![[janmashtami020-1024.jpg]](https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgEdWifA_jxMeurvVIjPUIdDNlrhiPHjJu1VE_J6sKcsXGH1zINOrhs8zNQrZs79Z-j8iySkcfeLVKCpT6N9xNRSBoEAwFOfnBEyzrHjhnpPCR6M7lJUEb0d6erXxZUOjqckRUrjSkR6w/s1600/janmashtami020-1024.jpg)
Jagadananda Das
Dhvany-aloka - Anandavardhana
çré-räjänakänandavardhanäcärya-viracito
dhvany-älokaù1
The edition used here was K.Krishnamoorthy's critical edition (Delhi: Motilal Banarsidass, 1982).I converted and reformatted the electronic edition keyed in by Rajani Arjun Shankar. I added the Prakrit texts of verses for which he only gave the chaya and added a few references where I could find them. Otherwise, Mr. Shankar's edition was remarkably free of errors and I am just as likely to have added as many as I removed. Jan Brzezinski 2004-01-28
çré-räjänakänandavardhanäcärya-viracito
dhvany-älokaù2
(1)
|| prathamoddyotaù ||
svecchä-kesariëaù svaccha-svacchäyäyäsitendavaù |
träyantäà vo madhuripoù prapannärti-cchido nakhäù ||
|| 1.1 ||
kävyasyätmä dhvanir iti budhair yaù samämnäta-pürvas
tasyäbhävaà jagadur apare bhäktam ähus tam anye |
kecid väcäm sthitam aviñaye tattvam ücus tadéyam
tena brümaù sahådaya-manaù-prétaye tat-svarüpam ||1||
tasyäbhävaà jagadur apare bhäktam ähus tam anye |
kecid väcäm sthitam aviñaye tattvam ücus tadéyam
tena brümaù sahådaya-manaù-prétaye tat-svarüpam ||1||
budhaiù kävya-tattva-vidbhiù kävyasyätmä dhvanir iti saàjïitaù, paramparayä yaù samämnäta-pürvaù samyak äsamantät mnätaù prakaöitaù | tasya sahådaya-jana-manaù-prakäçamänasyäpy abhävam anye jagaduù | tad-abhäva-vädinäà cämé vikalpäù sambhavanti |
tatra kecid äcakñéran—çabdärtha-çaréraà tävat kävyam | tatra ca çabda-gatäç cärutva-hetavo’nupräsädayaù prasiddhä eva | artha-gatäç copamädayaù | varëa-saìghaöanädharmäç ca
ye mädhuryädayas te’pi pratéyante | tad-anatirikta-våttayo våttayo’pi yäù kaiçcid upanägarikädyäù prakäçitäù, tä api gatäù çravaëa-gocaram | rétayaç ca vaidarbhé-prabhåtayaù | tad-vyatiriktaù ko’yam dhvanir nämeti |
ye mädhuryädayas te’pi pratéyante | tad-anatirikta-våttayo våttayo’pi yäù kaiçcid upanägarikädyäù prakäçitäù, tä api gatäù çravaëa-gocaram | rétayaç ca vaidarbhé-prabhåtayaù | tad-vyatiriktaù ko’yam dhvanir nämeti |
anye brüyuù—nästy eva dhvaniù | prasiddha-prasthäna-vyatirekiëaù kävya-prakärasya kävyatva-häneù sahådaya-hådayählädi-çabdärtha-mayatvam eva kävya-lakñaëam | na cokta-prasthänätirekiëo märgasya tat sambhavati | na ca tat-samatäntaù-pätinaù sahådayän käàçcit parikalpya tat-prasiddhyä dhvanau kävya-vyapadeçaù pravartito’pi sakala-vidvan-mano-grähitäm avalambate |
punar apare tasyäbhävam anyathä kathayeyuù—na sambhavaty eva dhvanir nämäpürvaù kaçcit | kämanéyakam anati-vartamänasya tasyokteñv eva cärutva-hetuñv antar-bhävät | teñäm anyatamasyaiva vä apürva-samäkhyä-mätra-karaëe yat kiàcana kathanaà syät |
