena caritaà çélaà yasyeti vyabhicäré sahakäré | eteñäà saàyogät sambandhäd rasasya niñpattir abhivyaktiù | käraëa-kärya-sahakäritvena loke yä rasa-niñpatti-sämagré saiva kävye näöye ca vibhävädi-vyapadeçä bhavatéti sampradäyaù | käraëam atra nimittam |

lokanäthaù: abhivyaktir iti säkñätkära ity arthaù | yä rasa-niñpatti-sämagré käraëa-kärya-sahakäritvena lokaà kathitä saiva kävye näöye cety ädi ||

çiva-prasädaù : paramärthatas tv akhaëòa eka eva rasaù | loke ca rasa-niñpatti-sämagré-sambhärasya sphuraëe’pi khaëòaças teñäà rasodbodhakatva-rüpeëa na särvatriko bodha iti tu sa-pratétam, paraà kävye dåçye çravye ca rasasya prakäça-çaréram upalakñya viçleñaëa-dvärä teñäà khaëòatayä bodho’bhyupeyate iti hy alaìkära-çästra-vidäà çailé |

iyaà ca prakriyä sämäjikänäà bhaktänäà tad itareñäà ca raty-ädén bhävän äsvädäìkura-prädurbhäva-yogyän nitaräà sädhayatéti därçanika-matam ativartamänäpy avalambyate | rasätmakasya väkyasyopalabdhir eva brahma-säkñät-kära-sodaratayä varëyate—sä ca sädhanädi-kalpanam antareëa na supapädä (?), ato nätra käcid viòambanä | evam eva väkyapadéya-käraù sva-nibandhe—

çabdopahita-rüpäàs tän buddher viñayatäà gatän |

pratyakñän iva kaàsädén sädhanatvena manyate ||

rasa-niñpattir iti | paramärthato rasa eväsvädäìkura-kandaù | laukike tu bodhe ñañöhé-samäsa-kalpanä | yad ähur darpaëa-käräù—“yadyapi rasäbhinnatayä carvaëasyäpi na käryatvam, tathäpi tasya kädäcitkatayä upacaritena käryatvena käryatvam upacaryate |”⁹ iti | kävye näöye ca älaìkärikopakramaà vibhävädi-saàjïä-kaläpakam iti präg eva darçitam asmäbhiù | bhakti-çästrasya viçeñato gauòéya-vaiñëava-paëòita-maëòalé-maëòitasya tasälaìkärika-prakriyä-diçam anusarataù (Vide the article on bhakti by Sir G. Grierson in the Encyclopedia of Religion and Ethics.) na vibhinnaù saàjïaà saàhitädiù | tathä ca bhakti-rasämåta-sindhau bhakte rasatvenälaìkärika-saraëim anusåtya prakäçaù çrémad-rüpa-gosvämi-pädair darçitaù—

vibhävair anubhävaiç ca sättvikair vyabhicäribhiù |

svädyatvaà hådi bhaktänäm änétä çravaëädibhiù |

eñä kåñëa-ratiù sthäyé bhävo bhakti-raso bhavet || [bha.ra.si. 2.1.5]

käraëa-käryeti | etac ca laukika-bodha-pravåttim anusåtya | yad uktaà darpaëe—

käraëa-kärya-saïcäri-rüpä api hi lokataù |

rasodbodhe vibhävädyäù käraëäny eva te matäù || [sä.da. 3.16]

tattva-säkñät-kärasya jïäna-kakñädhirohaëa-varëanaà näsväbhävikam | (“In man as he now exists, intuition is the fringe or penumbra of intellect.”) käraëa-käryädi-varëanaà säkalya-saìgraha-param iti sphuöam | yad uktaà kävya-prakäça-öékä-kådbhiù—“evaà ca vibhävädénäà daëòa-cakrädi-nyäyena sambhüyaiva käraëatvam, na tu tåëäraëi-maëi-nyäyenaikaikasya” iti ||

|| kärikä 62 ||

vibhävädénäà svarüpam äha—

vibhävo dvividhaù syäd älambanoddépanäkhyayä |

älambanaà tad eva syät sthäyinäm äçrayo hi yat ||

lokanäthaù: älambanam iti | yad vastv älambya sthäyino prvåttä bhavanti, tad evälambanaà sthäyinäm äçrayo bhavatéty arthaù | yathä häsa-sthäyina udäharaëe (5.4) vasantotsavam älambya madhumaìgalasya väkyät sarveñäà prvåtto yo häsa-sthäyé tasyälambanaà vasantotsavaù | yathä’rjunasya bhaya-sthäyi-sthale viçva-rüpa-pradarçakaù çré-kåñëa evälambanam | yadyapi bhakti-rasämåta-sindhau vibhäva-sthäyi-bhäva-rasädénäà yä yäù prakriyäù kathitäù, tad-bhinnä evägra-granthe prakriyä älaìkärikäëäm anurodhenoktäù | ata eva käcit käcit prakriyä nätyanta-vicära-sahäpi, tathäpy apräkåta-mukhya-rasa-varëana-prasaìge ekaiva prakriyä bhavatéti näsamaïjasam iti jïeyam |

çiva-prasädaù : [öékäyäm] nätyanta-vicära-sahäpi | etac ca grantha-kåtä lakñitaà rasasya präkåtäçrayatä-pakñaà bhakti-rasasyäprädhänyam ity ädy akhilaà bhakti-rasämåta-sindhv-ädi-vaiñëava-prämäëika-nibandhebhyo vaimatyaà paçyadbhir ujjvala-nélamaëi-öékä-kådbhir gosvämi-pädäù khalv apara-gosvämina iväpräkåtäçrayasya rasasya mukhyatvam aìgékurväëä apy älaìkärika-cakra-mata-cäriëaù santas tad-gata-paddhatià cänusaranti | naitad asuñöhu | yato’khila-sämäjikänäm ekaiva pravåttir na bhavitä, na ca khalu sarvair bhaktais tat säyujyaà vä kävyasya särojjévyatayä svékartuà çakyaù | älaìkärikäëäà kävya-tattvodbodha eva tätparyam, kävyasya hi sarvatraiva sakala-hådaya-härakaà camatkäram äçrityaiva caritärthatä, na tu bhäva-pravaëa-sampradäya-viçeñädaram upajévya çästrasya çästra-kävyasyaiva vä kävyasya mahanéyatä | na ca khalu sarve bhaktäù | bhaktäs tu sampradäya-viçeñäù | älaìkärikäëäà nikhila-kävya-paddhati-prakaöanam eva lakñyam | (“Criticisà stands like an interpreter between the inspired and the uninspired.” Carlyle.) anyathä’çiñöänäà kävye vimukhé-bhävo bhavitä | ato grantha-kåd-darçita-prakriyäyäà doñaviñkaraëaà na samyak ||

yat tän evoddépayati tad uddépanam iñyate |

ebhir eva vyaïjakais tu tribhir udrekam ägataiù |

äsvädäìkura-kando’sau bhävaù sthäyé rasäyate ||

etena rasasya käraëa-käryädéni naitäni, api tu anubhävasya käryasya käraëaà vibhävaù | vyabhicäré yaù so’py anubhävasya sahakäré | traya eva samuditäù santaù sthäyinaà sarébhävam äpädayanti | sthäyé samaväyi-käraëam | älambanoddépana-vibhävau nimitta-käraëam | sthäyino vikära-viçeño’samaväyi-käraëaà¹⁰ rasäbhivyakter eva, na tu rasasya |

lokanäthaù: yad iti | yad vastu tän sthäyi-bhävän uddépayati prakäçayati tad uddépanam | yathä häsa-sthale vidüñakasya madhumaìgalasya vaiklavyam | atraivänubhävé nayana-sphäratädiù | etan-mate sättvikä vyapanubhäväntargatä eva, na tu svatanträ ity api jïeyam | udrekaà pratyakñam ägataiù präptair ebhir eva vyaïjakair asau sthäyi-bhävo rasäyate rasa-svarüpatvena pariëato bhavati | sthäyé kathaà-bhävaù ? äsvädäìkurasya rasäsväda-rüpakäryasya kando béja-rüpaù | atha sthäyi-bhävasya nityatvena tat-pariëäma-rüpasya rasasyäpi nityatvam, ato rasaà prati na vibhävädénäà käraëatvädi sambhavati |

kià tv anubhävädén prati käryatva-käraëatva-sahakäritva-praväda-nirvähas tu teñäm eva madhya ekaà praty anyasya käraëatvam ädäyaivety äha—eteneti | nanu sthäyinaù pariëämitve¹¹ kathaà nityatvam ? kathaà vä pariëämävasthäpannasya rasasya nityatv iti ced ucyate—yathä nityasya çré-kåñëasya pariëäma-rüpäëäà bälya-paugäëòa-kaiçoräëäà nityatvam, kià tu bhaktänäà darçanotkaëöhä-jagad-uddhärädi-prayojanaà nimittékåtya kadäcit teñäà präkaöyam, siddhe ca prayojane kadäcit teñäà prapaïcägocaratva-rüpam apräkaöyaà ca | tathäträpi vibhävädénäà melane sati bhakta-hådaye rasasya präkaöyam, teñäm antardhäne sati rasasyäpräkaöyaà jïeyam | paraà tu präkåta-sthale pürva-daçäà parityajyaiva tat-pariëämasyotpattiù | apräkåta-sthale tv acintya-çaktyä pürva-daçä-parityägaà vinaiva tat-pariëämasya präkaöyam | ubhayor nityatväd iti bhedo jïeyaù |

asamaväyi-käraëam iti | sthäyino hetu-bhütäc cittasya dravé-bhäva-rüpa-vikära-viçeño rasäbhivyakter eva samaväyi-käraëam ity arthaù |

na tu rasasyeti | sthäyino nityatvät tat-pariëäma-rüpa-rasasyäpi nityatvam iti bhävaù ||

çiva-prasädaù : na tu rasasya | raso vai saù iti çrutyä rasasya nitya-çuddha-parama-puruña-svarüpatvena na vikåta-mayatvaà sambhavati | ato vikära-viçeñäs tasya käraëäni na, param abhivyakti-pakñam urarékåtyava käraëatva-kalpanety alaà bahunä ||

|| kärikä 63 ||

atha ko’sau bhävaù ? sthäyé bhavatéti taà nirüpayati—

äsvädäìkura-kando’sti dharmaù kaçcana cetasaù |

rajas-tamobhyäà hénasya çuddha-sattvatayä sataù ||
sa sthäyé kathyate vijïair vibhävasya påthaktayä |

påthag-vidhatvaà yäty eña sämäjikatayä satäm ||

sämäjikatayä satäà sämäjikänäm eka eva kaçcid äsvädäìkura-kando manasaù ko’pi dharma-viçeñaù sthäyé | sa tu vibhävasyokta-prakära-dvividhasya bhedair eva bhidyate |

lokanäthaù : dharma iti | rajas-tamobhyäà rahitasya çuddha-sattvatayä saté vidyamänasya cetasaù kaçcana dharma eva sthäyé | rajas-tamor abhävena sämäjikänäm avidyä-rähityaà svata eväyätam | atas teñäà sattvam api na mäyä-våtti-rüpam api tu cid-rüpam eva, ata eva teñäà rasäsvädaka-citta-niñöha-dharmo’pi hlädiné-çaktir änandätmaka-våtti-rüpa eva, na tu jaòätmakaù | tathätve sthäyi-bhäva-svarüpasya jaòätmaka-tädåça-dharmasya vibhävädibhiù käraëair änandätmaka-rasa-rüpatvänupapatteù, na hi jaòa-parimäëa-rüpa änando bhavatéti |

eka eveti | nanu sthäyi-bhäva-rüpa-dharmasyaikatve katham ekasya sthäyino véra-rasa utsähatvam, karuëa-rase çokatvam, adbhuta-rase vismayatvaà bhavati, paraspara-viruddhänäm eteñäm utsähatvädénäm ekasmin sthäyi-rüpa-dharme våttitväbhäväd ity ata äha—sa tv iti | sa eko’pi dharma ukta-prakäraka-dvividhasya vibhävasya bhedair eva bhinno bhavatéty arthaù | yathaika eva sphaöiko javä-kusumädi-nänä-padärthänäà saìgät kadäcid raktaù kadäcit pétaù kadäcic chyäma ity ädi vividhäkäro bhavati tathaivaika eva sthäyi-rüpo dharmo véra-rasädi-poñakänäà nänä-vidha-bhävänäà saìgät kadäcid utsäha-rüpaù, kadäcid vismaya-rüpaù, kadäcic choka-rüpa ity ädi vividhäkärao bhavati iti bhävaù | etädåçaika-sthäyi-rüpa-dharmaù prapaïcäntargata-sämäjikänäà svaccha-rati-matäm eva rasäsvädakaù, na tu pärñadänäm, na vä tad-anugatänäà sädhakänäm, teñäà tu svataù-siddhä eva, ye ye sthäyino vartante, ta eva rasäsvädakä bhavantéti jïeyam ||

çiva-prasädaù : sthäyi-bhävasyälambanoddépana-vibhäva-gatatvena bahudhä prasäro vibhinnatä ca, tam äçritya rasasya pravartamänatvät raso’pi vividha ity äyäti | sa ca prasiddhaù siddhänta itarathä siddho’py atra vibhävädy-äçraya-bhede bhedas tad-äçritänäà rasänäà svata eva varévartéty äçayenätra müle nihitaù, iyaà ca paddhatir avatäritä | itarathä siddhir, yathä siddhäcärya-hemacandra-caraëänäm adho-likhita-yukti-süktio kalpyä—

jäta eva hi jantur iyatébhiù saàvidbhiù paréto bhavati | tathä hi duùkha-dveñé sukhäsvädän alälasaù sarvo riraàsayä vyäptaù svätmany utkarña-mänitayä param upahasati, utkarñäpäya-çaìkayä çocati, apäyaà prati krudhyati, apäya-hetu-parihäre samutsahate, vinipätäd bibheti, kiïcd yuktatayäbhimanyamäno jugupsate, tataç ca para-kartavya-vaicitrya-darçanäd vismayate, kiïcij jihäsus tatra vairägyät praçamaà bhajate | na hi kadäcic citta-våtti-väsanä-çünyaù präëé bhavati iti |

eña ca bhävänäm udbhävana-prakäras tad äçrita-rasasya präkåtälambana-täpakñam upajévya siddho’py anya-mate sutaräm ayukto neti viduñäm ühanéyam | paraà präkåta-näyaka-gato yo bhävaù sa rasa-niryäsa-svädärtham avatäriëi çré-kåñëe lakñitaç ced anyathä vijåmbhate, evam api pärñada-sädhakädy-äçrito yaù sa itara-sämäjikäçritäd bhäväväd bhinnaù | evaà candra-candana-malaya-märutädi-gato bhävo viña-tuhina-çékarädi-gatäd bhinnaù | etat tu caitat-prasaìge smaraëéyaà yat svaccha-rati-matäm eva rasäsvädanam, nänyeñäm | evam api dharma-dattaù—

sa-väsanänäà sabhyänäà rasasyäsvädanaà bhavet |

nirväsanäs tu raìgäntaù-käñöha-kuòy-açma-sannibhäù || [sä.da. 3.10*] iti |

|| kärikä 64 ||

anukäryäëäà tu svatanträ eva sthäyino nänä-vidhäù, yathä—

çåìgäre ratir utsäho vére syäc choka-vismayau |

karuëädbhutayor häso häsye bhétir bhayänake |

jugupsä bébhatsa-saàjïe kopo raudre’ñöa näöyagäù ||

ete’ñöau sthäyino’ñöäsu näöya-raseñv iti kecit | kecit tu nirveda-sthäyi-bhävo’sti çänto’pi navamo rasaù [käpuruñärthra. 35] iti çänto’pi näöye rasaù | bhojas tu vatsala-premabhyäm ekädaça rasän äcañöe—vätsalye mama-käraù | premaëi citta-dravaù sthäyé, ekädaçaiva dåçaiva dåçye çravye’pi ca rasika-saàsadaù preñöhäù |

lokanäthaù : anukäryäëäm iti | yeñäm anukaraëaà naöäù kurvanti, te’nukäryä räma-sétädayaù | teñäà tu svataù-siddhäù svatanträ eva nänä-vidhäù sthäyino vartante | tad eväha—yatheti | nätya-rasesv iti | loke bhaya-janaka-vyäghrädi-darçanäd bhaya-janya-duùkham eva jäyate, na tv änandätmaka-bhayänaka-rasaù | ato näöya eva sämäjikänäà rasa iti bhävaù | ekädaçaiva rasä iti rasika-saàsadaù sämäjikasya preñöhäù ||

çiva-prasädaù : kataro’yaà bhojaù çåìgära-prakäça-kartä tad-itaro veti na viditaà viduñäm api | ata ekädaçeti saìkhyäyäà tan-matänuyäyinyäà na kim api tätparyaà samäkalanéyam | çåìgära-prakäça-matam uddhåtya mandära-marande navadhä kalpitänäà rasänäm aikyaà pratipäditam | tad yathä—“atha bhoja-nåpädénäà matam atra prakäçyate | raso vai sa iti çrutyä rasa ekaù prakértitaù | ato rasaù syäc chåìgära eka evetare tu na |” ñaò-rasä iti rasajïä bhiñajas tad-anusäriëaù kecid alaìkära-märgagä api | çänta-varjam añöau rasäù dåçye çravye ca kävye iti bharata-näöya-çästränusäriëo dhanikädayaù | nava rasä iti bhüyäàso’bhinava-guptädayaù | te ca sarve näöyepi, yad ähuù saìgéta-ratnäkara-käräù sva-nibandhasyäntimädhyäye—

añöäv eva rasä näöyeñv iti kecid acücudan |

tad acäru yataù kaçcin na rasaà svadate naöaù ||

ity ädinä näöye’pi çänta-raso’stéti vyavasthäpitam | harihara-kåte bhartåhari-nirvede kåñëa-miçra-kåte prabodha-candrodaye ca tasyäìgitvenopalabdhiù | bäla-carita-çäkuntalottara-räma-caritädéñv itareñv aìgatveneti rasika-saàsado räddhäntaù | daça vatsala-sahitä ity anye | dvädaça däsya-sakhya-vätsalya-yutäù prasiddhäù çåìgärädaya ity arväcénä vaiñëavälaìkärikä bahavaù | atra tu sakhyasya na viçiñöa-rasa-kakñäyäà gaëanä | ratäv eva tasyäntarbhäva-nirdeçät | ata ekädaçeti kathanam | te ca çrémad-bhägavate cäëüra-vadha-prasaìge sücitäù, yathä—

mallänäm açanir nåëäà nara-varaù stréëäà smaro mürtimän

gopänäà sva-jano’satäà kñiti-bhujäà çästä sva-pitroù çiçuù |

måtyur bhoja-pater viräò aviduñäà tattvaà paraà yoginäà

våñëénäà para-devateti vidito raìgaà gataù sägrajaù || [bhä.pu. 10.43.17]