kià ca väg-vikalpänäm änantyät sambhavaty api vä kasmiàçcit kävya-lakñaëa-vidhäyibhiù prasiddhair apradarçite prakära-leçe dhvanir dhvanir iti yad etad aléka-sahådayatva-bhävanä-mukulita-locanair nåtyate, tatra hetuà na vidmaù | sahasraço hi mahätmabhir anyair alaìkära-prakäräù prakäçitäù prakäçyante ca | na ca teñäm eñä daçä çrüyate | tasmät praväda-mätraà dhvaniù | na tv asya kñoda-kñamam tattvam kiàcid api prakäçayituà çakyam | tathä cänyena kåta evätra çlokaù—
yasminn asti na vastu kiàcana manaù-prahlädi sälaàkåti
vyutpannai racitaà ca naiva vacanair vakrokti-çünyaà ca yat |
kävyaà tad-dhvaninä samanvitam iti prétyä praçaàsaï jaòo
no vidmo’bhidadhäti kià sumatinä påñöaù svarüpaà dhvaneù ||
vyutpannai racitaà ca naiva vacanair vakrokti-çünyaà ca yat |
kävyaà tad-dhvaninä samanvitam iti prétyä praçaàsaï jaòo
no vidmo’bhidadhäti kià sumatinä påñöaù svarüpaà dhvaneù ||
bhäktam ähus tam anye | anye taà dhvani-saàjïitam kävyätmänaà guëa-våttir ity ähuù | yady api ca dhvani-çabda-saàkértanena kävya-lakñaëa-vidhäyibhir guëa-våttir anyo vä na kaçcit prakäraù prakäçitaù, tathäpi amukhya-våttyä kävyeñu vyavahäraà darçayatä dhvani-märgo manäk spåñöo’pi na lakñita iti parikalpyaivam uktam—"bhäktam ähus tam anye" iti |
kecit punar lakñaëa-karaëa-çäléna-buddhayo dhvanes tattvaà giräm agocaram sahådaya-hådaya-saàvedyam eva samäkhyätavantaù | tenaivaà-vidhäsu vimatiñu sthitäsu sahådaya-manaù-prétaye tat-svarüpaà brümaù |
tasya hi dhvaneù svarüpaà sakala-sat-kavi-kävyopaniñad-bhütam atiramaëéyam aëéyasébhir api cirantana-kävya-lakñaëa-vidhäyinäà buddhibhir anunmélita-pürvam, atha ca rämäyaëa-mahäbhärata-prabhåtini lakñye sarvatra prasiddha-vyavahäraà lakñayatäà sahådayänäm änando manasi labhatäà pratiñöhäm iti prakäçyate || 1.1 ||
tatra dhvaner eva lakñayitum ärabdhasya bhümikäà racayitum idam ucyate—|| 1.2 ||
yo’rthaù sahådaya-çläghyaù kävyätmeti vyavasthitaù |
väcya-pratéyamänäkhyau tasya bhedäv ubhau småtau ||
kävyasya hi lalitocita-sanniveça-cäruëaù çarérasyevätmä sära-rüpatayä sthitaù sahådaya-çläghyo yo’rthas tasya väcyaù pratéyamänaç ceti dvau bhedau |
|| 1.3 ||
tatra väcyaù prasiddho yaù prakärair upamädibhiù |
bahudhä vyäkåtaù so’nyaiù . . . . . . . . .
kävya-lakñma-vidhäyibhiù |
. . . . . . . . .tato neha pratanyate || kevalam anüdyate punar yathopayogam iti ||1.3||
|| 1.4 ||
pratéyamänaà punar anyad eva
vastv asti väëéñu mahä-kavénäm |
yat tat prasiddhävayavätiriktaà
vibhäti lävaëyam iväìganäsu ||
pratéyamänaà punar anyad eva väcyäd vastv asti väëéñu mahä-kavénäm | yat tat sahådaya-suprasiddhaà prasiddhebhyo’laìkåtebhyaù pratétebhyo vävayavebhyo vyatiriktatvena prakäçate lävaëyam iväìganäsu | yathä hy aìganäsu lävaëyaà påthaì-nirvarëyamänaà nikhilävayava-vyatireki kim apy anyad eva sahådaya-locanämåtaà tattväntaraà tadvad eva so’rthaù | sa hy artho väcya-sämarthyäkñiptam vastu-mätram alaìkära-rasädayaç cety aneka prabheda-prabhinnau darçayiñyate | sarveñu ca teñu prakäreñu tasya väcyäd anyatvam | tathä hy ädyas tävat prabhedo väcyäd düram vibhedavän | sa hi kadäcid väcye vidhi-rüpe pratiñedha-rüpaù | yathä—