çré-vyäsas tu dvädaçäpi rasän ihärvarëayad iti kåñëeëainé | gopänäà svajana iti sakhya-häsyayoù | sva-pitroù çiçur iti vatsala-karuëayoù | våñëénäà para-devateti däsyasya ca sammatatvät | çeñäù nava-sulakñyäù—ete dvädaça rasäù sarve’pi ekato vipariëamanéyäù | prema-vatsala-sakhyänäà ratau bhäväpara-saàjïa-devatä-viñaya-karatau väntarbhävaù suçakaù | itareñäà parivåtté ratnäpaëe kumära-sväminä darçitä—

caturvarga-madhye sarva-präëi-sulabhasya kämasya sarva-hådayaìgamatvät prathamaà çåìgäraù | tatas taj-janyatvena häsaù | tatas tad-virodhitvät karuëaù | tatas tan-nimitta-bhüto’rtha-pradhäno véraù | tato’rtha-kämayor dharma-mülatväd dharma-pradhäno véraù | tasya bhétäbhaya-pradäna-säratvät tad-anantaraà bhayänakaù | tatas tat-käraëa-bhüto bébhatsaù | véräkñipta-bhayänakädy-anantaraà véra-rasa-phala-bhüto’dbhutaù | trivarga-phalaka-rasänantaraà mokña-phalakaù çänta ity evam uddeçya-kramopapattiù |

vaiñëavälaìkärika-varyaiù çré-rüpa-gosvämi-caraëair api tat-pürva-kåtibhiù kalpitänäà dvädaçänäà rasänäm ekatvaà pratiñöhäpitam | sa ca bhakti-saàjïaù | ratiri iti bahulaà tasyäkhyä | “mukhyä gauëé ca sä dvedhä rasa-jïaiù parikértitä” [bha.ra.si. 2.5.2] iti tat-kåta-.bhävau | mukhya-çabdaù çänta-préti-preyo-vatsala-madhuräkhye çåìgära-bhede | gauëa-çabdena itareñäà véra-häsa-karuëädénäà sampräptiù | evam apy ujjvala-nélamaëäv upakrame—

mukhya-raseñu purä yaù saàkñepeëodito rahasyatvät |

påthag eva bhakti-rasa-räö sa vistareëocyate madhuraù || [u.né. 1.2]

ity ekenäkhilasya tasya parämarçaù | mukhya-gauëänäà dåçya-çravyayor evaà påthak-karaëam älaìkärika-sampradäya-siddham, yathä kävya-prakäçe—“añöau näöye rasäù småtäù” iti präk | paçcät, “çänto’pi navamo rasaù” iti nirdeçaù | darpaëe’pi—“ity añöau rasäù çäntas tathä mataù” iti çäntasya påthaktayä sücanam | çravye tu navaivety abhipräyäbhidhänam etad iti kecit | na tad-ruciram ity uktam eveha präk | nänukärya-gato rasaù | api tu rasa ätma-gata ity ato dåçye çravye ca kävye samäna-saìkhyakä eva rasäù | ato müle dåçye çravye’péti pratékam ||

|| kärikä 65 ||

tatra ratir yathä—

ratiç ceto-raïjakatä sukha-bhogänukülya-kåt |

sä préti-maitré-sauhärda-bhäva-saàjïäà ca gacchati ||

yä samprayoga-viñayä sä ratiù parikértitä |

samprayogaù stré-puruña-vyavahäraù satäà mataù |

asamprayoga-viñayä saiva prétir nigadyate ||

saiva ceto-raïjakatä |

lokanäthaù : ratir yatheti | cittasya raïjanaà dravébhävas taj-janaka-dharma-viçeña eva ceto-raïjakatä | saiva samprayoga-viñayä cet tadä ratir ucyate—iyam eva cittasya kaöhoratvaà dürékåtya komalatvaà dravébhävaà cotpädayati | pürvaà sämäjikänäà sthäyi-rüpo yo dharmo hlädiné-çakter våtti-rüpeëoktas tato’pi koöi-guëitänanda-rägäyä hlädiné-çakteù sära-våttis tad-rüpeyaà ratiù | asyä eva rateù päkät päkäntaraà präpya carama-daçäyäà mahä-räga-paryanta-päko bhaviñyati | ata eva daçama-skande tädåçaà mahä-rägaà dåñövä uddhavaù sa-camatkäram äha—“govinda eva nikhilätmani rüòha-bhäväù” [bhä.pu. 10.47.58] iti | rüòha-bhävasyäpara-paryäyo mahä-rägo mahä-bhäva iti ca |

sukha-bhogeti | kñudhä yathä’nna-vyaïjanädénäà bhojana-janya-sukhasyänukülyaà karoti tatheyaà ratir api çré-kåñëasya näma-rüpa-guëa-lélä-çravaëa-darçanädi-janya-sukha-bhogänäm änukülyaà karoti | ratimatäà yathä çré-kåñëasya näma-guëa-lélä’di-çravaëa-darçanädi-janyaà sukhaà jäyate, na tathä rati-çünyänäm iti jïeyam | sukhasya yat kiïcid vailakñaëyam ädäya bheda-trayam äha—seti | sä ratir bhinnä ceto-raïjakatä saàjïä-trayaà gacchati ||

çiva-prasädaù : ratir eva sarvam äkramya tiñöhati | asyä eva rateù çänta-påity-ädinä païcadhä mukhyatvena kalpanam, véra-häsädiñv añöadhä [saptadhä] gauëatvenäpi nirdeçaù | rater itthaà vedäs tat-prapaïcas tu nélamaëy-ädiñu grantheñu sücitäs tatraiva tad drañöavyam—

vidagdhänäà mitho lélä-viläsena yathä sukham |

na tathä samprayogeëa syäd evaà rasikä viduù || [u.né. 15.253]

ity asamprayoga-viñayäyä stré-janälambanäyäù puruñälambanäyäç ca rateù stutiù çré-rüpa-gosvämi-caraëänäà granthe ||

|| kärikä 66 ||

sakhi-patryäà pati-sakhe draupadé-kåñëayor yathä |

dvayoù sakhéñu sakhiñu saiva maitré nigadyate ||

dvayoù stré-puruñayoù | stréëäà sakhéñu | puruñäëäà sakhiñu ||

lokanäthaù : draupadé-kåñëayoù sakhyaà prétir ucyate | tathä stréëäà sakhéñu paraspara-sakhyaà maitry ucyate ||

|| kärikä 67 ||

mano-våtti-mayé prétir maitré sparçädikocitä |

nirvikärä sadaikäbhä sä sauhärdam itéñyate ||

sadaikäbhä sadaika-rüpä sä cetoraïjakatä sauhärdam | sä ca stré-sakhénäà pati-sakhénäà ca paraspara-viñayä |

lokanäthaù : iyaà maitré paraspara-skandhädiñu hastädi-sparça-karmaëy ucitä bhavati | stréëäà paraspara-yatheñöa-spraçädi-vyavahäre doño nästi | evaà puruñäëäà jïeyam | préti-sauhärdäbhyäm etädåça-viçeño maitryäà jïeyaù | tatra tatra stré-puruña-mukhye svacchanda-sparçänaucityät stré-sakhénäà stréëäà pati-sakhénäà puruñäëäà ca paraspara-viñayä | nirvikäreti | stré-puruñayoù paraspara-darçane’pi vikära-rahitety arthaù ||

çivaprasädaù : äntaraà bhävam upajévya vartamänäyä rater bahir abhivyaktito vyaktitocitä | asyäà ceha lakñitäyäù préter mano-maya-vartitva-kalpanam | manträs tv aìga-sparçädi-bähyäbhivyaktimattvam | sauhärdaà tv aparivartana-çélatvam eva mukhyaà liìgam, viçväso mitra-bhävaà ca sakhyaà dvividham éritam | asyä atra vaiñëava-çästra-darçita-paddhatyä älambana-bhedena vibhägaù vistaras tu bhakti-rasämåta-sindhv-ädau drañöavyaù | eñu bhedeñu kecit kämänugäyä bhakter bimbänubimba-bhütäù | kecana sambandha-rüpäyäù, ity ädi vicäras tu nätra kåtaù | bhävaù—eña sarvätiçäyi-mähätmyän mahä-bhäväkhyäd bhinna ittham anyatra lakñitaà ca—

çuddha-sattva-viçeñätmä prema-süryäàçu-sämya-bhäk |

rucibhiç citta-mäsåëya-kåd asau bhäva ucyate || [bha.ra.si. 1.3.1]

iti bhäva-bhakti-laharyäm | maitrya-sakhyayor bhedo darçitaù çrémad-rüpa-gosvämi-caraëaiù lakñaëa-pradarçana-vyäjena, yathä—

bhävajïaiù procyate maitraà viçrambho vinayänvitaù || [u.né. 14.111]

visrambhaà sädhvasonmuktaù sakhyaà sva-vaçatä-mayaù || [u.né. 14.114]

ratau prétis tu na tathä, rägasya vibhävo viläso vistäraç ca vartate | kåñëärjunayoù sauhärdyaà çré-kåñëa-rukmiëyoù prété ratir vä ||

|| kärikä 68 ||

saiva devädi-viñayä ratir bhävaç ca kathyate ||

saiva ceto-raïjakatä | ädi-çabdäd guru-prabhåtiç ca |

lokanäthaù: nanu çré-kåñëasya devottamatvena sarva-vyäpakatvädi-rüpatvena stava-kartur bhaktasya yaù sthäyé saù samprayogäviñyatväbhävän na rati-çabda-väcyaù, kintu tasya sthäyino bhäva it svatantra-saàjïä jïeyety äha—saiveti | devaù çré-kåñëas tasya devatva-sarva-vyäpakatvädi-rüpeëa yä ceto-raïjakatä saiva bhävaù | ayam eva bhakti-raso bhavatéty agre vakñyati | kintv ayaà bhäva-rüpa-sthäyé samprayoga-viñayä yä ratis tasyäù pariëäma-rüpo yo bhävas tasmäd bhinna eva jïeyaù ||

çiva-prasädaù : bhakti-raso bhaviñyatéti | etac ca sampradäyi-matänusäreëa alaìkära-nibandhe bhakti-rasasya ratitvena bhävatayä vä nirväho nätiduùsädha iti pürvam evävocäma |

anyäbhiläñitä-çünyaà jïäna-karmädy-anävåtam |

änukülyena kåñëänuçélanaà bhaktir uttamä || [bha.ra.si. 1.1.11]

sä ca bhaktir na sämäjika-mätra-håd-vartiné | ato’laìkära-çästre tam anulakñya bhedädi-kalpanaà na yathärtham | kavi-karëapüra-gosvämi-pädäs tu kvacid ubhaya-mata-sämaïjasya-sädhanam icchantaù svakéya-mata-jäle asämaïjasyaà jaöilatäà cänayanti | yo bhävo’tra rater bhedatvenoktaù sa paçcäd bhinnatvena gaëyata iti nätisundaraà samädhänam ||

|| kärikä 69 ||

yä samprayoga-viñayä säpy avasthä-viçeñataù |

päkät päkäntaraà präpya carame paryavasyati ||

carama-päke yataù päkäntaraà nästi, yathekñu-rasaù sitopalä-päkävadhiù | yad uktam—

yathekñüëäà raso hy ämaù päkät päkäntarair guòaù |

guòo’pi päkataù päke carame syät sitopalä ||

tathä ratir bhäva-pürva-räga-rägäkhya-päkataù |

anurägaù sa praëaya-premabhyäà päkam ägataù |

sneha-päkam atho yäti mahä-rägo’yam ucyate ||¹²

nirvikärätmake citte bhävaù prathama-vikriyä || [sä.da. 3.93] ity ukte rateù prathamaù päko bhävaù |

lokanäthaù: avasthä-viçeña iti | raty-uttara-çravaëa-kértanädi-bhajanänäà paunaùpunyena jäto yo rater utkarña-rüpävasthä-viçeñas taà präpyety arthaù | sä ratir utkarña-daçäà präpya prathama-päkäd bhäva-rüpeëa pariëato bhavati | atra päkas tu bhajanasya paunaùpunyena jïeyam | tatra dåñöänto yatheti—ämo’pakva ikñu-rasaù päkät päkäntaraiù paunaùpunyena guòo bhavati | yathä ca guòa eva päka-paunaùpunyena khaëòo bhavati, tathä bhävo’pi bhajana-paunaùpunyena raty-apekñayotkarña-daçäà präpya pürva-rägo bhavati | evaà krameëotkarñasya parama-käñöhäpanno mahäräja änandasya paramävadhi-rüpaù—etädåçé mahärägo gopénäm eva, nänyeñäà bhaktänäm | ata eva—kåñëe kva caiña paramätmani rüòha-bhävaù [bhä.pu. 10.47.58] ity uktvä uddhavenäpy asyaiva rüòha-bhävatvenotkarñaù kåtaù | evaà—äsäm aho caraëa-reëu-juñäm ahaà syäà [bhä.pu. 10.47.60] iti padyena gopénäm eva caraëa-dhüli-präptau tåëa-janmäkäìkñä kåtä, na tu kadäpi rukmiëé-lakñmé-prabhåténäm, kuträpi çästre’dåñöatvät | sitopaleti—misréti prasiddhäyä matsyaëòikäyäç carama-päkäj jätaù kaçcid apürva-padärtha-viçeñaù paçcima-deçe prasiddhaù | nivikäreti | vikäro’tra viñaye’tyäsaktiù, tad-rahite citte ity arthaù ||

çiva-prasädaù : sarve eva bhävä yathokta-vivarta-bhedäù | carame vivarte mahä-bhävasya viläsaù |

çåìgära-rasa-sarvasvaà çikhi-piccha-vibhüñaëam |

aìgékåta-naräkäram äçraye bhuvanäçrayam || [kå.ka. 93, u.né. 1.22]

iti lélä-çukoktau saiva pariëatir upabhojyä | rasasyäbhivyakteù paräà käñöhäm alambyaivoktaà rasa-sarvasve çrémad-bhägavate prathame—

nigama-kalpa-taror galitaà phalaà

çuka-mukhäd amåta-drava-saàyutam |

pibata bhägavataà rasam älayaà

muhur aho rasikä bhuvi bhävukäù || [bhä.pu. 1.1.3]

prema-padena sädhäraëyena paricitäyä asyä rateù prakarña-täratamyät kvacit saàjïäntaräëy api pradarçyante, te cetthaà nirdiñöä nélamaëau—

iyam eva ratiù prauòhä mahäbhäva-daçäà vrajet |

yä mågyä syäd vimuktänäà bhaktänäà ca varéyasäm ||

syäd dåòheyaà ratiù premä prodyan snehaù kramäd ayam |

syän mänaù praëayo rägo’nurägo bhäva ity api ||

béjam ikñuù sa ca rasaù sa guòaù khaëòa eva saù |

sa çarkarä sitä sä ca sä yathä syät sitopalä ||

ataù prema-viläsäù syur bhäväù snehädayas tu ñaö |

präyo vyavahriyante’mé prema-çabdena süribhiù || [u.né. 14.57-61]

vistaras tatraiva drañöavyaù | rasärëava-sudhäkare tv ayam artha upamänänareëa sücitaù—prema-viläsänäà tu sarveñäà tatra cätreva yathä-kramam ekaiva saàjïä-paripäöi | tathä ca—

aìkura-pallava-kalikä-prasüna-phala-bhoga-bhäg iyaà kramaçaù |

premä mänaù praëayaù sneho rägo’nurägaç ca || [ra.su. 2.257] ity ukteù ||

|| kärikä 70 ||

ko’sau raso yasyäbhivyaktaye vibhävädénäà käraëatvam ity apekñäyäà tat-svarüpam äha—

bahir-antaù-karaëayor vyäpäräntara-rodhakam |

sva-käraëädi-saàçleñi camatkäri sukhaà rasaù ||

ayaà tüttama-prakåténäm anukäryäëäà svataù-siddha eva | kävyädau tu sämäjikänäm eva teñäà sarva-rasäbhivyakti-çäly eka eva pürvoktaù kaçcanäsväda-kandaç ceto-dharma-viçeñaù sthäyé | tatra yuktir darçayiñyate |

lokanäthaù: atha rasa-säkñätkäre paripäöé, yathä—ädau çravaëa-kértanädi-bhajanänäà paunaùpunyäd änanda-rüpäyä rater ävirbhävaù | tad-anantaraà vibhävädi-samavadhäna-daçäyäà rateù säkñätkäraù | tad-anantaraà ratir eva rasa-rüpä bhavati | tad-anantaraà punas tair eva vibhävädibhiù karaëai rasa-säkñätkäraù | evaà sati rati-säkñätkäre yädåçänandävirbhävas tato’pi koöi-guëitänandävirbhävo rasa-säkñätkäre | etad eväha—bahir iti | samprati rati-säkñätkäre yädåça-sukhänubhavaù | evaà pürvasminn aneka-padärtha-viñayakä ye ye sukhänubhavä äsan | tebhyaù sarvebhyaù sakäçät koöi-koöi-guëädhiko yo rasa-daçäyäm änandänubhavas tasmäj jäto yac camatkäras tad-viçiñöaà sukhaà rasa iti rasa-lakñaëam |

atha ko’sau camatkäraù ? ity äkäìkñäyäm äha—yathä bahir vastünäm anekeñäà madhye kasyacit sarvotkåñöädbhuta-vastuno darçanän netrasya camaktäro jäyate, tatra camatkära-padärtho netrasa sphäratä-rüpaù, tathaiväträpy antarvastünäà madhye rasatä-daçäyäà kasyacid adbhuta-sukhasyänubhaväj jätä cittasya sphärataiva camatkäraù | camatkäri sukhaà kédåçaà bhavet ? ity apekñäyäà viçeñaëam äha—bahir iti | rasayodaya-daçäyäà bahir-indriyäëäà ca rasänuyogi-padärtha-mätre yo våtti-rüpo vyäpäras tasya rodhakaà pratibandhakam ity arthaù | tathä ca, rasa-säkñätkäre käraëé-bhüta-vibhäväder abhänam, na tu tadäném indriyäëäà padärthäntarasya jïäna-janane sämarthyam astéti bhävaù |

tad eva punar viçeñaëäntareëäha—sva-käraëeti | sva-käraëädi vibhävädi | tasya saàçleñi | tathä ca vibhävädi-sahitasyeva rasasya säkñätkäro jäyata ity arthaù | yathaikam eva dadhi vastu sitä-marica-karpürädi-nänä-vastu-militaà sahasräläsyaà bhavati | tasyäsvädana-käle citra-rasasya pratyakño bhavati tathety arthaù |

ayaà tv iti | ayaà rasa uttama-prakåténäm apräkåtänäm anukäryäëäà bhaktänäm |

çiva-prasädaù : rasasya svarüpa-lakñaëaà taöastha-lakñaëaà ca darçitaà öékä-kåtäsväda-svabhäva-sücanena viçeñaëa-prapaïcyäjena ca | evaà vidheñu sthaleñüpamäna-dvärä viçadékaraëaà vinä nänyä gatiù | saiva öékäyäà darçitä | rase säraç camatkära iti camatkärasyaiva prädhänyam | darpaëädiñu nibandheñv asyaiva—

lokottara-camatkära-präëaù kaiçcit pramätåbhiù |

sväkäravad abhinnatvenäyam äsvädyate rasaù || [sä.da. 3.3]

ity ädi väkyena parämarço vihitaù | camatkäréti camatkärasyäpräkåtataiva bodhayitré ||

|| kärikä 71 ||

rasasyänanda-dharmatväd aikadhyaà bhäva eva hi |

upädhi-bhedän nänätvaà ratyädaya upädhayaù ||

raty-ädayaù sthäyinaù | yathä nänä-vidha-çaräva-salila-täratamye’pi taraëi-bimba-pratibimba eka eva, tathopädhi-gata eva bhedaù, nänanda-gato rasasya ukta-prakäreñu sthäyiñu kaçcid bhaya-niñöhaù | kaçcid eka-niñöha ubhaya-niñöhaç ca | tatra raty-ädir ubhaya-niñöhaù | jugupsädir eka-niñöhaù | krodhädir eka-niñöho dvi-niñöhaç ca ity anukäryäëäm eva | sämäjikänäm eka evety uktatvät ||

lokanäthaù: nanu, yathä raty-ädénäà bhäva-pürva-rägädi-rüpo nänä-vidha-päka uktas tathä rasasyäpy ekasya päkän nänä-vidhatvaà kathaà noktam ? taträha—rasasyeti | änanda-dharmatväc caramänanda-rüpatväd aikadhyam eka-vidhatvam | yathä sitopaläyäù päkäntaraà nästi, yathä vä mahärägasyäpi kñaram änandatvena päkäntaraà nästi, tathaiva rasasyäpi | atraikasya rasasya na nänä-vidhatvaà jïeyam | bhäva iti nänätvaà präpnotéti çeñäh | “yathä nänä-vidha-çaräva” ity ädi-päöhaù kädäcitko na sarva-sammataù ||

çiva-prasädaù : yathaika eväkäça upädhi-bhedät ghaöäkäça-paöäkäçädi-saàjïayä påthak påthag ullikhyate, tathaika eva rasa älambanoddépanädi-nänä-vidhopädhi-bhedena kadäcic chåìgäratayä kadäcid vératvena kadäcit karuëäkhyayä vä vyavahriyate | evam eva rasämåta-sindhu-darçita-paribhäväyäà rater gauëé-mukhyä-bhedena saìgamanam | änandas tu sarvatraiva samäna-lakñmä samänänubhava-prakäraà ca | ato vastu-gatyä bhinna-saàjïatve’pi na svarüpato bhinnatä ||

sämäjikänäà pakñe tat-tad-bhäva-prapaïcasya na vastuto’nubhütiù, api tu tato jätasyäkhaëòa-svarüpasyänandasyaiväsvädaù | anukäryäëäà çåìgära-rasa-bhäjäà kadäcit sambhogaù, kadäcid vipralambhaù, kadäcin mänaù, kadäcic cintä vaiklavyaà dainyaà vä | tad-upabhuïjänänäà sämäjikänäm eka eva änandaù sarvatra | evaà vérädbhutädiñv itareñu raseñu | na cätra sämäjika-bodhopalakñyam evälaìkärikasya çästram iti kåtvä rasänäà bhäga-kalpanä vistareëa vicärädiç ca nindyate | “prayojanam anuddiçya na mando’pi pravartate” iti nyäyäd aträpi viçleñaëa-mukhena sämäjikänäà bodhodghäöane saukaryam ühanéyam | ayam äçayo yad rasänäm añöadhä vibhägaù kåtas tad-anubhävädi-bahiù-prakäça-kakñäm avalambyänukäryäëäà näyakädénäà bahutvam anusåtya, na tu rasa-svarüpasyänandasyedåktayettayä vä bhedena | rasätma-vädinäm anubhava-säkñikänandasya tadänéà vedyäntara-sparça-çünyatvenälaukika-camatkäravattayä ca na bheda-kalpanä sambhavatéti tattvam | prakäça-darpaëa-kåd-ädayo bäòham etan-mata-poñakä api sämäjikänäm eka eva rasa iti na sphuöam abhidadhati | tatredam api tad-abhipräya-vilasitaà sambhavi yan na khalu sarveñäà rasänäm änanda-mäträ änanda-prakåtiç caikä | bébhatsa-jugupsädiñu çåìgära-karuëädita upalabdheù påthaktvasya nihnotum açakyatvät | vayaà tu sambhävanäm apy etädåçéà na bahu manyämahe | käraëaà ca tatra präk pradarçitam eva | na khalu bahir äveñöana-bhedata äntar-änandasya svarüpa-bhedaù kalpyaù | evam apy ädhunikäù pratécyäù kävya-tattva-vidaù, yathä the views of B. Croce, Springarn, Henderson and others.

|| kärikä 72 ||

präkåtäpräkåtäbhäsa-bhedäd eña tridhä mataù ||

eña rasaù präkåto laukiko mälaté-mädhavädi-niñöhaù, apräkåtaù çré-kåñëa-rädhädi-niñöhaù | äbhäsas tv anaucityädi-pravartitaù | sa cäbhäsas trividhaù—prasiddha-kåtrima-siddha-bhedät | ädyaù präk prasiddhi-mätropahataù, na tu sampatsyamänaù | sa ca rasäbhäso bhavann api rasa-poñakaù | yathä nandana-sambandha-prasiddhau mälatyä mädhave rati-puñöir iti präkåte | apräkåte tu çiçupäla-sambandha-prasiddhau çré-rukmiëyäù çré-kåñëe rati-puñöiù | kåtrimas tu nandanaà prati mälaté-veça-dhäriëo makarandasya vämya-prakaöanädiù | siddhas tv anaucitya-pravartita eva | anaucityaà caikasyä aneka-känta-niñöhatvam | yad uktaà—

yadyapy ayaà rasäbhäsaù paroòha-ramaëé-ratiù |

tathäpi dhvani-vaiçiñöyäd uttamaà kävyam eva tat || iti |¹³

lokanäthaù: präkåte rasa eva nästi | tad api yat traividhyam uktam, tat para-matänusäreëa iti jïeyam | präkåte ye rasaà manyante te bhräntä eva | yato’tra kåmi-viò-bhasmänta-niñöhe präkåta-näyakeñv atinaçvareñu raso na bhavati, vicärato vibhäva-vairüpyät tad viparétaà ghåëämayaà vairasyam evotpadyate, tatraiva rasaà varëayantéty arthaù | ata eva grantha-käreëäpi präkåta-viñaya ekam api padyaà nodähåtam, kintu apräkåta eva sarväëi padyäny udähåtänéti jïeyam |

prasiddheti rukmiëyä saha çiçupälasya sambandho lokänäà prasiddhi-mätreëopahataù bhräntänäà pratéti-viñayaù, na tu sampatsyamänaù | na sambandho na tu sampanno bhaviñyatéty arthaù | ataù çiçupälasya rukmiëyäà ratau rasäbhäsa eva | evaà paroòha-ramaëéñu puruñasya ratir api rasäbhäsa eva, präkåta-viñayatvät ||

çiva-prasädaù : präkåte rasa eva nästéti hi sampradäya-vidaù | tan-mate çré-kåñëa eva rasaù sambhavé, na tv itarasmin präkåta-jane | matam etad älaìkärika-matänusäri neti öékäkåtaiva sücitam | vastutas tu rasätma-vedino grantha-kåtaù präkåte rasa-sattvam apahnotuà na çaknuvantéti sarvaà jïäyata eva—tathäpi sva-sampradäya-mata-rakñaëa-miñeëa cäturé-jäla-jåmbhaëam | mäntänäà jévänäm anantä jïänaà tad eva jägarti, yad eva te rasäsvädana-sulabham änandam upabhuïjate | ataù kathaà teñäm adhikäraù ? kutaç cänavasara iti präkåtänäm asmäkaà na jïäna-gocaram | yat tu grantha-käreëa präkåta-viñaya ekam api padyaà nodhähåtam iti kåtvä tasya präkåte rasäsattva-kalpa-pakñäìgékaraëaà na tat samyak, api tu vaidagdhyäbhäva-mätram eva | yato’tra granthe çré-kåñëa-lélämåtam eva varëanäyam udäharaëaà chaleneti grantha-kåto håd-gato bhävaù | ato’tra granthe präkåta-carita-varëanam apräsaìgikam ity eva tasya varjanam, na tu käraëäntareëeti |

präkåtäçrayasya rasasya sattäm apahnuvatäà vaiñëavälaìkärikäëäm iyaà hi çailé—yatra präkåta-caritam upajévya hétareñäm älaìkärikäëäà mate raso vartate, tatra vaiñëaväëäà mataà rasatä na jätu sambhavati | yatra tu paroòha-ramaëé-rati-sthalaà vaiñëaväëäà mate rasasyetara-vyavacchinnä sattä, taträlaìkärika-cakravartina itare rasasyäbhäsatvena sthitim upapädayanti | präkåte rasa-vikåtim asahamänänäà rétir yuktiç cänanda-candrikäyäm itthaà lakñitä—

nanu tarhy etal-lakñaëaà präkåta-näyikäsu damayantém älasyädiñv avyäptim iti ced iñöäpattir eva | raso vai saù | rasaà hy eväyaà labdhvänandé bhavati iti çruti-pratipäditasya säkñäc-cidänanda-ghanasya rasasya vivåtir bhavad-ädibhir apräkåtér bhagavat-preyasér älakñyaiva kåtä | tatra muhyadbhiù kavibhir yadi präkåtädiñu piçitäsåg-vië-mütra-jarämaraëädimatéñu stréñu sa rasaù paryäpayiñyate, tarhi vayaà kià kurmaù ? tathä hy uktaà rasa-pakña-vyäkhyäyäm—tene brahma hådä ya ädi-kavaye muhyanti yat sürayaù, tejo-väri-mådäà yathä vinimayaù [bhä.pu. 1.1.1] iti | ya ädyasya rasyasya kavayaù kävya-kåto muhyanti | bhrameëälakñye’pi präkåta-rasa-lakñaëasya saìgamanät [änanda-candrikä 11.7] ity ädi |

kavi-karëapüra-caraëäs tu präkåte’py äçraye rasasya sattäm itarälaìkärikä iva svékurvanti | paraà teñäm api mate’präkåtäçraya eva mukhyo rasaù | öékä-kåtä gosvämi-cakra-dhuréëä etad api na sahante, “präkåte ye rasaà manyante te bhräntä eva” ity ädi kaöäkñeëa sücayantaù svam äçayaà mata-däròhyam eva väïchanti | apräkåtäçrayasya rasasyäbhäsatä-pakñas tu vayam itaraträlocayiñyämaù | “präkåte rasa eva nästi’ iti tu sotpräsam äsphälanaà bhakti-çästra-vyäkhyänaà yathä kathaïcit aucityam ävahatu, na tu käntäm asmittayä upadeça-yuji kävye tad-äçritälaìkärika-vacaù-prapaïcaà ca tasyopayogaù | atredam avadheyaà—atigahana-svarüpe rase präkåtäçrayatä-pakñas tattväsvädädy-uccatara-kakñäm adhirohadbhir apäkartuà suçaka eva | iti vaiñëava-gosvämi-matasyäbhränta ## vyavahärikaà prapaïca-rüpe na tasya prayuktir janän präkåtäçritäni kälindäsädi-kåta-kävyäni pratyädariëé vidhätety alaà tasya samyak parigraheëa ||

anaucityaà—“aucityaà rasa-siddhasya sthiraà kävyasya jévitam” ity aucityam eva präk sarvatra gaëyate | paçu-gata-rata-### puruña-gata-prät## na kadäpi käntä-samitayopadeça-yojitvaà sväbhävikam | präkåta evedam | apräkåtaà tu sakala-laukika-sémäm atiçayäne parama-puruñe na käpi nindyänindyatä cintä | anyatra tv eña vicäro na nihitaù | atra sampradäya-matäviñkära-kalpanäm äkäìkñya sa nipuëaà samähitaù | äbhäsasya bheda-pradarçanam apy asya grantha-kåta älaìkärika-mata-sämaïjasya-sädhane nirbandhaà prakaöayatitaräm | siddha-rasäbhäsaà vinä’nye bhedä etair aparälaìkärikais tathä samaà svékåtäù | siddha-rasäbhäsasyätra vaiñëava-mata-praëälém anusåtya carama-rasa-pakñe sthäpana-prayäsaù sva-sampradäya-mataà prati bhakti-kalpanä-kautukam upapädayati | na caivaà-kathane sva-mata-virodha audäsényaà vä hetuù | yataç camatkära-lakñaëena kävyasya utkarña-khyäpanäd äbhäsasyäpi mukhyatvena vipariëatir nätyanta-düñaëéyä kåtrimo rasäbhäsaù nisarga-premavatäà gopa-subhruväà gokula-nandanasya ca pakñe na kalpya iti na tasya tad-bhede nirdeçaù ||

tathäpi raso bhävas tad-äbhäso bhäva-çänty-ädir akramaù | ity ädy-ukta-diçä äbhäso’pi camatkära-daçäyäà dhvani-bhäg bhavet iti dhvani-maryädayaivottama-kävyatvam, na tv anaucitya-rétyä iti präkåte, apräkåte tu paroòha-ramaëé-ratir eva sarvottamatayä bhüyasé çrüyate, na tasyä anaucitya-pravartitvam, alaukikatva-siddher bhüñaëam eva na tu düñaëam iti nyäyät | tarkägocaratväc ca | tathä ca—alaukikäç ca ye bhävä na täàs tarkeëa yojayet iti ca |

lokanäthaù: sarvottamatayeti | çänti-prabhåti-païca-vidha-raténäà madhye çåìgära-ratiù sarvottamä | sä ca ratir dvividhä—svakéyä rukmiëy-ädi-niñöhä, parakéyä vraja-sundaré-niñöhä ca | tayor madhye paroòha-ramaëé çré-vraja-sundaré tan-niñöhä ratiù sarvottamety arthaù | bhüyaséti sarva-vedetihäsa-puräëädénäà sära-bhüte çré-bhägavate çré-kåñëenoktaà—

na päraye’haà niravadya-saàyujäà

sva-sädhu-kåtyaà vibudhäyuñäpi vaù |

yäm äbhajan durjara-geha-çåìkhaläù

saàvåçcya tad vaù pratiyätu sädhunä || [bhä.pu. 10.32.22]

tatraiva çré-uddhavenäpy uktaà—“yä dustyajaà svajanam ärya-pathaà ca hitvä” ity ädi | ujjvala-nélamaëau çrémad-rüpa-gosvämibhir apy uktam—“atraiva paramotkarñaù çåìgärasya pratiñöhitaù” [u.né. 1.19] ity ädau | mahänubhävänäà dåçya-çravya-kävyädau parakéyä sarvottamatayä çrüyate ity arthaù ||

çiva-prasädaù : paroòha-ramaëé-raté raso nu, api tu rasäbhäsa eveti sampradäya-vidäm älaìkärikäëäà räddhäntaù—

paroòhäà varjayitvätra veçyäà cänanurägiëém |

älambanaà näyikäù syur dakñiëädyäç ca näyakam || [sä.da. 3.212] iti darpaëa-kåd-ukteù |

ekatraivänurägaç ca tiryaì mleccha-gato’pi ca |

yoñito bahu-saktiç candramäbhäsas tridhä matam ||

iti pratäparudréya-mata-sthiteç ca |

evam apy anarväcénäù sarve kaëöhäbharaëa-kahnojädyäù rasa-çästra-viçäradäù bahavo rudra-bhaööa-bhänu-dattaç ca paroòha-ramaëé-raté rasa eva na rasäbhäsa iti vaiñëavälaìkärikä bhakti-märga-cäriëaù çrémad-rüpa-gosvämi-prabhåtayaù | kaustubha-kåt tu rasäbhäso bhavann apy asau rasa-poñaka iti sucintitaà sva-saméhitaà prakäçayann api sva-sampradäya-mata-däròhye dräk nirbandhavän iva pratéyate |

paroòha-ramaëé-raty-äçrayaà kävyam uttamaà kävyam evety atra tu na vibhinna-matävalambinor apy etayoù käpi vipratipattiù | dhvani-vaiçiñöyam eva käraëatvenopanyasya ubhayair api taiù gähäsattasäi-amaruçataka-çåìgäraçataka-padyävaly-ädi-täpin padyänäà sat-kävyatvenäìgékåtatvät | apräkåta-viñayaka-paroòhä-ramaëé-rati-pakñe ca näsmäkaà raso’sau rasäbhäso veti nirbandhätiçayaù, yataù sakala-sahådaya-hådayävarjana-käriëi rasa-niryäsa-svädärtham avatäriëi säkñäd rasa-kadambe, “kåñëas tu bhägavat svayaà” iti bhägavata-saàhitodite kim anenäloka-prapaïca-kalite iva måñä-viväda-çauëòyena | dhanyaà-manya-jévanänäà gopäìganänäà bhagavatä çré-kåñëena saha—

våndäraëye viharatä sadä räsädi-vibhramaiù |

hariëä vraja-näréëäà viraho’sti na karhicit ||

iti skanda-puräëéyopadeçämåtäd anädy-ananta-sambandhatvam |

kätyäyani mahä-mäye mahä-yoginy adhéçvari |

nanda-gopa-sutaà devi patià me kuru te namaù || [bhä.pu. 10.22.4]

iti saìkalpam äcerur yä gokula-kumärikäù |

täsv eva kiyaténäà tu pati-bhävo haräv abhüt || [u.né. 1.14-15] iti |

“gändharva-rétyä svékärät svéyätvam iha vastutaù” [u.né. 3.16] iti ca bhavatäm abhidhanät, “yätäbalä vrajaà siddhä mayemä raàsyatha kñapäù” [bhä.pu. 10.22.27]… “bhaviñyämi patir hi vaù” ity-ädi-çrémad-bhägavata-darçanäc ca bhagavataù patitvam evästu, “yä dustyajaà svajanam ärya-pathaà ca hitvä” ity ädi, “yä mäbhajan durjara-geha-çåìkhalä” ity ädi taträtyäçayät—

dåñöyä keçava gopa-räga-hatayä kiïcin na dåñöaà mayä

tenädya skhalitäsmi nätha patitäà kià näma nälambase |¹⁴

ity-ädy-abhiyuktokteç ca siddham aupapatyam evästu vä tasya, näsmäkaà kävya-rasa-rasikänäà kim api vaktavyam avaktavyaà vä taträste |

param imam upadeçam ädriyadhvaà

nigama-vaneñu nitänta-kheda-khinnäù |

vicinuta bhavaneñu vallavénäà

upaniñad-artham ulükhale nibaddham || [kå.ka. 2.28]

iti tam uddiçya bhakti-prema-vilokanena bhavanta iva vayam apy om iti brümaù | apräkåtäçraye ukta-lakñaëäyä rateù—

bahu väryate khalu yatra pracchanna-kämukatvaà ca |

yä ca mitho durlabhatä sä manmathasya paramä ratiù || [u.né. 1.20]

ity asmad-vilupta-bandhe muni-nibandhe vä praçaàsä na tayä käpy asmäkam iñöäpattir iti | kevalaà nirbandhavadbhir bhavadbhir änanda-candrikäyäà—

ananya-çaraëä svéyä dhanähäryä paräìganä |

asyäs tu kevalaà prema tenaiñä rägiëäà matä || [çå.ti. 1.61]