[bhrama dhärmika visrabdhaù sa çunako’dya märitas tena |
godä-nadé-küla-latä-kuïja-väsinä dåpta-siàhena ||]
godä-nadé-küla-latä-kuïja-väsinä dåpta-siàhena ||]
kvacid väcye pratiñedha-rüpe vidhi-rüpo yathä—
(çvaçrür atra nimajjati, aträhaà divasa eva pralokaya |
mä pathika rätryandha çayyäyäà mama nimaìkñyasi ||)
mä pathika rätryandha çayyäyäà mama nimaìkñyasi ||)
kvacid väcye vidhi-rüpe’nubhaya-rüpo yathä—
[vraja mamaivaikasyä bhavantu niùçväsa-roditavyäni |
mä taväpi tayä vinä däkñiëya-hatasya janiñata ||]
kvacid väcye pratiñedha-rüpe’nubhaya-rüpo yathä—mä taväpi tayä vinä däkñiëya-hatasya janiñata ||]
deä pasia ëivattassu muha-sasi-johëä-vilutta-tama-ëivahe |
ahisäriäëaà vigghaà karosi aëëäëaà bi haäse ||6
ahisäriäëaà vigghaà karosi aëëäëaà bi haäse ||6
[daiväd dåñövä nitänta-su mukha-çaçi-jyotsnä-vilupta-tamo-nivahe | abhisärikäëäà vighnaà karoñy anyäsäm api hatäçe ||]
kvacid väcyäd vibhinna-viñayatvena vyavasthäpito yathä—
kassa ba ëa hoi roso daööhüëa piyäe sa-bbaëaà aharaà |
sa-bhamara-pa{u}ma-gghäiëi väria-väme sahasu ehëià ||7
sa-bhamara-pa{u}ma-gghäiëi väria-väme sahasu ehëià ||7
[kasya vä na bhavati roño dåñövä priyäyäù sa-vraëam adharam | sa-bhramara-padmäghräëa-çéle värita-väme sahasvedäném ||]
anye caivaà-prakärä väcyäd vibhedinaù pratéyamäna-bhedäù saàbhavanti | teñäà diì-mätram etat pradarçitam |
dvitéyo’pi prabhedo väcyäd vibhinnaù sa-prapaïcam agre darçayiñyate |tåtéyas tu rasädi-lakñaëaù prabhedo väcya-sämarthyäkñiptaù prakäçate, na tu säkñäc-chabda-vyäpära-viñaya iti väcyäd vibhinna eva | tathä hi väcyatvaà tasya sva-çabda-niveditatvena vä syät | vibhävädi-pratipädana-mukhena vä | purvasmin pakñe sva-çabda-niveditatväbhäve rasädénäm apratéti-prasaìgaù | na ca sarvatra teñäà sva-çabda-niveditatvam | yaträpy asti tat, taträpi viçiçöa-vibhävädi-pratipädana-mukhenaivaiñäà pratétiù |
svaçabdena sä kevalamanüdyate, na tu tatkåtä viñayäntare tathä tasyä adarçanät | na hi kevala-çåìgärädi-çabda-mätra-bhäji vibhävädi-pratipädana-rahite kävye manäg api rasavattva-pratétir asti | yataç ca sväbhidhänam antareëa kevalebhyo’pi vibhävädibhyo viçiçöebhyo rasädénäà pratétiù | kevaläc ca sväbhidhänäd apratétiù | tasmäd anvaya-vyatirekäbhyäm abhidheya-sämarthyäkñiptatvam eva rasädénäm | na tv abhidheyatvaà kathaàcit, iti tåtéyo’pi prabhedo väcyäd vibhinna eveti sthitam | väcyena tv asya saheva pratétir ity agre darçayiñyate ||1.4||
|| 1.5 ||
kävyasyätmä sa evärthas tathä cädikaveù purä |
krauïca-dvandva-viyogotthaù çokaù çlokatvam ägataù ||
krauïca-dvandva-viyogotthaù çokaù çlokatvam ägataù ||
vividha-väcya-väcaka-racanä-prapaïca-cäruëaù kävyasya sa evärthaù sära-bhütaù | cädikaver välmékeù nihata-sahacaré-viraha-kätara-krauïcäkranda-janitaù çoka eva çlokatayä pariëataù | çoko hi karuëa-sthäyi-bhävaù | pratéyamänasya cänya-bheda-darçane’pi rasa-bhäva-mukhenaivopalakñaëaà prädhänyät ||1.5||