“iti çåìgära-tilaka-saàmatyä ca paroòhopapatyor eva sakala-sahådaya-säkñiko rasa-niryäsäsvädo dåçyate” iti yad asmad-ädy-äçayam anäviñkurvadbhir iva kathayadbhir äho-puruñikä lakñitä, yac ca

nätéva-saìgatatväd bharata-muner mata-virodhäc ca |

sähitya-darpaëéyä na gåhétä prakriyä präyaù || [nä.ca. 2]

ity ayathä bharata-muner mata-virodham apräkåta-näyakäçv itarety-ädi-viñayaà darpaëe’nälocitam asücitam api bhavat-kåtäyäà näöikä-candrikäyäà prakaöékurvadbhir anarthakam | tad-upari kalaìka-paìka-lepaç ca kåtaù na tat sarvaà-sahatva-saujanya-prathita-nämnäà vaiñëavänäà bhavatäà yaçaskaram iti manyämahe | präkåta-viñayaka-paroòha-ramaëé-ratäv äbhäsatevety asmäkam älaìkärika-sampradäyinäà matam, kaustubha-kåd api bhavän asmat-sapakña eva | tatra yuktç cänaucityam eva müle nihitam, tac cänaucityaà sahådaya-sämäjika-vyavahärato jïeyam | uttama-prakåti-präyatve paroòha-ramaëé-ratiù samäja-garhitä, tac-ceñöitasya kävya-näöya-gatatvenopädeyatayäsvädane, “yad adharma-kåtaù sthänaà sücakasyäpi tad bhavet” iti nyäyät sabhyänäm api tad-rüpäpatter vaidharmya-sparço’vaçyambhävé | yat tu “präkåte rasa eva nästi” iti säöopam äçayäviñkäraù, tat bhakti-çästra-siddham, na kävya-tattvopayogéti präg eva pratipäditavanto vayam | aträlaìkära-çästre kävyäsväda-dvära-sädhanam eva matäviñkaraëaà sädhyam iti na kaöäkña-pätaù | paraà bhakti-çästra-mukti-çästrayor yathädhikära-bhedo bhavadbhir äviñkåtaù, evam api kävya-tattvato’tra sämpradäyika-rasa-tattvasya bhedäviñkaraëaà nänyäyyam iti | ata eva rasasyätra granteh tridhä vibhägo grantha-kåtäà vaicakñaëyaà dyotayatitaräm | “apräkåte tu” ity ärabhya sthitasya tarkägocaratväc cety antasya müla-gatasya sandarbhasyänanda-candrikäyäm uddhäraù kåtaç cakravarti-caraëaiù ||

vraja-vadhünäà kåñëaikatäna-mäna-sattvena sva-pati-niñöhatväbhävät teñäà ca mäyä-kalita-tac-chäyänuçélanena tad-aìga-saìgamät pratyuta kevalänuräga-mätropädhitayä ceto-raïjakatyä çuddhatvam eva |

atra rasa-granthe kävyam adhikåtyaiva vicäraù | kävyaà dåçyaà çravyaà ca | dåçye çabdopättä vibhävädayo’bhinäyakäçrayä abhineyäçrayäç ca | çravye kevalaà çabdopättä | kuto’tränukärya-gato rasaù ? näpy anukartå-gataù, teñäà çikñäbhyäsa-prakaöana-mätra-kauçalena svädakatväbhävät | yadi tu vigalita-vedyäntaratvam anukartèëäm api dåçyate, tadä teñäm api sämäjikatvam eva | anukaraëaà tu saàskära-vaçäd eva jévan-muktänäm ähära-vihärädivat, tena sämäjikänäm eva rasaù |

çivaprasädaù: eña eva prakåtaù panthä älaìkärika-nibandhe rasa-tattva-nirdhäraëe iti nipuëaà sväçaya-sücanaà sva-sampradäyinaù prati grantha-kåta ity asmäkaà sthülataù pratibhänam |

çästraà kävyaà çästra-kävyaà kävya-çästraà ca bhedataù |

catuù-prakäraù prasaraù satäà särasvato mataù ||

ity ädy-abhiyuktatam adarçita-bhedataù bhakti-mukty-ädy-upadeça-kåto nibandha-bandhän mukhyataù rasälambana-jévitasya väkya-kadambakasya vaiçiñöyam anuméyate | yadyapy atra granthe ädima-kiraëe kävya-prayojana-pradarçanävasare—

yaçaù-prabhåty eva phalaà näsya kevalam iñyate |

nirmäëa-käle çré-kåñëa-guëa-lävaëya-keliñu ||

cittasyäbhiniveçena sändränanda-layas tu yaù |

sa eva paramo läbhaù svädakänäà tathaiva saù || [kärikä 8]

iti bhakti-mukti-dattvaà cäpi kävyasya prayojanatvenoktam, tac cätiriktam eva, na sarvasya tadaikäntikatayetara vyavacchinnatayä vä sambhavatéti smaraëéyam | evam eva dharma-mokña-çästra-pratiñiddhe’nurägiëi veçyä-janälambini bhävänubandhe rasatvaà kävyopayogéti nolbaëaà vacaù ||

samäjikänäm eva rasa iti | rasa-sad-bhäve pramäëaà carvaëaivätra, sa ca sämäjikänäm eva kevalaà sambhavati | ata eva raso nänukartå-gataù, näpy anukärya-gato vä, param upalabdhå-gata eva | nikhila-jagat-sthitikato dharmasyaiväsyäpy äsvädanam eva jévanphal sevanaà bhogo vä, sa eveha paraù padärthaù | tathä ca kaçcid ädhunikaù pratécya-manas-tattva-kovidaù—

[Cf. in another context: “Religion is neither an act of knowledge nor a rule—it is a life, it is an experience; and this life has its source in the deepest part of our being, viz., feeling. We cannot proceed through knowledge of religion to religion. This latter is an original fact.” Emile Boutroux in Science and Religion in Contemporary Philosophy, translated into English by Jonathan Nield, 1909.]

sa ca raty-ädi-väsanäà vinä notpadyata iti präg evävocäma | ta eva sämäjika-dhuryä ye kavi-pratibhäsam utthäpita-kävya-dväreëa brahmäsväda-sahodarasya rasäsvädasya viñayiëo jäyante | sämäjika-hådayeñv eva kavi-väkyäni baddha-saàskäräëi sa-phaläni ca jäyante | kecid ädhunikäù päçcätya-kävya-prabuddhaya äpta-väca iva sämäjikaà-manyatvam eva kaveù sva-pratibhoööaìkane caramaà lakñyaà manyamänä evam udghoñayanti—

[“The identity of genius and taste is the final achievement of modern thought on the subject of art, and it means that fundamentally, in their most significant moment, the creative and the critical instincts are one and the same.” Spingarn, Creative Criticism, p. 34]

yad raso’präkåta-gato’py upabhogyas tad-vyaktam uktaà müle’tra våtti-pratéke—tathä hi naöenänukriyamäëety-ädy-anantara-sandarbhe ||

tathä hi—naöenänukriyamäëänukärya-carita-darçana-çravaëa-janita-camatkärätiçayena vigalita-vedyäntaratayä tad-eka-sphürti-sanäthena adbhutam idaà räma-sétayo rati-kalä-kauçalam, adbhutam idaà räma-rävaëayor yuddham, adbhutam idaà preta-raìgädi-viceñöitam | ity ädinä sarveñu raseñu—

rase säraç camatkäro yaà vinä na raso rasaù |

tac camatkära-säratve sarvatraivädbhutaà rasaù ||¹⁵

lokanäthaù: sanätheneti | rasopayogi-vibhävädi-sphürti-saha-kåtena kriyamäëänukärya-carita-darçana-çravaëa-janita-camatkärätiçayena hetunä sarveñu raseñv adbhutätiçaya-sphürtau satyäà samyak niçcayaù | tathä ca niçcaya-mithyädi-pratyayätiriktena kenacid anirvacanéya-pratyaya-viçeñeëa hetunä kåtrimeñv api vibhävädiñv akåtrimavat pratéyamäneñu satsu sämäjikänäà cetaùsv eka evänando jäyata ity anvayaù | teñäm iti uitsäha-çoka-vismayädénäà paraspara-viruddhänäà yugapad ekatra sthiter abhävät |

çiva-prasädaù : rasasyälaukika-dharmitvaà camatkära-präëatvaà copalakñya präcéna-matoddhära-puraù-saram evam abhidhänam | na tävad adbhutaà padenätra päribhäñika-tan-nämaka-rasa-viçeñasya grahaëam, yataù sarveñv eva navasu raseñu sa evädbhutäpara-paryäyaç camatkära-käré ko’pi padärtho varévarti | raçmiñv iva balät gåhétväsman-mano-våttir alaukikatvopalabdhim upabhuïjänä sändränanda-layatvam upaiti | etad eva rasasya rasatvam, etävaté ca tasya rasyatä ||

Cf. Longinus, On the Sublime (translated by Dr. Saintsbury in his Laoci Critici)—“What is out of the common lends an audience not to persuasion, but to ecstasy… I should certainly lay it down that there is nothing so eloquent as real passion standing, where it ought, in enthusiastic afflatus of inspired madness and filling the phrase with a sort of Delphic rapture.”

ity ädi diçä camatkära-pürvakam adbhutatvätiçaya-sphürtau samyaì-mithyä-saàçaya-sädåçya-pratyayätiriktena pratyaya-viçeñeëa citrotkérëäbhirüpa-pratibhädiñv iva—“ime räma-séte” “rämo’yaà sétä-çokäkérëaù” “räma-rävaëäv etau” “vyäghro’yaà janopaplävakaù” çmaçänam idaà çava-samühäntra-mäàsädy-açana-mattonmatta-piçäcädi-nåtya-saìkulam” iti kåtrimeñv api teñu vibhävädiñv akåtrimavat pratéyamäneñu sva-gata-rasa-väsanädhétarastamastayä svacchatareñu teñäà cetaùsv eva evänando jäyate | na tu teñäm ekasminn eva cetasi raty-ädayaù sarve sthäyi-bhäväh santi, teñäà paraspara-visadåçänäà yugapad ekatra sthiter abhävät |

näpi yatyädeç cetasi rateù sthäyitvam, na ca çaminäs teñäà bhaya-çokädi-sattä, api tu sarva-rasa-camatkära-grähaka eka eväsväda-kandaù kaçcana ceto-dharma iti | ato bhayänaka-bébhatsädeù kävya-näöyayor eva rasatä, na loke | ata evoktam—añöau näöye rasäù småtäù [kä. pra. 4] näöya eväñöau, loke tu çåìgärädénäà kiyatäà va, pürvokta-rasa-lakñaëäçrayatvät |

lokanäthaù: doñäntaram apy äha—näpéti | yatinäà sannyäsinäà citte sarvatra sama-dåñöyä nirvikäratvena bhaya-çokädi-sthäyi-bhävänäm asambhavät teñäà rasäsvädo na syät | iti tu paramatänusäreëaivoktam | vastutas tu teñäà jïänitvena cittasya kaöhoratväd rasäsväde’dhikära eva nästi | tathä coktaà tåtéya-skandhe—tac cäpi citta-baòiçaà çanakair viyuìkte [bhä.pu. 3.28.34] ity ädinä cittasya baòiçatvoktyä mahä-kaöhoratvam uktam ||

atha näöya-rasänäà bhedeñu çåìgärasyäditvena samucite’pi präì-nirdeçe sa-viçeña-varëanéyatvät, alaukikatvenaiva pratipädanéyatväc ca, paçcäd eva nirüpaëaà kariñyate | samprati véra-krameëäha—tatra ca präkåtäpräkåtatvena jïäpite’pi bhede’präkåtam evodähariñyämaù |

lokanäthaù: atheti | yadyapi çåìgära-rasasya parama-mukhyatvenädau tasyaiva nirdeçaù samucitaù, tathäpi tasyäìgänäm atibähulyena paçcän nirüpaëaà bhaviñyati | samprati sacé-kaöäkña-nyäyenädau vérädi-rasa-varëanam eväha—tac ceti |

|| kärikä 73 ||

apräkåto’pi dvividhaù praty-älambana-bhedataù |

sajätéyaà vijätéyaà praty-älambanam iñyate ||

tatra vijätéyälambano’präkåta-véro, yathä—

guëaà karëäkåñöaà kara-kiçalayaà tüëa-çikhare

dhanuç cakrébhütaà nipatad-iñu-våndaà tata itaù |

ripün bhümau suptän kalayati samaà deva-nikare

jaräsandhayäjau jayati bhuja-véryaà murabhidaù ||5.1||

atra prakåte utsähaù sthäyé, sa ca dvi-niñöhaù | älambana-vibhävo jaräsandhas tasya ca kåñëaù | uddépanam anyonya-çauöéryädi | anubhävo bäëa-varñaëe hasta-läghavam | vyabhicäré garvogratämarña-capalatädiù | etaiù paripuñöaù sthäyé rasatäà präptaù | sa cänukärye bhagavati prakåte parokñaù | kävya-çravaëät sämäjike pratyakña iti sarvatropnneyam | sajätéyälambanas tühyaù | kaiçcit sakhibhiù saha yuddham udähriyate | tat tu lélä-viçeña iti prakåte na likhyate |

lokanäthaù: guëam iti | jaräsandhasya yuddhe deva-samühe çré-kåñëasya yuddha-läghavaà paçyaati sati çré-kåñëasya bhuja-véryaà jayati | yuddha-läghavam eväha—yadä devänäà guëe dåñöis tadä karëa-nikaöe sarvadä guëaà paçyanti | yadä tu dakñiëe kare dåñöiù, tadä sarvadaiva bäëa-grahaëärthaà tüëe kara-kiçalayaà paçyanti | yadä vipakña-samühe dåñöis tadä sarvadeva tän bhümau nipatitän paçyanti | evaà ca hastasyätiläghavät sarväù kriyäù sarva-deväläta-candravat paçyantéti bhävaù | tasya jaräsandhasya vijätéyälambanaù çré-kåñëaù | prakåte, na tu naöavat kåtrime | evam-bhüte bhagavati sa rasa idänéà tal-lélänäà ca sarveñäm apräkaöyena parokñaù | sämäjikänäà tu äsvädäìkura-müla-bhütasya sthäyino’cintyä çaktir édåçé yä’prakaöäm api tat-tal-léläà kävya-näöakänäà säkñätkäratvena prakäçayati, atas teñäà sa rasaù pratyakña-rüpaù | sajätéyälambano mahädevädiù | sakhibhiù çrédämädibhiù, sajätéyälambanaiù saha çré-kåñëasya yuddham udähriyate | lélä-viçeña iti | jaräsandhasya yathä dveña-krodhädi-janya-yuyutsä-rüpa utsähaù sthäyé, yathä çrédämädénäà na, kintu kautuka-viçeña ity arthaù ||

çiva-prasädaù : kaiçcid iti | vaiñëavälaìkärikair iti çeñaù | vastutas tu sakhibhiù saha yuddhe na tävat tad-uttha-vijayädi-karmaëi tättvikaà kim api tätparyam, ato tasyägaëanam eva varaà—çré-kåñëasya nikhilam eva kåtyaà lélä-vilasitam iti cet, därçanika-sulabha-prauòhoktis tat, sa ca pakñaù rasasyaikadhyam eva pramäpayati, na tad asmäkam aruciram, paraà bhedaç ceti kartavyo rasänäà tadä sakhibhiù saha kåtaka-yuddhasya véra-rasa-madhye’ntarbhävo na suñöhv iti | eñu rasänäà lakñaëa-pradarçaika-kärikä-sandarbheñv anuktes tad-gata-varëa-daivatänubhävädéni tattväni darpaëa-rasärëava-sudhäkarädito lakñyäëi | müle yuddha-vérasyaivodäharaëopanyäsaù | itareñäà sakala-sucarita-nikañäyamäëe çré-kåñëe lakñye sambhave’pi na vaiçadyeneha pradarçanam | däna-véro jämadagnyaù | dayä-véro nägänanda-näyako jémüta-vähanaù | dharma-véro yudhiñöhira itétare—tat-tac-carita-müläny udäharaëäni taiç ca svéya-grantheñu darçitäni |

atha karuëaù—

dor-guptäyäà madhu-vijayino hä kathaà dväravatyäm

anyäyo’syäm ayam udabhavad dhanta niñkalmañäyäm |

jätaà jätaà sutam upaharaty eña me’käla-måtyuù

ko mäà trätä hari hari hahä hä hatä hä hatäù smaù ||5.2||

atra çokaù sthäyé | eña eka-niñöhaù | putra-näça älambanam | putra-gata-mamatädy-uddépanam | anubhävaù çiras-täòanädi | vyabhicäré viñäda-dainya-gläny-ädiù | ayaà tu sämäjika-gata eva, nänukärya-gataù parokñe’pi | ayaà sämäjika-gato’py apräkåtaù, kåñëäçrayatvät |

lokanäthaù: asyäà dväravatyäm ayam anyäya udabhavat | anyäyam eväha—jätam iti | nänukärya-gata iti | putra-maraëa-janyotkaöa-duùkham änanda-rüpasya rasasyävirbhäve pratibandhakam iti bhävaù ||

athädbhutaù—

älokaù sakhi loka-locana-mudäm udrekam udbhävayan

soma-stoma-nidägha-dhäma-nivaha-pradyota-sadyo-haraù |

meghe mäghavane maëäv api ghåëä-nirvähako nélimä

sämänädhikaraëäm atra kim aho citraà tamas tejasoù ||5.3||

atra vismayaù sthäyé | eña eka-niñöhaù | älambanaà çré-kåñëaù | uddépanaà tal-lävaëyädiù | anubhävo romäïcädiù | vyabhicäré ävega-mati-capalatädiù | ayaà parokño’nukärya-gataù | pratyakñaù sämäjika-gataù | ayam apräkåta eva ||

lokanäthaù: äloka iti | he sakhi ! viruddham api tamas-tejasoù sämänädhikaraëyaà kna eka-kñaëa eva vartate ity aho atyäçcaryam | çré-kåñëe tayoù sämänädhikaraëyam äha—kåñëe vartamäno ya älokaù prakäçaù sa loka-locanänäm änandodrekam udbhävayan san sémastomac candra-samühaù nidägha-dhäma-nivahaù sürya-samühas tayoù pradyotänäà prakäçn sadyo-hartä | “älokau darçanoddyotau” iti nänärthaù ||

çiva-prasädaù : atra prakåte viruddha-dharmayor ekatra sthiter eva vismayaù | sa cälaukika-camatkära-mayaù | apräkåtatvän näsaìgatäçrayaç ca | “loka-locana-mudäm” iti bahutvoktes tad-antar-bhävita-janänäm akhilänäm änanda-däyakatvam | stoma-nivaha-padäbhyäà tasyänupamatvaà ca sücitam | nélimä-praçamanena tad-gata-çyäma-varëasya lävaëya-lalitatä sücitä | näma-rüpata eveñöa-daivasyählädakatä vaiñëava-kavi-sampradäya-varëitä | tasyäç cätra rüpa-niñöha-varëa-mädhuryeëa prakaöanam, varëa-gauravaà çré-kåñëe caitanya-vigrahe “kåñëa-varëaà tviñäkåñëaà” ity ädinä sücite çré-kåñëa-caitanye ca sumahad vartata iti sädhana-dhanänäm upäsakänäm anubhava-siddham | vaiñëava-kavénäà parä mokñopaniñac ca tad-upajévatéti sarvam avadätam |

nava-jaladhara-varëaà campakodbhäsi-karëaà

vikasita-nalinäsyaà visphuran-manda-häsyam |

kanaka-ruci-dukülaà cäru-barhäva-cülaà

kam api nikhila-säraà naumi gopa-kumäram ||

iti mukunda-muktävalyäà (1) tasyaiva nava-jaladhara-rucer gopa-vadhüöé-duküla-caurasya varëa-stuty-avalambiny ärädhanä |

aàsälambita-väma-kuëòala¹⁶-dharaà mandonnata-bhrü-lataà

kiïcit-kuïcita-komalädhara-puöaà säci-prasärekñaëam |

äloläìguli-pallavair muralikäm äpürayantaà mudä

mule kalpa-taros tribhaìga-lalitaà dhyäyej jagan-mohanam || [kå.ka. 2.102, padyä. 47]

kasturé-tilakaà laläöa-paöale vakñaù-sthale kaustubhaà

näsägre vara-mauktikaà kara-tale veëuà kare kaìkanam |

sarväìge hari-candanaà su-lalitaà kaëöhe ca muktävalé

gopa-stré-pariveñöito vijayate gopäla-cüòä-maëiù || [kå.ka. 2.109]

iti çré-kåñëa-karëämåtädäv alaukikasyäpi tasyaiva rüpa-prakarñasya laukikavat pratyakñäyamäëatvam |

amiyä sägare sinäna kariyä, sädhiba maneri sädhä |

mariyä ha{i}ba çré-nanda-nandana, tomäre kariba rädhä ||

òhala òhala kä~cä aìera lavaëé avané bahiyä yäya |

ity ädi gauòéya-vaiñëava-kavénäm ucchvasite pratimämåta-väridhau rüpa-cchäyodghäöanena svarüpa-mähätmyäviñkäraç ca nisargato’tra naù småti-patham ärohati | evam apy ädhunika-kavi-mürdhanye kasmiàçcid bhagavat-sattänugåhétam acid-rüpam api jagad-vastu-kadambakam upalakñya vismaya-rasasya sutaräm avatära upabhogyo’dho-niviñöa-sandarbha-bandhataù |

Into the Elysian Fields of thought enters no satisfaction, but brings with it youth and strength and ardour, nor is there a thing in this world on which the mind thrives more readily than the ecstasy, nay the debauch, or eagerness, comprehension and wonder. (The Buried Temple of Maeterlinck, translated by A. Sutro.)

atha häsaù—

unmattäbhir vasantotsava-rabhasa-madair goduhäà kanyakäbhiù

kñodaiù sindüra-candräguru-malaya-ruhäà hä dhig andhékåto’smi |

jäòyaà gandhämbu-sekair ajani tata ito dhävituà näsmi çakto

vyäpadye’haà vayasya priya-sakham ava mäà mästv iha brahma-hatyä ||5.4||

atra bhagavat-sakhä vidüñako brähmaëa-baöur madhumaìgalo vaktä | häsaù sthäyé | eña bahu-niñöhaù | älambanaà vasantotsavaù | uddépanaà vidüñakasya vaiklavyam | anubhävo nayana-sphäratädiù | vyabhicäré çrama-mada-capalatä-gläny-ädiù |

lokanäthaù : unmatteti | vasantotsava-janya-harña-madaiù karaëair unattäbhir gopébhir malaya-ruhäà candanänäà kñodaiç cürëair andhékåto’smi | tathä jala-sekair mama jäòyam apy ajani | ataù paläyitum api na çakto’smi | he vayasya ! kåñëa ! ahaà vyäpadye mriye, ato mäm ava rakña ||

|| kärikä 74 ||

eña trividhaù—smitaà häsaù prahäsaç ceti |

adharoñöha-sphäratayä såkkaëyor eva visphurat |

alakñi-tad-dvijaà dhérä uttamänäà smitaà viduù ||

vikasad-daçana-dyoto gaëòäbhoge praphullatä |

kiïcit-kalaù kaëöha-ravo yatra häsaù sa madhyamaù ||

sa-dharmaù säçru-tämräkñaù sphuöa-ghora-kaöu-svanaù |

vyättänano vyakta-dantaù prahäso grämya ucyate ||

atha bhayänakaù—

daàñörä-koöi-kaöhora-küöa-kaöunä brahmäëòa-bhäëòa-sthitaà

sarvaà carvayaséva hanta vadanenodgérëa-pürëärciñä |

jihvägreëa samagram ugra-mahasä lelihyase rodasé

trastaà mäm iha pähi pähi bhagavan pärtho’py apärtho’bhavam ||5.5||

lokanäthaù: daàñöreti | vadanena katham-bhütena ? daàñöräyäù koöibhir agra-bhägaiù karaëaiù kaöhoräd vajräd api kaöunä | rodasé dyäv-äpåthivyau jihvayä lelihyase atas trastaà mäà pähi | pärtho’py aham apärtho vyartho’bhavam |

çiva-prasädaù : viçva-rüpa-darçana-trastasyärjunasya kätaroktir iyam | tathä ca çrémad-bhagavad-gétäyäà—

lelihyase grasamänaù samantäl

lokän samagrän vadanair jvaladbhiù |

tejobhir äpürya jagat samagraà

bhäsas tavogräù pratapanti viñëo || [gétä 11.30]

daàñörä-karäläni ca te mukhäni

dåñövaiva kälänala-saànibhäni |

diço na jäne na labhe ca çarma

praséda deveça jagan-niväsa || [gétä 11.25] iti |

präkåtäçrito bhayänaka-rasaù präyaù stré-néca-prakåtiù | param apräkåtäçrite tasmin yatheha ürjasvinaù kñatriyottamasyäpi bhéti-janane na kim apy açobhanam | loka-kñaya-kåtaù käläd bhétir na kadäpi kasyäpi garhyety alam ||

aträrjunasya bhayaà sthäyé | sa caika-niñöhaù | älambanaà viçva-rüpa-darçakaù çré-kåñëaù | uddépanam ugra-daàñörädi | anubhävaù “pähi pähi” iti kätaryam | vyabhicäré “apärtho’ bhavam” iti dainyam | eña ca kåñëälambanatvät sämagré-sännidhyenänukärye’pi rasatäà präk präpta eva | na tu mälaty-ädau çärdülädy-älambananena makarandasya bhayaà vinänandaù | sati çaurye utsäha eva sthäyé bhavati | tena kadäcid änando jäyate, na bhayataù | tena präkåte na rasatä ||

lokanäthaù: anukärye’rjune’pi | vyäghrälambanena karaëena makarandasya bhayaà vinä nänandotpattiù | yadi çaurye sati vyäghra-darçane’py änandas tadotsäha eva sthäyé ||

çiva-prasädaù : na rasatä | kim abhipräyam etad abhidhänam iti påcchäyäà vayaà brümaù—yad atra präkåtäçrayiëi bhayänaka-rase rasatä na tävad apahnüyate kaustubha-kådbhiù | paraà präkåte’nukärye saïcäri-bhayenänandasya bädhät rasasyänanda-mayatvät na rasa-sattä sambhavati | ubhayaträpi sämäjikänäm änandodbodhäd rasopalabdhir iti tu nänyäyyam iti präg eva darçitam asmäbhiù | “bhayänaka-bébhatsädeù kävya-çästrayor eva rasatä” (kärikä 72, våtti) iti | grantha-kåt-svarasäd etat supratétam api öékä-kåtäà mata-nirbandha-prägalbhya-prakaöanäya punar ullikhyate | sarveñäà rasänäm apräkåtädhikäritva-kathane na käpi häniù, yato nikhila-rasa-mürtir amanda-sphürtiù svänanda-rasa-satåñëaù çré-kåñëa ity atraikamatyaà sarveñäm, paraà teñäà präkåtäçrayatva-niräse hänir eva bäòhaà syät |

yad abhihitaà rakño-dänavädénäà raudro rasaù, kim anyeñäà nästi ? ucyate—asty anyeñäm api | kià tv adhikäro’tra gåhyate, na hi svabhävata eva raudraù | [nä.çä. 6.63*]

itivad etädåça-sthale’pi mata-pariëämaù suçakaù susahaà cety alaà piñöa-peñaëena ||

atha bébhatsaù—

daityendräëäà mathita-vapuñäm antra-medo’sthi-majjä-

mäàsäsåk-tvak-sthapuöa-paöalé-sväda-moda-pramattäù |

kaumodakyä madhu-vijayinaù kértim utkértayantaù

särdhaà gådhair vidadhati mudaà preta-raìkä viçaìkäù ||5.6||

lokanäthaù: kaumodakyä gadayä mathita-vapuñäà daityendräëäm | anta ota iti prasiddhaù | sthapuöaà näòé-granthi-viçeñaù | teñäà paöalénäà samühänäm äsvädanair jäto yo modas tena pramattäù preta-raìkä mudaà vidadhati ||

atra deväsura-saìgrämävasänam älokayatäà vyoma-cäriëäà jugupsä sthäyé | sa caika-niñöhaù | çava-çarérädy-älambanam | preta-raìkäd uddépanam | anubhävé mukha-vaikvatyädiù | vyabhicäré gläni-dainyädiù | etaiù paripuñöä jugupsä jugupsaiva yadyapi tathäpi bhagavataù kåtir iyam iti bhagavat-smaraëäd evänandaù | präkåte na tv änandaù, api tu naöa-vyäpära-darçanät sämäjikänäm eva tatra rasaù ||

yathä vä—

dåçaiva karuëardrayä sahacarän samujjévayann

aghasya jaöharaà gato garala-jäta-vedo vyasün |

tad-antra-dhamané-vasä-rudhira-majja-lälädibhiù

pluto’py anavaliptavac chuci-ruciù sa jéyäd dhariù ||5.7||

atra bhagavat evänandatvät tad-anträdi-darçanenäpy änanda eva lélävatäm, tathätvät bhaktänäà ca tasya sphürtäv eva |

lokanäthaù: dåçaiveti | garalatvena jäta-vedasägnénä vyasün vigata-präëän mürcchitän ity arthaù | teñäà pärñadatvena nityatvän na väsatva-präëa-tyägaù sambhavatéti | pluto’pi vyäpto’py anavalipta iva çuciù çuddhä ruciù käntir yasya saù | “sundaraà kim asundaram” ity ukteù | uktaà ca daçame—

paìkäìga-räga-ruciräu [bhä.pu. 10.8.23] iti | atreti bhagavata änanda-rüpatväl lélävatäà pärñadänäà api tathätväd änanda-rüpatvät | ata evänandodrekasyädhikyenänträdi-darçanenänadotpattir eva, na tu präkåtänäm iva duùkham, teñäà duùkha-rüpatvena bhayänaka-bébhatsita-vastu-darçane duùkham evotpadyata iti viçeño jïeyaù ||

atha raudraù—

sparçenäpi na vedya eva bhavatä måtyor mukhaà gacchatä

kià dor-maëòala-caëòimaiña bhavate vijïäpanéyo mayä |

yenäkhaëòala-çauëòya-khaëòana-kåtä geëòü-kåto’yaà giri

kià re kañöam ariñöa duñöa tanuñe goñöhasya nas tiñöha re ||5.8||

atha krodhaù sthäyé | eña eka-niñöha ubhaya-niñöhaç ca | atra tübhaya-niñöha eva | älambanam anyonyam | uddépanam anyonya-vikramaù | anubhävo väg-äòambaryädiù | vyabhicäré garvädiù | evaà sphuöo’yaà rasaù | sa ca bhakti parokñaù | sämäjike pratyakñaù | ädye vijätéyälambano’präkåtaù | dvitéyo’präkåta eva |

lokanäthaù: sparçeneti | mat-kartåka-sparçenäpi hetunä måtyor mukhaà gacchatä bhavatähaà na vedyaù, na jïätuà çakya eva | tathä ca mad-viñayaka-jïänam eva, tava na bhaviñyati, kià doç-caëòimä mayä bhavate vijïäpanéya iti bhävaù | indra-paräkrama-khaëòana-kåtä yena dor-daëòenäyaà govardhana-girir gaëòükåtaù | ädye asura-mätra-niñthe kope vijätéyälambano bhagavän | dvitéye ubhaya-niñöhe, tadä sutaräà bhagavän apräkåta eva ||

çiva-prasädaù : ariñöa-vadhaù çrémad-bhägavata-saàhitoditaù grantha-kåt-kåte änanda-våndävana-païcadaça-stavake lakñaëéyaù | svädhidaivatäd rudräd ugra-karma-kriyätmakäd asya raudra iti saàjïeti bahavaù | krodha-sthäyi-bhävo rakño-dänavoddhata-manuñya-prakåtikaù saìgräma-hetukaç cäyaà rasaù | raktäsya-netratä-bhrukuöé-karaëa-dantauñöha-péòana-gaëòa-sphuraëa-hastägra-niñpeñädibhir anubhävair asya präyaçaù sämäjika-pratyakñatä | vijätéyälambano’präkåtaù, vijätéyo’rirälambanaà yasya sa bhagavän apräkåtaù | atra caturtha-caraëe öa-varga-yukta-varëänäà niveçanena rasänuguëyaà prakaöam ||

atha çäntaù—

vayo jérëaà hä dhik tad api na hi jérëo mada-bharaù

çlathaà carmäìebhyas tad api na hi rägaù çlatha iva |

radäù çérëäs tad api na hi mohaù katham ayaà

janaù kaàsäräteç caraëa-kamaläya spåhayatu ||5.9||

atha nirvedaù sthäyé | sa caika-niñöhaù | älambanaà saàsära-duùkham | uddépanaà puëya-térthädi | anubhävo viñayäsakti-tyägaù | vyabhicäré mati-småti-dhåty-ädiù | eña raso’nukärye parokñaù | sämäjike pratyakñaù | camatkäré cäyam |

lokanäthaù: vaya iti | aìgebhyaù sakäçäc carma çlatham | tad api rägaù çlatha iva çlatha-tulyo’pi na bhavati ||

çiva-prasädaù : vayo jérëam iti | evam apy äcärya-çaìkaraù samagra-moha-mudgare viçiñya—“aìgaà galitaà palitaà muëòaà daçana-vihénaà jätaà tuëòaà” (15) iti pajjhaöikäyäà nirvedam evopadideça | tad-utthä samädhi-mayy ekäntatä cätra vilasati | äha ca bhagavän bharataù—yogéva dhyäna-rato bhavati hi nirvedät puruñaù | bharatéye tu nirvedasya vyabhicäri-bhäva-rüpeëa parigrahaù, na tu sthayi-bhävatayä, tena tan-mate’ñöäv eva rasäù | mataà caitat präg evälocitam asmäbhiù | saïcäry-ädénäm abhäva-yuktis tu ittham apästä darpaëe—

yukta-viyukta-daçäyäm avasthité yaù çamaù sa eva yataù |

rasatäm eti tas asmin saïcäry-ädeù sthitiç ca na viruddhä || [sä.da. 3.278] iti |

ata eva dhvanikärädi-matänusäribhiù çamasya jyäyastvam uktvä çänta-rasasya prädhänya-khyäpanäya vyaceñöi | evam abhidadhuç cälaìkärika-cüòämaëayo locana-kåto abhinava-gupta-pädäù—mokña-phalatvena cäyaà parama-paramänanda-nidhatvät sarva-rasebhyaù pradhänatamaù sa cäyaà çänta-rasaù iti | bhartå-hari-kåta-vairägya-çatake bhakta-vånda-racita-stava-kadambe ca rasasyäsya bahulaù prasäras tatraiva sa samäsvädanéyaù sevanéyaç ca sahådayaiù ||

tathä ca—

yac ca käma-sukhaà loke yac ca divya-sukhaà mahat |

tåñëä-kñaya-sukhasyaite närhataù ñoòaçéà kaläm || [ma.bhä. 12.168.36]¹⁷

camatkärätiçayenänandätiçayaù | ayaà çré-kåñëa-bhakty-upayukto yadi bhavati, tadäpräkåta eva | yathäyaà nirvedo vyabhicäré sann api çänta-rase sthäyitäà präpya rasatäm äpnoti, tathä saiva devädi-viñayä ratir bhäva iti päribhäñiko’pi bhävaù sthäyé san tat-tad-vibhävädi-sämagré-samaveto bhütvä bhakti-rasa iti dvädaça rasä bhavanti | sa punar bhakti-rasaù çré-kåñëäçrayo bhavan raty-ädibhiù sthäyibhir daça-vidho bhavati | tad anyatrohyam |

lokanäthaù: kecic chäntasya rasatvaà na manyante | tan-mataà düñayitum äha—ayam iti | camatkäritvaà hetuà präcénänäà çlokam äha—tathä ceti | tåñëä-kñaya-sukha-rüpa-candrasya ñoòaçém ekäà kaläm apy ete martya-loka-stha-svarga-stha-sukhe närhataù | tasmäc camatkära-sattve tasya rasatvam avaçyam aìgékäryam | rasa säraç camatkära ity ukteù | dvädaça rasä iti | pürvam ekädaça rasä uktäù | ayam ekä rasä millivä dvädaça bhavantéty arthaù | kasyacin mate’sau bhakti-rasa eva çré-kåñëäçrayo bhavana-svätantryeëa daça-vidho bhavati, tasya svarüpa-lakñaëäd äharaëam anyatra tasyaiva grantha ühyam ||