|| 1.6 ||
sarasvaté svädu tad-artha-vastu
niùñyandamänä mahatäà kavénäm |
aloka-sämänyam abhivyanakti
parisphurantam pratibhä-viçeñam ||
niùñyandamänä mahatäà kavénäm |
aloka-sämänyam abhivyanakti
parisphurantam pratibhä-viçeñam ||
tat vastu-tattvaà niùñyandamänä mahatäà kavénäà bhäraté aloka-sämänyaà pratibhä-viçeñaà parisphurantam abhivyanakti | yenäsminn ativicitra-kavi-paramparä-vähini saàsäre kälidäsa-prabhåtayo dviträù païcañä vä mahä-kavaya iti gaëyante ||1.6||
idaà cäparaà pratéyamänasyärthasya sad-bhäva-sädhanaà pramäëam—|| 1.7 ||
çabdärtha-çäsana-jïäna-mätreëaiva na vedyate |
vedyate sa tu kävyärtha-tattvajïair eva kevalam ||
vedyate sa tu kävyärtha-tattvajïair eva kevalam ||
so’rtho yasmät kevalaà kävyärtha-tattva-jïair eva jïäyate | yadi ca väcya-rüpa eväsäv arthaù syät tad-väcya-väcaka-rüpa-parijïänäd eva tat-pratétiù syät | atha ca väcya-väcaka-lakñaëa-mätra-kåta-çramäëäà kävya-tattvärtha-bhävanä-vimukhänäà svara-çruty-ädi-lakñaëam iväpragétänäà gändharva-lakñaëa-vidäm agocara eväsäv arthaù ||1.7||
evaà väcya-vyatirekiëo vyaìgyasya sad-bhävaà pratipädya prädhänyaà tasyaiveti darçayati—
|| 1.8 ||
so’rthas tad-vyakti-sämarthya-yogé çabdaç ca kaçcana |
yatnataù pratyabhijïeyau tau çabdärthau mahäkaveù ||
yatnataù pratyabhijïeyau tau çabdärthau mahäkaveù ||
vyaìgyo’rthas tad-vyakti-sämarthya-yogé çabdaç ca kaçcana, na çabda-mätram | täv eva çabdärthau mahäkaveù pratyabhijïeyau |vyaìgya-vyaïjakäbhyäm eva suprayuktäbhyäà mahäkavitva-läbho mahä-kavénäà, na väcya-väcaka-racanä-mätreëa ||1.8||
idänéà vyaìgya-vyaïjakayoù prädhänye’pi yad-väcya-väcakäv eva prathamam upädadate kavayas tad api yuktam evetyäha—
idänéà vyaìgya-vyaïjakayoù prädhänye’pi yad-väcya-väcakäv eva prathamam upädadate kavayas tad api yuktam evetyäha—
|| 1.9 ||
älokärthé yathä dépa-çikhäyäà yatnaväï janaù |
tad-upäyatayä tadvad arthe väcye tad-ädåtaù ||
tad-upäyatayä tadvad arthe väcye tad-ädåtaù ||
yathä hy älokärthé sann api dépa-çikhäyäà yatnaväï jano bhavati tad-upäyatayä | na hi dépa-çikhäm antareëälokaù sambhavati | tad vyaìgyam arthaà pratyädåto jano väcye’rthe yatnavän bhavati | anena pratipädakasya kaver vyaìgyam arthaà prati vyäpäro darçitaù
|| 1.9 ||
pratipädyasyäpi taà darçayitum äha—
|| 1.10 ||
yathä padärtha-dväreëa väkyärthaù sampratéyate |
väcyärtha-pürvikä tadvat pratipattasya vastunaù ||
väcyärtha-pürvikä tadvat pratipattasya vastunaù ||
yathä hi padärtha-dväreëa väkyärthävagamas tathä väcyärtha-pratéti-pürvikä vyaìgyasyärthasya pratipattiù || 1.10 ||
idänéà väcyärtha-pratéti-pürvakatve’pi tat-pratéter vyaìgyasyärthasya prädhänyaà yathä na vyälupyate tathä darçayati—
|| 1.11 ||
sva-sämarthya-vaçenaiva väkyärthaà pratipädayan |
yathä vyäpära-niñpattau padärtho na vibhävyate ||
yathä vyäpära-niñpattau padärtho na vibhävyate ||
yathä sva-sämarthya-vaçenaiva väkyärthaà prakäçayann api padärtho vyäpära-niñpattau na bhävyate vibhaktatayä || 1.11 ||
|| 1.12 ||