çiva-prasädaù : ratir atva iti päribhäñiko’péti | vyäpaka-våttyä rati-padena préti-mülänäà nikhilänäà citta-våtténäà parigrahaù | päribhäñikasya tasyettham artho nirdiñöo rasämåta-sindhau—

mitho harer mågäkñyäç ca sambhogasyädi-käraëam |

madhuräpara-paryäyä priyatäkhyoditä ratiù || [bha.ra.si. 2.5.35]

bhäva-padena rati-çokotsäha-krodha-çamädénäà sarveñäm eva vyäpaka-våttyä parigrahaù | päribhäñikät tasmät tu—

saïcäriëaù pradhänäni devädi-viñayä ratiù |

udbuddha-mätraù sthäyé ca bhäva ity abhidhéyate || [sä.da. 3.288]

ity-ädy-ukta-lakñaëa-padärtha-grahaù | atra lakñaëaà devädéty ädi-padena puträdi-viñayä ratir api gåhéteti kecit | rasa-gaìgädhara-kåd apy evam | tan-mate vätsalyasya rasatvena na påthag gaëanä | paraà çré-kåñëa-viñayä sä paro rasaù—bhakti-rasa iti tasya saàjïä | etac ca präg eväsmäbhé rasa-svarüpa-saìkhyädy-älocana-prastäve samyag vivecitam iti na punar avatäras tasyätra kåtaù |

dvädaçeti kathaà bhavanti te ? tad apy udäharaëopanyäsa-pürvakaà tatraiva darçitam | sa punar bhakti-raso dvädaça-vidho bhavatéti—çänta-préti-preyo-vatsala-madhuräkhya-bhedaiù païca | svärthä parärtheti pratyekam anyatrohyam—çré-rüpa-gosvämi-prabhåténäà nibandheñv iti çeñaù ||

atha vätsalyam—

äräj jänu-karopasarpaëa-paro jäta-smitaà saïcarann

aìkäroham anäpluvan rurudirñä-vimläna-dénänanam |

abhyäsärtham upekñayäpasaraëa-prakräntayä satvaraà

kaëöhe nyasya yaçodayä na na na nety äçleñi bälo hariù ||5.10||

lokanäthaù: äräd iti | ärän nikaöe jänu-karäbhyäà gamana-paro bälaù çré-kåñëo mätur aìkärohaëärthaà saïcaran | yaçodayäpi gamana-prakriyäyäm abhyäsärthaà putränayanäya sammukha-gamanaà vihäyäpasaraëaà svasya påñöha-deçodayä satvaraà yathä syät tathä kaëöhe-kåtyäçväsitaù ||

atra mama-käraù sthäyé | eña eka-niñöhaù | älambanaà çré-kåñëaù | uddépanaà tad-gata-caìkramaëädi | anubhävaù kaëöhe-kåtyäliìganädiù | vyabhicäré harñädiù | eña parokño vrajeçvaré-niñöhaù, pratyakñaù sämäjika-niñöhaù | ubhayathaiväyam apräkåtaù ||

atha prema-rasaù—

preyäàs te’haà tvam api ca mama preyaséti pravädas

tvaà me präëä aham api taväsméti hanta praläpaù |

tvaà me te syäm aham iti yat tac ca no sädhu rädhe

vyähäre no na hi samucito yuñmad-asmat-prayogaù ||5.11||

lokanäthaù: preyäàs te’ham iti | çré-kåñëa äha—he rädhe ! ahaà te tava preyän | tvaà me preyasé | tvaà me präëäù | aham api tava präëä asméti | tvaà me mama, te tavähaà syäm iti ca yat at sarvaà na sädhu, yato näv ävayor vyähäre kathä-prasaìge yuñmad-asmat-prayogo na samucitaù | ätmanor hi dehatva eva tädåçaù prayogaù samucito bhavati | atra tu çyäma-péta-deha-dvayayor eka evätmä | yathaikasmät kamala-näläd utpannaà néla-péta-kamala-dvayam, tadvad iti jïeyam |

atra citta-dravaù sthäyé | sa cobhaya-niñöhaù | älambanam anyonyam | uddépanam anyonya-guëa-parimalaù | anubhävo viçiñya nirvacanäbhävaù | vyabhicäré maty-autsukyädiù | parokñaù çré-kåñëa-rädhayoù sämäjikänäà pratyakñaù | prema-rase sarve rasä antarbhavantéty atra mahéyän eva prapaïcaù | grantha-gaurava-bhayäd diì-mätram uktam | keñäàcin mate çré-rädhä-kåñëayoù çåìgära eva rasaù | tan-mate’py etad udäharaëaà näsaìgatam | çåìgäro’ìgé premäìgam, aìgasyäpi kvacid udriktatä | vayaà tu premäìgé çåìgäro’ìgam iti viçeñaù |

çiva-prasädaù : prema-rase citta-drava-rüpa-viçiñöäyä rater bodhäd asya vyäpakatvaà çåìgära-rasät yathä-kathaïcid api buddhät sädhäraëät rati-bhäva-mayäd alpam iti kecit | aparais tu tenaiva märgeëa prema-rasasya vyäptir adhikety anuméyate | (“If the connotation decreases, the denotation increases and vice versa.”) tan-mate-premo’ìgé, çåìgäro’ìgam iti | vastutas tu yat kiïcid api pärthakyam upakalpyaitävän vibhäga-vistäraù | granthe präk sapta-vidha-gauëa-raténäà véräd ärabhya raudraà yävad darçitänäm upanyäsaù | paçcät çänta-vätsalya-preyo-bhakti-préténäà païcänäà mukha-raténäà påthag nirdeçaù | sva-sampradäya-mata-tätparya-lakñaëäya | grantha-kåt tv itarälaìkärikä iva navaiva rasä iti sva-mataà sücitavän |

svecchayä likhitaà kiïcit kiïcid atra parecchayä |

yat pürva-para-sambaddhaà tat pürvam aparaà param ||¹⁸

agre çré-kåñëasya sarva-rasätmakatvaà sücayituà racitaù çloko’pi tad-äçayaka eva | mahéyän eva prapaïcaù—madhuropanämakasya bhakti-rasasyaiva mahat prapaïcaà çrémad-rüpa-gosväminäà granthe | granthävasäne sa-vinayam uktiç ca—

atulatväd apäratväd äpto’sau durvigähatäm |

spåñöaù paraà taöasthena rasäbdhir madhuro mayä || [u.né. 15.258] iti ||

tathä ca—

unmajjanti nimajjanti premëy akhaëòa-rasatvataù |

sarve rasäç ca bhäväç ca taraìgä iva väridhau ||

lokanäthaù: udriktatä—aìgi-rasäpekñayäìga-rasasyädhikyam | etad abhipräyeëa vayam api çåìgäro’ìgam iti brümaù | akhaëòa-rasatvato’khaëòa-rasatvät sarva unmajjanti nimajjanti samudre taraìgä iva ||

çiva-prasädaù : “ete cäàça-kaläù puàsaù kåñëas tu bhagavän svayaà” [bhä.pu. 1.3.28] itivat prema-rasasyäkhaëòatvam itareñäà khaëòa-rasatäträàçataù sücitä | prema-rase hi bhüma-svarüpasya bhagavataù çakti nihitä | yadi çåìgära-rasata itareñäà rasänäà vipariëämaù sukaraù, kathaà na tat-sära-bhütät premna etat sambhavaù ? ato nätra kevalaà prauòhiù | mänava-hådaye vairaà tathästu, ghåëä västu, sarvam eva prema-prakarña-mülam | premëi niléne hådaye sarveñäà sädhéyän laya ii näsädhäraëa-saàvedyaà tattvam | preàno väridhi-sämyaà kathaïcid udäharaëa-dväränuméyate | vaiñëava-kula-çekhara-jayadeva-suhåd umäpati-dharasyädho darçitaù çloko rasasyaikasyäkhaëòatvaà nipuëam anumäpayatéty asmäkaà pratibhänam—

ratna-cchäyä-cchurita-jaladhau mandire dvärakäyä

rukmiëyäpi prabala-pulakodbhedam äliìgitasya |

viçvaà päyän masåëa-yamunä-téra-vänéra-kuïje

rädhä-kelé-parimala-bhara-dhyäna-mürcchä muräreù || [padyä. 371]¹⁹

atra premä sambhoga-çåìgäropacito bhakti-rasasya çänti-rasasya ca puñöià sädhayati | vyautsukya-småti-mati-harñäsüyä-cintä-nirvedänäà bahünäà bhävänäm äçrayävirodhena madhura-madhuram unmajjana-nimajjanaà ca sahådaya-hådaya-saàvedyam ||

atha bhakti-rasaù—

jaya çré-våndävana-madana nadätmaja vibho

priyäbhéré-våndärika nikhila-våndäraka-maëe |

cid-änanda-syandädhika-padäravindäsava namo

namas te govindäkhila-bhuvana-kandäya mahate ||5.12||

lokanäthaù: jayeti | priyäbhéré-svarüpä våndärikä deväìganä yasya, he tathä-vidha ! tat-priyärthe sambhavantv amara-striyaù iti daçamokteù | he nikhila-våndärakäëäà devänäà maëe çreñöha ! cid-änandasya brahmänandasya syandaù kñaraëaà yadi sambhavati tadä tato’py adhiaà caraëäravindasyäsavo yaço rüpa-makarando yasya he tathä-bhüta !

çiva-prasädaù : udähåte padye iñöa-deva-viñayiëé ceto-raïjakatä stimita-stimiteva viñayäntara-cintayä na vyäkulä | sä bhakta-håd-gata-bhäva-vibhävänäà paräà käñöhäm adhirohati vibhau govinde prayuktasya viçeñaëa-saìgasya caritärthatä-khyäpanäyälam | evam eva çré-kåñëa-caitanya-racitatvena kértite’dho-likhite çloke—

païcébhütaà prema gopäìganänäà

mürté-bhütaà bhäga-dheyaà yadünäm |

ekébhütaà gupta-vittaà çruténäà

çyämébhütaà brahma me sannidhattäm ||

tad ekaà bhajämas tad ekaà smarämas

tad ekaà jagat-säkñi-rüpaà namämaù |

namaù purastäd atha påñöhatas te

namo’stu te sarvataù eva sarva ||

ity ädiñu tasyaiva bhakti-rasasya çaravat-tanmayé-bhävena vartanam | sä paränuraktir éçvare iti bhakti-sütra-sücita-saàjïasya bhävas tatraiva suñöhu prakäçaù ||

atra deva-viñayatväc ceto-raïjakatä ratir eva bhävaù | sa eva sthäyé | älambanaà çré-kåñëaù, udépanas tan-mahimädi, anuhävo hådaya-dravädiù | vyabhicäré nirveda-dainyädiù | parokño bhaktänäm, sämäjikänäà tu pratyakñaù |

yadyapi bhagavän sarva-rasa-kadamba-saàvalitaù, tathäpi mürtaù çåìgära eva, sävarëyät tad-daivatatväc ca |

lokanäthaù: sävarëyäd iti | çré-kåñëasya yo varëaù, sa eva varëaù çåìgära-rasasya | etena rasänäà säkäratvam abhipretam | tathä ca hlädiné-çakter våtti-rüpä lakñmé-prabhåtayo yathä säkäräs tathä hlädiné-çakter våtti-rüpä ete rasä api säkärä eva iti bhävaù |

çiva-prasädaù : bhagavän hi puïjébhütaù prema | God is love | eñaiva vaiñëava-cintä-pravähasya sära-bhütä dhäraëä | evam api rasämåta-sindhv-ädau sarva-rasätmakatve’pi çré-kåñëasya tasmin madhura-rasasyaiva viñayatvam adhikaà sücitam | sarva-rasa-kadambeti—tasya nänä-rasätmakatvaà tad-gata-niyatävalambana-vibhävavattäm upajévya vartate | evam ähü rasa-taraìgiëyäà çréman-näräyaëa-bhaööäù—

çänte brähmaëa eva syät préte däsaù prakértitaù |

preyasi syuù sakhäyo hi yaçodä vatsale småtä ||

madhure rädhikä jïeyä häsye syän madhumaìgalaù |

sakhé-yütho’dbhute jïeyo vére cänüra-govåñäù |

karuëe vatsa-våkñädir jaöilädyäs tu raudrake |

govardhano’bhimanyuç ca bhayänaka udähåtau |

tapasvinyädayo hy atra bébhatse parikértitäù |

vrajasthä niyatä jïeyä älambana-vibhävakäù |

rasänäà varëa-devatä-nirdeço bharatéyädiñu drañöavyaù | çåìgäre tu nélamaëiù çyäma-varëo daivatety anubhava-säkñikaà tattvam ||

tathä hi—rasaù çåìgära-nämäyaà çyämalaù kåñëa-daivataù [rasa-sudhäkaraù] | evaà ca sarveñäm eva rasänäà varëä devatäç ca boddhavyäù | sarva-rasätmakatvaà çré-kåñëasya, yathä—

çåìgäré rädhikäyäà sakhiñu sa-karuëaù kñveòa-dagdheñv aghäher

bébhatsé tasya garbhe, vraja-kula-tanayä-cela-caurye prahäsé |

véro daityeñu raudré kupitavati turäsähi haiyaìgavéna-

steye bhémän vicitré nija-mahasi çamé däma-bandhe sa jéyät ||5.13||

lokanäthaù: çåìgäréti | çåìgära-rasa-viçiñöaù, aghäher viña-dagdheñu sakhiñu karuëa-rasa-viçiñöaù | tasyäghäsurasya garbhe praviñöaù kåñëo bibhatsa-rasa-viçiñöaù | turäsähéndre kupitavati sati raudra-rasa-viçiñöaù | nija-tejasi vismaya-rasavän | tathä ca darpaëe yadä sva-käntià paçyati, tadä tasya mahän vismayo jäyata iti bhävaù | çamé çänta-rasa-viçiñöaù ||

çiva-prasädaù : atra nava-rasä lakñitäù | evam api rudra-bhaööéya-çåìgära-tilakasyävataraëikäyäà—

çåìgäré girijänane sa-karuëo ratyäà pravéraù smare

bébhatso’sthibhir utphaëé ca bhaya-kån mürtyädbhutas tuìgayä |

raudro dakña-vimardane ca hasa-kån nagnaù praçäntaç ciräd

itthaà sarva-rasäçrayaù paçupatir bhüyät satäà bhütaye || [çå.ti. 1.1]

dvädaça-rasä lakñitäù präg-udähåte “mallänäm açanir” [bhä.pu. 10.43.17]²⁰ ity-ädi-çloke | grantha-kåtä änanda-våndävana-campü-kävye çåìgäréti çloke uddiñöänäà bahünäà värtänusandheyä | sarveñäà tu çrémad-bhägavata-puräëa eva kathä-labdhavyä ||

atha çåìgäraù—

dhåte päëi-dvandve jhaöiti jhaëitaà ratna-valayair

håte névé-granthé mukharitam amandaà rasanayä |

priyäyäù svänanda-pratihata-dhiyaù kintv apaghano

ghanottåñëaà kåñëaà prati samatanottarjanam iva ||5.14||

lokanäthaù: dhåta iti | çré-kåñëasya sparçäbjäto ya änandas tasmät tu pratihata-dhiyo vigata-bodhäyä arthäd änanda-mürcchitäyä rädhäyä apaghano deha eva sambhoge ghanottåñëaà kåñëaà nivärayituà tarjanam iva samatanot | tasyäs tarjane’sämarthye’pi tat-parijana-rüpo deha eva çré-kåñëaà tat-tarjanety utprekñä | vastutas tu sänanda-vaivaçyena vämyädikam api kartuà na çaçäkety utprekñälaìkära-gamyo vastu-dhvaniù | tarjanam eväha—çré-kåñëena tasyä präëi-dvandve dhåte sati ratna-valayair jhaöiti bhaëitam | tathä ca ratnavayänäj jhaìkära-çabdenaiva hasta-rüpo dehaù çré-kåñëas tatarja ||

yathä vä,

mådu-spandaà lélä-kara-kiçalayotkampam udayat-

prasüneñu kréòä-vivaça-muditäli-vraja-sukham |

amandékurväëaà kim api kalakaëöha-dhvani-kaläà

siñeve rädhäìgaà harir atha vasantänilam iva ||5.15||

lokanäthaù: yathä veti | haré rädhäyä aìgaà siñeve | yathä “mahä-prasädännaà siñeve” ity ukte mahä-prasädasya bhojanam eva seveti budhyate | tathaiväträpy asya sambhoga eva seveti jïeyam | aìgaà kédåçam ? vasanta-kälasyänilam iva | sädharmyam äha—tat-sambhoga-samaye mådu-spandaà vasantänilam api mådu-spandam, niväraëa-lélayä kara-kiçalayasyotkampo yatra, anila-pakñe lélä-karaù kautuka-karaù kiçalayasya navéna-pallavasyotkampo yatra, udayanto prasüneñoù kandarpasya yä kréòä tayä vivaçam | uditam älé-vrajänäà sakhé-samühänäà sukhaà yatra, pakñe’li-vrajänäà bhramara-samühänäm | kalo madhuräsphuöo “na na” iti kaëöha-dhvanis tasya kaläà vaidagdhéà kim apy anirvacanéyaà yathä syät tathä’mandé-kurväëaà sarvotkåñöaà kurväëam, pakñe kalakaëöhaù kokilaù ||

cittasya kñaëa-mätra-nirvåti-kåte tasyä mukhaà citritaà

sadyaù padmam abhüt tataù param aho pürëaù sudhä-dédhitiù²¹ |

änandämåta-maëòalaà punar abhüd dhiì mäà tato’bhüd viñaà

tat-paçcäd yad abhün na tadvata sakhe mat-saàvido gocaraù ||5.16||

lokanäthaù: çré-rädhä-viraheëa vyäkulaù çré-kåñëaù subalaà praty äha—cittasyeti | padmam abhüd iti | padma-darçana-janma-sukha-sadåça-sukha-janakatvena tac citritaà padmam abhüd ity arthaù | paçcät tac cutra-darçanena jätä yä tasyä säkñäd-darçana-mahotkaëöhä tayä tac citraà viñavad dähakatvena viñam abhüt | tad-avantaraà yad abhüt tan mama saàvido jïänasya gocaro na bhavati | tathä ca viraha-péòayä mürcchä jäteti bhävaù ||

mugdhä sudhäàçu-kiraëe

jäla-gate bhavana-daha-cakitäkñé |

ädätum avadhi-lekhaà

praviçati bhavanaà nivärya saha yäntéù ||5.17||

lokanäthaù: atha mäthura-viraheëätyanta-vyäkuläyä rädhäyä gaväkña-dvärä gåha-madhye praviñöäàç candra-kiraëän dähakatväd agnitvena jänatyäs tasyäç ceñöäm äha | candra-kiraëasyägnitvena jïänän mugdhä | bhramaram uddiçya rädhayoktaà “madhupa kitava-bandho” [bhä.pu. 10.47.22] ity ädi padyam uddhava-mukhäc chrutvä vyäkulena çré-kåñëena tasyä präëa-rakñärthaà käcid avadhi-patré preñiteti jïeyam | jévana-hetu-bhütä sä patné gåha-madhya äsét, tad-änayanärthaà sä bhavanaà praviçati | sahayäntéù sakhér niväryeti | anena patny-änayanärthaà mad-dehasya däho bhavati ced bhavatu | sakhénäà däho mästv iti tasyä abhipräyaù ||

çiva-prasädaù : sudhäàçu-kiraëäd dähätaìko virahiëäà samullasatéti hi kavi-sampradäya-samayaù | nivärya sahayäntéù | mama premëo nidäruëaà phalam aham eva sahiñye | kathaà mat-präëa-priyäù sakhyo mad-arthe’ntar vyathanta iti cintayä täsäà niväraëam | vastutas tu taträvadhi-lekhe likhitasyävadher daçana-kautühalam api tvaräyä hetuù | sa ca lekha iñöa-mantra iva präëärämaù priya iva sutaräà gopyo bhavatéti käminäm äcäraù | pratikñaëam anubhütä apy apürväyamäëä nirupädhi-madhuräs täs täù prema-lélä lekhatas tataù smäritä vä bhaveyur iti ||

eñu pürvau sambhoge, parau vipralambhe | sarvatra ratiù sthäyé | sa cobhaya-niñöhaù | anyonyam älambanam | uddépanam anyonya-lävaëyädi vijana-sthänädi ca | anubhävaù kara-grahaëädiù | vyabhicäré çrama-jaòatädiù | vipralabdhe ca ratir eva sthäyé | sa cobhaya-niñöhaù | viprakarñe’pi rates tathaiva svataù-siddhatvät | älambanaà pürvavat | uddépanaà vprakarño’nyonya-duùkhänubhavaç candra-candana-pavanädiç ca | anubhävaç citra-lekhädiù | ubhayor evänanda-dharmatväd rasatvam | änandayätma-dharmatväd ätmanaç ca bahir indriyäpekñitva-mätratväbhävät sphürti-para evänandaù ||

çiva-prasädaù : ubhayor evety ädi | sambhoga-ratäv änandaù sphürtir vä bahir indriya-våtti-gocaraù | vipralambhe priya-präpty-äkäìkñä-janita änanda uttejanä vä vartate | tathä ca cora-kaver marma-sparçini padye—

präsäde sä diçi diçi ca sä påñöhataù sä puraù sä

paryaìke sä pathi pathi ca sä tad-viyogäturasya |

haàho cetaù prakåtir aparä nästi me käpi sä sä

sä sä sä sä jagati sakale ko'yam advaita-vädaù || [amaru 105]

vipralambhe bahir-indriya-gata-tåpter abhäväd änando nästéti vaktuà na çakyate, yata änanda ätma-dharmaù | “na khalu bahir upädhén prétayaù saàçrayante” | sphürti-para eva prakäça-çaréra evänandaù, sa ca prakäço bahudhä bahuço bhavati | sphürtis tatra håd-gata-dharmasya viläse parä käñöhä ||

anena çåìgäro dvividhaù—sambhogo vipralambhaç ceti | ädyaù parasparävalokanädhara-päna-cumbana-nakha-daçana-kñatädi-prabhüta-prabhedo’py eka eva gaëyate | aparas tv abhiläña-viraherñyä-praväsa-çäpa-hetuka iti païcadhä | loka eva çäpa-hetuù—tenälaukikaç caturvidhaù |

lokanäthaù : ädyaù sambhogaù nakha-danta-kñatädi-pracura-bheda-VZo’pi sambhogatva-Ra-sämänya-DHeëaika eva gaëyate | atra tu bheda-vivakñayä sambhoga-vipralambhayoù kiyantaù prakärä darçyante | parantu—

präg-rägataù kramän mäna-prema-vaicittya-dürataù |

präyaù saàkñipta-saìkérëa-sampanna-rddhimato viduù || [u.né. 15.191]²²

ity-ädy-ujjvala-nélamaëau vipralambha-sambhogayoç catuç catur bhedä uktäù, punaù pratyekam añöadhä | evaà vipralambho dvätriàçat, sambhogaç ca dvätriàçat | samudäyaç catuùñañöiù ||

çiva-prasädaù : sambhoga-çåìgärasya parasparävalokanädy-anuñöhäna-sahasreëa prabhütatama-bhedatvam, param ujjvala-nélamaëy-ädiñu rasa-tattva-sücakeñu grantheñu tasyaiva mukhya-gauëa-bhedenädau dvaividhyam | mukhyo jägrad-avasthäyäà [u.né. 15.190], svapne präpti-viçeño’sya harer gauëa itéryate [u.né. 15.210] iti lakñaëa-lakñitaà tat | taträdyasya bhedasya pürvaräga-mäna-kiïciddürapraväsa-sudürapraväsa-bhedataç ca catväro vibhedäù | teñäà ca pratyekaà saìkñiptädi öékäkåd-udähåta-bhedäntarair upapravibhägäd ayaà mukhyaù sambhoga-çåìgäraù ñoòaça-bhedätmakaù | evaà gauëo’pi sämänya-viçeñädi-catur-vibhedena saìkñiptädi-präg-ullikhitäväntara-bhedäntaraiç ca ñoòaça-vidhaù | ata eva dvätriàçat-sambhogäù iti öékä-kån-nirdeçaù sva-sampradäya-matänumoditaù | eñäà pratyekaçaù lakñaëädy-äkare drañöavyam |

sambhoga-çåìgärasya bhaìgy-antareëa käma-rati-bhedena dvaividhyaà jéva-gosvämi-kåta-locana-rocany-ädiñu sücitam | tatra dvitéya vaicitryaà (?) laukika-pakñe çré-kåñëe sambhavän na punar vibheda-prapaïcaù | vipralambha-çåìgärasya öékä-kåd-darçita-bhedaiù pürvavan-mukhya-gauëa-bheda-märgeëa ca dvätriàçad-vidhatvam | nélamaëäv abhiläña-sthale pürva-rägasya viraha-sthale prema-vaicittyasya érñyä-sthale mänasyollekho dåçyate | laukikäçrita-vipralambhasya catväro bhedäù anarväcéna-daçarüpaka-darpaëädi-nibandheñu | teñu tävat praväsa-çäpayor na påthak grahaaëam äpätata äyattua caika-phalatvät | tatra gåhétaù karuëätmako vipralambho’tra praväsa-bheda eva gåhyate yad ähur nélamaëi-kåtaù—

vipralambhaà paraà kecit karuëäbhidham ucire |

sa praväsa-viçeñatvän naivätra påthag éritaù || [u.né. 15.184]

yünor ekatarasmin gatavati lokäntaraà punar alabhye |

vimanäyate yadaikas tato bhavet karuëa-vipralambhäkhyaù || [sä.da. 3.237]

ity-ukta-lakñaëaù çåìgäraù sadaivobhaya-niñöhe’vyayänaçvaraçrite çré-kåñëa-vraja-subhrü-rati-pakñe na sambhavaty eveti ca tattvam | sthäyi-bhaviñyat ratià lakñé-kåtya tad-vyakti-viläsädhikya-hetu-tatià copajévya sädhäraëé-samaïjasä-samarthä-bhedena vibhägaç cänyatraiva lakñyaù | na sä bhäga-kalpanäträçritä, yataù samarthäyä rater eve granthe’smin lakñya-bhedeñüllekho dåçyate ||

|| kärikä 75-76 ||

abhiläñaù pürva-rägas tasyävasthä daça småtäù ||

yathä—

abhiläñaç cintanaà ca småtiç ca guëa-kértanam |

udvegaç ca praläpaç conmädaç ca vyädhir añöamaù |

jaòatä navamé jïeyä maraëaà daçamaà småtam ||

virahas tu bhävi bhavan bhütaç ceti tridhä | érñyä-çabdo’tra mäna-paraù | sa ca dvedhä ||

çiva-prasädaù : samaïja+++page 155

|| kärikä 77 ||

érñyä-praëaya-sambhüto dvedhä mänaù prakértyate |

anyäsakte priyatame érñyä-mäno bhavet striyäù |

dvayoù praëaya-mänaù syät pramode sumahaty api |

premëaù kuöila-gämitvät kopo yaù käraëaà vinä ||

tathä ca—

nadénäà ca vadhünäà ca bhujagänäà ca sarvadä |

premëäm api gatir vakrä käraëaà tatra neñyate ||

lokanäthaù: sa ca mäno dvidhä bhavati | eka érñyä-sambhütaù, dvitéyaù praëaya-sambhütaù | nanu käntasyäparädho mäne käraëam | praëaya-käle’parädhasya sambhävano’pi nästi, kuto mäna-pravåttiù ? taträha—dvayor iti | käntä-käntayor mahati pramode’pi käraëaà vinäpi praëaya-mäëaù syät | premëaù kuöila-gämitve präcénänäm udäharaëam äha—tathä ceti ||

bhüta-viraheëa saha pravätasyäväntara-bhedo yathodäharaëaà sphuöébhaviñyati |

athobhayor eva sambhoga-vipralambhayoù parasparävalokanädhara-pänädy-abhiläñädénäà krameëodäharaëäni | tatra parasparävalokanam, yathä—

ehéti påñöhaga-sakhékñaëa-kaitavena

vyävåya yo mayi tayä nihitaù kaöäkñaù |

pratyastravan mama kaöäkñam aväpy çänto’py

antar bibheda sa nikåtta-çarärdhavan me ||5.18||

api ca—

tasyäù sakhébhir api vékñya sujätam antar-

bhävodayaà kam api caïcala-locanäntaiù |

dahnyo bhavän iti kåtä mama sammukhébhir

indévara-cchada-mayé mayi puñpa-våñöiù ||5.19||

parasparädhara-pänam, yathä—

päaadi pibadi cässaà peasi lalide kahià séti |

sändränanda-vinidrita-rädhä svapnäyitaà jayati ||5.20||

yathä vä—

ardha-kuòmalitänimeña-nayanaà nisyanda-täraà kiyad

dérgha-çväsamalakñya-kaëöha-ninadaà sänanda-tandräyitä |

kåñëe päyayati svakéyam adharaà präg eva pétämbare

kiïcit tvaà lalite pibeti im api svapnäyate rädhikä ||5.21||

paraspara-cumbanaà yathä—

aìkäìki süvalanaà karäkari manaù-saàväda-saàvedanaà

karëäkarëi våthä-kathäsu yugapac cumbäù çataà maëòayoù |

skandhäskandhi bhujo mukhämukhi muhur mädhvéka-päna-kramo

rädhä-mädhavayor madhau madhu-mada-kréòä jaréjåmbhate ||5.22||

paraspara-nakha-kñatäni, yathä—

jätäìkuräëi kim amüny anuräga-béjäny

yuptäni nünam urasor ubhayor ubhäbhyäm |

ärdräëi komalataräëy aruëäni bhugnäny

äbhänti paçya lalite na khalu lakñaëäni ||5.23||

paraspara-daçana-kñatäni, yathä—

mädhvékäcamanotsave kutukinor anonya-danta-cchadäv

anyonyena kåtopadaàça-racanau çré-rädhikä-kåñëayoù |

kñuëëau ca dvija-kuömalair abhavatäm akñuëëa-lakñmé-bharau

pétau cäruëitau babhüvatur aho premëo viciträ gatiù ||5.24||

névonmokñau, yathä—

niryätäyäà tvayi viramito mälayä ratna-dépaù

kåñëe colaà kñapayati mayä svastikaù sannibaddhaù |

névi-granthià harati sahasä saàhatorüpaviñöaà

buddhyaivähaà sakhi samadhikä vallabhas te balena ||5.25||

ädi-çabdäd vana-vihära-jala-vihära-madhupäna-saìgétädi | tatra vana-vihäro, yathä—

arghyaà kuömalakair maranda-paöalaiù pädyaà parägair madhu-

syandärdrair anulepanaà kisalayaiù puñpaiç ca bhüñäà phalaiù |

naivedyaà pavanähatair avayavair nåtyaà madäli-svanair

gétaà kalpayatä harir vana-gato vallé-cayenärcitaù ||5.26||

api ca—

ekenänila-capalena patra-haste-

närautsét stavaka-payodharaà pareëa |

äkñepaà na na na na neti caïcaläli-

bhrü-bhaìgyä vädhita harià vilokya vallé ||5.27||

santräsaà kisalaya-päëi-kampanena

protsähaà kusuma-mayena susmitena |

roñaà ca bhramara-ghaöäkaöäkña-pätair

äsanne madhubhidi vérudho’bhyanaiñuù ||5.28||

sémantopari bandhu-jéva-kusumaà sindhüra-bindu-kåtaà

citrair navya-dalair vyadhäyi makaré gaëòe nakhägra-kñataiù |

cakre kaïculikä payodhara-bhare nänä-prasüna-cchadaiù

kåñëena praëayätur eka-rabhasas tasyäm abhivyaïjitaù ||5.29||

jala-vihäro, yathä—

kåñëe karñati koka-yugmakam iyaà dorbhyäà vyadhät svastikaà

kaëöhe cäru-måëälam arpayati sä bähü dadhe kuïcitau |

padmaà jighrati päëinäsyam avåëod itthaà jale khelator

asparçä suratis tayoù priya-sakhé-våndasya rasyäbhavat ||5.30||

madhu-pänam, yathä—

äli preyän harir atiçaöhaù kåñëa me sampraséda

çyäme sa tväm abhisarati kià nätha däsé taväsmi |

ity anyonya-prakåti-vikåté bhävato’nanvitokté

rädhä-kåñëau madhumada-mudä mohitau vaù pünétäm ||5.31||

yathä va—

hä kañöaà dyauù papatati kathaà hant ghughürëate bhür

älambe tväà dha-dha-dha-patitä kampate gätra-yañöiù |

itthaà träsäd adhika-hrasitair akñarair vyäharanté

dhåtvänyonyaà madhumada-jitau naumi rädhä-mukundau ||5.32||

|| kärikä 78 ||

atha vipralambhaù—

svapnäd vä çravaëäd väpi citräder vä vilokanät |

säkñäd äkasmikäd väpi darçanäd durlabhe jane ||

präktané ratiru udbhütä sampräpteù pürvam eva sä |

päka-dvayäntare pürvarägatäà pratipadyate ||

päka-dvayäntara iti | bhävaù pürva-rägaç ceti päka-dvayam | tad-antare tan-madhye | tatra svapna-dvärä, yathä—

indévaräd api sukomalam indranéläd

apy ujjvalaà jaladharäd api meduraà tat |

svapnaù sa kià sakhi maho yad aho mamedam

adyäpi no nayanayoù padavéà jahäti ||5.33||

çravaëäd vä, yathä—

tamäla-nélaà kim api tvad-uktäd

bimboñöhi kåñëeti padäd udérëam |

antaù praviçya çruti-vartmani me

na vedmi tad-dhäma kim ätanoti ||5.34||

citra-darçana-dvärä, yathä—

vraja-bhuvi kim aloki saïcarantyä

yad iha vilikhya paöe mamopanétam |

kutukini kutukena te samastaà

mama gatam eva hi jäti-jévanaà ca ||5.35||

no vä dåñöa-caré na vä çruta-caré nämäpi na jïäyate

yasyäù käcana sä vyaloki vipine meghadyutir devatä |

änanda-drava-varñiëaù kim athavä hälälolläsinaù

sauhityaà ca rujaà ca no vidadhate yasyäù kaöäkñormayaù ||5.36||

vyaraci na yad apekñä patrikä dütikäder

atani na ca vicäro yat tvayä särdham anyaiù |

hådaya yad anuraktaà mädhave yuktam etat

kim iti yugapad äïjét sarva-çauryäà manobhüù ||5.37||

äsaàgo sibiëagao mammapphuàsé mahaà kkhu aëuräo |

piapariaëo ëa ca{u}ro jéaëa tuha ëatthi jéaëobäo ||5.38||

dhäma çyäma-mayätayäma-madhuraà tal-locanänandanaà

kastüré-ghanasära-kuìkuma-rasämodé sa gätränilaù |

äläpaù sa sudhämbudher api taraskäré babhüvädhunä

sammohäya vinodanäya manasaù kñobhäya lobhäya ca ||5.39||

ahodvegaù—

no vidmaù kim u gauravaà gurkule kaulénya-rakñä-vidhau

na çraddhä kim u durjanokti-garala-jväläsu kià no bhayam |

udvegäd anavasthitaà mama manaù kasyäpi megha-tviño

yünaù çrotra-gataiù ghuëair iva guëair antaù kåtaà jarjaram ||5.40||

pürvarägaù kåñëasyäpi syät | ity ataù paraà tathaiva darçyate | tatra praläpaù—

udayati çaçé çré-rädhäyä na tan-mukha-maëòalaà

skhalati timiraà präëeçvaryä na néla-nicolakaù |

hasati haritäà cakraà tasyä nanäma sakhé-gaëo

bhramati bhuvane jyotsnaiväsyä na deha-ruci-cchaöä ||5.41||

unmädaù—

he väsanti ! vilokitädya sumukhi rädhä tvayasmin vane

vätändolita-pallavaiù kara-talair nä neti kià bhäñase |

yätänena pathaiva sä parimalais tasyä yad andhékåtäs

tvat-puñpeñu patanty aho na madhupä bhrämyanti sarvä diçaù ||5.42||

atha vyädhiù—

no kathyate kim up kathä-viñayo yadi syän

no gopyate kim u bhaved yadi gopanéyaù |

äpacyamäna iva håd-vraëa eña bhävaù

kåñëasya käm api daçäà bhajate na vidmaù ||5.43||

jaòatä—

tväà svapna-labdham avalokayituà vilikhya

vaivarëyam äpa tava varëa-vilokanena |

tülé-grahe sati kåçäjani tülikeva

citrodyatäjani hare svayam eva citram ||5.44||

maraëa-maìgalatvena na varëyate, bhaìgyä tu varëyate | tad yathä—

nikhilendriya-saàvarte çyäma-sudhä-dhäma-madhurimävarte |

magnänanda-vivarte mätar nätaù paraà varte ||5.44||

kecit tu,

nayana-prétiç cintä saìkalpaù svapna-vicchedaù |

kärçyaà viñaya-nivåttir hénäçaù syäd athonmädaù ||

mürcchä måtir iti kathitä daçä daçemäs tu pürvarägasya |

sa ca lalanäyäù pürvaà paçcän netuù samäkhyeyaù ||5.45||

|| kärikä 79 ||

atha nailaù kausumbho mäïjiñöhaç cätha häridraù |

rägaç caturvidho’taç cäturvidhyena hi prakåteù ||

ataù pürvarägät päkata ity arthaù | nailo nélyo raktaù ||

nailaù sa eña kathito na kadäcid dhrasati çobhate’tyartham |

kausumbhaù sa hi viditaù sthitväpaiti praçobhite pürvam ||

mäïjiñöhaù sa hi yaù kila näpaity evätiçobhate’jasram |

häridraù sa tu bodhyo yäty api na ca çobhate yas tu ||

atha virahaù—sa ca trividhaù, bhävé, bhavan, bhütaç ceti | tatra bhävé, yathä—

yäsyämi çvaù sumukhi mathuräm ägato räjadütaù

pratyäyätuà kati na ghaöikä hanta bhävé vilambaù |

no jänémaù prakåti-kaöhinaù kärya-bhävas tathä cet

särdhaà yäntaù priya mad-asavaù kväpi kärye niyojyäù ||5.46||

bhavan, yathä—

yäméti kåñëa-vacane, präëair viniruddha-kaëöha-kuharäyäù |

bahir iva bhavitum açaktaà pratyuttaram antar eva vijughürëe ||5.47||

bhüto, yathä—

särdhaà yan nija-daivatena na gataà daurätmyam etad dhi vo

jänétävadhi-väsaraà ca gaëanägamyo’sti lekhäsu yaù |

ity äkarëya viyukta-gopa-sudåçaù präëaiù samaà saìkathäm

ekaikäà prativäsaraà priya-sakhé rekhäà raho lumpati ||5.48||

atha praëaya-mänaù—

mänas tiñöhatu rädhike tava håtaà raktaà mano dehi me

tat kenäpi håtaà tvayä na hi nahi çraddhä parasve mama |

aìge cet tava dåçyate bhavati cen nünaà tvayaivärpitaà

nétvä gaccha mukhe tavästi yad ayaà rägas tadäsaìgajaù ||5.49||

érñyä-mäno, yathä—

sahajam aruëaà netra-dvandvaà tavädhara-pallavaù

satata-muralé-näda-kréòä-vidhau tava sa-vraëaù |

vana-viharaëe rätrau gätraà sakaëöaka-läïchanaà

katham iha vinä doñaà jätäparädha iva sthitaù ||5.50||²³

atha praväsaù | bhüta-viraha-praväsayoù käla-deça-kåta eva bhedaù |

nänä-kauçalataù kåtäni suhådäà våndena nänandato

gavyäny atti tathä kavoñëam adhikaà rädhe çvasity eva saù |

tvat-pallé-prativeça-paëya-janatä-krayyaà tu dadhyädikaà

krétvä sampratipäditaà priyajanair açnäti håñöäntaraù ||5.51||

|| kärikä 80 ||

atha sämänyato varëitaç ca vibhävasyälaukikatayä viçeñam äha—taträlambanaà näyako näyikä ca | tatra ko’sau näyakaù käç ca näyikä ity apekñäyäà näyakam äha—

sarva-çuddha-rasa-vånda-kandalaù

sarva-näyaka-ghaöä-kiréöa-gaù |

atyalaukika-guëair alaìkäro

gokulendra-tanayaù sunäyakaù ||

sarva-çuddha-rasa-vånda-kandalatvam, yathä—“çåìgäré rädhikäyäà” (5.13) ity ädi | sarva-näyaka-sughaöeit sarva-çabdo dhürta-näyaka-varjana-paraù | atyalakika-guëair iti viruddhäviruddha-camatkäri-guëavän | viruddhavad bhäsate, na tu viruddhaù, sa viruddhäviruddha | eko’nekaù paricchinno vyäpé ity ädivad alaukika-guëavati laukika-guëä api jïeyäù | te yathä—

kåté kulénaù saçrékas tyägo yauvana-rüpa-bhäk |

dakño’nurakta utsähé tejo-vaidagdhya-bhüñitaù ||

adhikaà tu—

satyaà çaucaà dayä käntir ästikyaà dhairyam eva ca |

audäryaà praçrayaù çélaà kñäntiù prahvo’nahaìkåtiù ||

ity ädayo nityäù |

|| kärikä 81 ||

tatra näyaka-ghaöeti tad-bhedän äha—

udätta uddhataç caiva praçänto lalitas tathä |

sarve’mé dhéra-çabdädyäç catväro näyakäù småtäù ||

dhéra-çabdädyä iti | dhérodättädaya ity arthaù |

|| kärikä 82-86 ||

tatra dhérodätto, yathä—

ätma-çläghä-rahitaù kñamé gabhéro mahä-sattvaù |

dhérodättaù stheyän nigüòha-mäno dåòha-vrataù suvacäù ||

ätma-çläghä-nirato mäyé caëòaç ca capalaç ca |

dhéroddhataù sa kathito’nahaìkåti-jhaìkära-niùçaìkaù ||

ubhaya-guëa-vyatirikto bhüyän sädhäraëaiç ca guëaiù |

dhéra-praçänta-saàjïo bhavati dvija-vaiçyädikaù sädhuù ||

mådulaù kalä-kaläpo niçcinto madhura-vaidagdhyaù |

prathama-rasa-pradhäno lalita-katho dhéra-lalitaù syät ||

sarve’nuküla-dakñiëa-çaöha-dhåñöatvena ñoòaçadhä ||

keñäàcin mate dhéra-lalitasyaivänukülädi-bhedäù, na sarveñäm |

|| kärikä 87 ||

eñä lakñaëaà—

ekäçrito’nukülaù samarägo dakñiëas tu sarväsu |

çaöha ekatraiva rato bahir anyatra priyo’priyo manasi ||

|| kärikä 88 ||

aparäddhaç ca viçaìko dåñöe doñe’pi mithyä-väk |

tarjana-täòanayor api kåtayor nirlajja eva dhåñöäù syät ||88||

|| kärikä 89 ||

ñoòaça-vidhäs ta ete punas tridhä cottamädi-bhedena |

añöädhika-catväriàçad-bhedä näyakäù kathitäù ||

punar ete syur divyä divyädivyä adivyäç ca |

sa catuç-catväriàçac-chatam ekaà tena tad-bhedäù ||

dhéra-praçänta-çaöhayor dhåñöasya ca bheda-varjitair aparaiù |

lélä-vaçataù sarvair aviruddhatväd viruddhe’pi |

gokula-räja-kumäras tena paraà sarva-näyakädhéçaù ||

dhérodätto guruñu jïätiñu dhéroddhato vipakñeñu |

mäyäviñu niyatam asau vraja-puryäà dhéra-lalitaù syät ||

anukülo rädhäyäà sarväsv aparäsu dakñiëaù kathitaù |

lélä-vaçät kadäcana dhåñöo’pi çaöhaç ca kuträpi ||

athänukülädénäà krameëodäharaëäni | tatränukülo yathä—

nänyasyäù sadanaà prayäti sa mayä samprärthyamäno’pi ca

präyo me hådayaà dunoti lalite täsäà manas täpataù |

äräme ramate mamaiva satataà mad-vartma saàvékñate

svapne’pi pratikülatäà na gatavän kåñëaù satåñëo mayi ||5.52||

evam ekatra rato’py alaukika-näyakatväd dakñiëo’pi | tad yathä—

çyämäìke caraëau kaloru-phalake çérñaà surekhäìgulé

keçäàç caàara-cälikä bhuja-taöe dåñöià priyoktau çrutim |

tämbülärpaëikä-kare kara-puöéà kastürikorasy uraç

candrä-vakñasi påñöham arpayad aho nidräti nélaà mahaù ||5.53||

evaà dakñiëo’pi lélä-vaçät kadäcid dhåñöo’pi bhavati | tad yathä—

candrävaléti kapaöena nigadya rädhäà

jätäparädha iva saìkucitaù sakhébhiù |

santarjito’pi sa tayä çravaëotpalena

santäòito’pi vijahäsa na sambibhäya || 5.54 ||

evaà kutracic chaöho’pi | yathä—

ekatraiva kåtäsane nija-nijair älé-janaiù kutracit

kréòä-kuïja-gåhäìgane vyavahito düreëa dåñövä priye |

vaàçé-küjita-sücitätinibhåtaà candrävaléà lambhayan

saìketaà tarasä rasäd abhisaran rädhäà hariù pätu vaù || 5.55||

|| kärikä 90 ||

atha vibhäva-prasaìge näyakasya sahäyäù sakhäyaù | evaà näyikäyäù sakhyaù | tenädau näyakasya sahäyä lakñyante—

sahäyäù syuù sahacaräs te bhavanti caturvidhäù |

sakhäyaç ca priya-sakhäs tathä narma-sakhä api ||

priya-narma-sakhäç cänye teñu dütäs tridhä mataù |

nisåñöärthé mitärthaç ca tathä sandeça-härakaù ||

dvayor iìgitam ädäya svayam uttara-däyakaù |

suçliñöaà kurute käryaà nisåñöärthaù sa ucyate ||

pramitaà vakti käryasya cäntaà yäti mitärthakaù |

yathoktaà vadati yaù sa sandeça-härakaù ||

evaà dütyo’pi yathodähariñyante |

teñu sakhiñu madhye priya-narma-sakhä eva dütäù, nänye | te dütäs tridhä bhavanti | nisåñöo datto’rthaù kärya-bhäro yasmai tathä cäväbhyäà kim api na vaktavyam | ävayor milanam, yathä bhavati tathä tvam eva buddhyä kartavyam iti vinyasta-kärya-bhäro nisåñöärtha ity arthaù | pramitantäbhyäà yad-yad-uktaà tad eva parimitaà vakti | kintu dvayor milana-rüpa-käryasyäntaà sémänaà yäti präpnoti | tathä ca käryam avaçyaà karotéty arthaù | täbhyäà yathoktaà tathaivobhayor nikaöe gatvä vadati | käryaà bhavatu veti ko’pi bhäras tasmin nästéti sandeça-härakaù | yathä puruñä dütas tathä striyo’pi dütyaù santi | udäharaëe täsäà dütyaà vyaktébhaviñyatéty arthaù ||

|| kärikä 91 ||

atha näyakänäm ukta-niyata-sämänya-guëäd atiriktäù sattvajä guëä ucyante |

çobhä viläso mädhuryaà gämbhéryaà dhairya-tejasé |

audäryaà lalitaà ceti guëä añöaiva sättvikäù ||

|| kärikä 92 ||

tatra çobhä—

çauryaà däkñyaà ca satyaà ca mahotsäho’nuraktatä |

ghåëä néce’dhike çraddhä sä çobhä militocyate ||

yathä—

çauryaà çatruñu däkñyam ätma-kuhake satyaà bhuvo dhüù-kñaye

rägo gokula-madhya-vartiñu mahotsäho girer dhäraëe |

çraddheyaà pitå-mätå-bandhuñu hare çobhaiva te sarvathä

néce mayy aghåëeti kevalam asäv ekäìga-héno’bhavat ||5.56||

|| kärikä 93 ||

ramya-veça-vibhüñädyair viläsaù çilpa-kauçalam ||

tatra sva-viñayam anya-viñayasya, yathä—

kvacid guïjä-dhätu-stavaka-dala-barha-prabhåtibhir

vane’nalpäkalpaiù praëayi-sakhibhir bhüñita-tanuù |

svayaà caiñäà veçän atikutukataù çilpa-kuçalas

tato’py uccaiç citrän harir ahaha tair eva tanute ||5.57||

anya-viñaye’nyad api |

guïjä-çikhaëòa-giridhätu-dala-prasünai

rädhäà vibhüñya muraléà ca kare nidhäsya |

pétämbaraà ca pariveñöya hariù praséda

he kåñëa mayy anugate kåpayety avädét ||5.58||

saìkñobhe’pi nirudvega-bhävo mädhuryam iñyate iti kecit | kecit tu sarvävasthä-viçeñeñu mädhuryaà ramaëéyatä [sä.da. 3.111] ||

|| kärikä 94 ||

vastutas tu—

yena kenäpi veçena mädhuryaà ramaëéyatä ||

yathä—

kace barhottaàso vapuñi giri-dhätuù kisalayaà

çrutau guïjädäma-stavakita-latä-khaëòam urasi |

kva ratnälaìkäräù kvacana vana-veço murahare

na tat païcämy asmin yad atimadhuratvaà na labhate ||5.59||

|| kärikä 95 ||

bhé-çoka-krodha-harñädyair gämbhéryam avikäritä ||

“no kathyate kim u kathä-viñayo yadi syät” (5.43) ity ädi ||

|| kärikä 96 ||

svabhäväd apraticyävo dhairyaà çoke mahaty api ||

yathä—

kim eñä täpiïcha-druma-latikayä mad-bhuja-dhiyä

sva-kaëöhaà tanvaìgé çiva çiva dåòhaà péòitavaté |

sthitä vä kälindé-payasi mama vakñaù-sthala-dhiyety

amuñyaite tarkäù param ahaha jéryanti hådaye ||5.60||

|| kärikä 97 ||

avakñepävamänädeù prayuktasya pareëa yat |

nirväpakaà bhavet tejaù . . . . . . . .

yathä—

madändhenendreëa sva-makha-vidhi-bhaìga-vyasaninä

mahä-våñöià måñöäà vraja-nagara-näçäya kalayan |

giréndraà çré-kåñëaù kara-kisalayägreëa mådunä

salélaà bibhräëo vrajam avitaväàs taà ca jitavän ||5.61||

|| kärikä 98 ||

. . . . . . . . dänaà praçraya-bhäñaëam |

amitreñu ca mitreñu sämyam audäryam iñyate ||

|| kärikä 99 ||

väg-veçayor madhuratä çåìgäre lalitaà tu tat ||

yathä—

vipina-latä-dala-kusumair vibhüñya rädhäà hariù präha |

tvaà sumukhi kåñëa-pakña-praëayavaté kuïja-devatä käpi ||5.63||

athänye’py asya ca tad-vyatiriktä ühyäù | tatra dig-darçanam—

muralé-vinoda-vidyä hådyä saìgéta-bhaìgir anavadyä |

avikalam akhila-kaläkulam avirämaà räsa-läsyam abhirämam ||5.64||

—o)0(o—

1 anubhävyate'nena väg-aìga-sattva-kåto'bhinaya iti pätha äkare |

2 parivåtaù

3 rasa-näma

4 cara iti gaty-artho dhätuù

5 väg-aìga-sattvopetäù prayoge rasän nayantéti vyabhicäriëaù |

6 amuà väsaraà iti äkare nästi |

7 eña çlokaù sarveñu päëòu-lipiñu nopalabdhaù |

8 sähitya-darpaëasya 3.3 kärikäyä våttir drañöavyä.

9 sähitya-darpaëasya 3.32 kärikäyä våttir drañöavyä

10 vikära-viçeño samaväyi-käraëaà iti kha-pustake anavadhäna-puraùsaraù päöho lakñyate |

11 pariëämatve iti mudrita-pustaka eva nätisaìgataù päöhaù |

12 ananta-däsasya rasa-sudhäkaraù iti likhitvä sandeha-sücikä praçna-cihnä saàyojitä sampädakena.

13 ananta-däsasya rasa-sudhäkaraù iti likhitvä sandeha-sücikä praçna-cihnä saàyojitä sampädakena.

14 padyävalyäà 257, dhvanyälokaù 2.21ff, vakrokti-jévitam, sä.da. 4.14; su.mu. 2.93.

15 sähitya-darpaëasya 3.3 kärikäyä våttir drañöavyä.

16 kuntala

17 sähitya-darpaëe 3.278 çlokasya våttir drañöavyä.

18 çré-jévasya locana-rocanyäà 1.21.

19 ujjvala-nélamaëau ca 14.184.

20 uparitana-64-säìkhyaka-kärikäyäñ öékä drañöavyä.

21 pürëendu-raìkojjhitaù iti päöhäntaram.

22 tän pürva-rägato mänät praväsa-dvayataù kramät |

jätän saàkñipta-saìkérëa-sampanna-rddhimato viduù || iti ujjvale päöhaù |

23 See 3.27.

Página PRINCIPAL OBRAS y AUTORES CLÁSICOS Agradecimientos Cuadro General Disculpen las Molestias Conceptos Hinduistas (1428)SC Category:Hindu (mythology) (3256)SC | Category:Hindu mythology (3270)SC | Categoría:Mitología hindú (3288)SC (indice) | Categoría:Mitología hindú (videos) (3289)SC | Conceptos Hinduista (A - G) SK y SC (videos) (3294)SC Aa-Anc · Aga - Ahy · Ai - Akshay · Akshe - Amshum · Ana - Ancie · Ang - Asvayu · Ata - Az · Baa-Baz · Be-Bhak · Bhal-Bu · C · Daa-Daz · De · Dha-Dry · Du-Dy · E · F · Gaa-Gayu · Ge-Gy · Ha-He · Hi-Hy · I · J · K · Ka - Kam · Kan - Khatu · Ki - Ko · Kr - Ku · L · M · N · O · P · R · S · Saa-San · Sap-Shy · Si-Sy · Ta - Te · U · V · Ve-Vy · Y · Z Conceptos Hinduistas (2919)SK | (2592)SK Aa-Ag · Ah-Am · Ana-Anc · And-Anu · Ap-Ar · As-Ax · Ay-Az · Baa-Baq · Bar-Baz · Be-Bhak · Bhal-Bhy · Bo-Bu · Bra · Brh-Bry · Bu-Bz · Caa-Caq · Car-Cay · Ce-Cha · Che-Chi · Cho-Chu · Ci-Cn · Co-Cy · Daa-Dan · Dar-Day · De · Dha-Dny · Do-Dy · Ea-Eo · Ep-Ez · Faa-Fy · Gaa-Gaq · Gar-Gaz · Ge-Gn · Go · Gra-Gy · Haa-Haq · Har-Haz · He-Hindk · Hindu-Histo · Ho-Hy · Ia-Iq · Ir-Is · It-Iy · Jaa-Jaq · Jar-Jay · Je-Jn · Jo-Jy · Kaa-Kaq · Kar-Kaz · Ke-Kh · Ko · Kr · Ku - Kz · Laa-Laq · Lar-Lay · Le-Ln · Lo-Ly · Maa-Mag · Mah · Mai-Maj · Mak-Maq · Mar-Maz · Mb-Mn · Mo-Mz · Naa-Naq · Nar-Naz · Nb-Nn · No-Nz · Oa-Oz · Paa-Paq · Par-Paz · Pe-Ph · Po-Py · Raa-Raq · Rar-Raz · Re-Rn · Ro-Ry · Saa-Sam · San-Sar · Sas-Sg · Sha-Shy · Sia-Sil · Sim-Sn · So - Sq · Sr - St · Su-Sz · Taa-Taq · Tar-Tay · Te-Tn · To-Ty · Ua-Uq · Ur-Us · Vaa-Vaq · Var-Vaz · Ve · Vi-Vn · Vo-Vy · Waa-Wi · Wo-Wy · Yaa-Yav · Ye-Yiy · Yo-Yu · Zaa-Zy HINDUISMO (3270)SC | 1º Sri Garga-Samhita

Sri Garga-Samhita | Oraciones Selectas al Señor Supremo | Devotees Vaishnavas | Dandavat pranams - All glories to Srila Prabhupada | Dandavat pranams | Santos Católicos |
El Mundo del ANTIGUO EGIPTO II | El Antiguo Egipto I |Archivo Cervantes | Neale Donald Walsch | Sivananda Yoga | SWAMIS | Hari Katha | Hinduismo | Biografías