tadvat sa-cetasäà so’rtho väcyärtha-vimukhätmanäm |
buddhau tattvärtha-darçinyäà jhaöity evävabhäsate ||
buddhau tattvärtha-darçinyäà jhaöity evävabhäsate ||
evaà väcya-vyatirekiëo vyaìgyasyärthasya sad-bhävaà pratipädya prakåta upayojayann äha—
|| 1.13 ||
yaträrthaù çabdo vä tam artham upasarjanékåta-svärthau |
vyaìktaù kävya-viçeñaù sa dhvanir iti süribhiù kathitaù ||
vyaìktaù kävya-viçeñaù sa dhvanir iti süribhiù kathitaù ||
yaträrtho väcya-viçeñaù väcaka-viçeñaù çabdo vä tam arthaà vyaìktaù, sa kävya-viçeño dhvanir iti | anena väcya-väcaka-cärutva-hetubhya upamädibhyo’nupräsädibhyaç ca vibhakta eva dhvaner viñaya iti darçitam |
yad apy uktam—"prasiddha-prasthänätikramiëo märgasya kävya-häner dhvanir nästi" iti, tad apy ayuktam | yato lakñaëa-kåtäm eva sa kevalaà na prasiddhaù, lakñye tu parékñyamäëe sa eva sahådaya-hådayähläda-käri kävya-tattvam | tato’nyac citram evety agre darçayiñyämaù |
yad apy uktam—"kämanéyakam anativartamänasya tasyoktälaìkärädi-prakäreñv antar-bhävaù" iti, tad apy asamécénam; väcya-väcaka-mäträçrayiëi prasthäne vyaìgya-vyaïjaka-samäçrayeëa vyavasthitasya dhvaneù katham antar-bhävaù, väcya-väcaka-cärutva-hetavo hi tasyäìga-bhütäù, sa tv aìgi-rüpa eveti pratipädayiñyamäëatvät |
parikara-çlokäç cätra— vyaìgya-vyaïjaka-sambandha-nibandhanatayä dhvaneù |
väcya-väcaka-cärutva-hetv-antaù-pätitä kutaù ||
väcya-väcaka-cärutva-hetv-antaù-pätitä kutaù ||
nanu yatra pratéyamänasyärthasya vaiçadyenäpratétiù sa näma mä bhüd dhvaner viñayaù | yatra tu pratétir asti, yathä—
samäsoktyäkñepänukta-nimitta-viçeñokti-paryäyoktäpahnuti-dépaka-saìkarälaìkärädau , tatra dhvaner antar-bhävo bhaviñyatéty ädi niräkartum abhihitam—"upasarjané-kåta-svärthau" iti |
artho guëékåtätmä, guëékåtäbhidheyaù çabdo vä yaträrthäntaram abhivyanakti sa dhvanir iti | teñu kathaà tasyäntar-bhävaù | vyaìgya-prädhänye hi dhvaniù | na caitat samäsoktyädiñv asti |
samäsoktau tävat— artho guëékåtätmä, guëékåtäbhidheyaù çabdo vä yaträrthäntaram abhivyanakti sa dhvanir iti | teñu kathaà tasyäntar-bhävaù | vyaìgya-prädhänye hi dhvaniù | na caitat samäsoktyädiñv asti |
upoòha-rägeëa vilola-tärakaà
tathä gåhétaà çaçinä niçä-mukham |
yathä samastaà timiräàçukaà tayä
puro’pi rägäd galitaà na lakñitam ||
tathä gåhétaà çaçinä niçä-mukham |
yathä samastaà timiräàçukaà tayä
puro’pi rägäd galitaà na lakñitam ||
ity ädau vyaìgyenänugataà väcyam eva prädhänyena pratéyate samäropita-näyikä-näyaka-vyavahärayor niçä-çaçinor eva väkyärthatvät |
äkñepe’pi vyaìgya-viçeñäkñepiëo’pi väcyasyaiva cärutvaà prädhänyena väkyärtha äkñepokti-sämarthyäd eva jïäyate | tathä hi—tatra çabdopärüòho viçeñäbhidhänecchayä pratiñedha-rüpo ya äkñepaù sa eva vyaìgya-viçeñam äkñipan mukhyaà kävya-çaréram |
cärutvotkarña-nibandhanä hi väcya-vyaìgyayoù prädhänya-vivakñä | yathä—äkñepe’pi vyaìgya-viçeñäkñepiëo’pi väcyasyaiva cärutvaà prädhänyena väkyärtha äkñepokti-sämarthyäd eva jïäyate | tathä hi—tatra çabdopärüòho viçeñäbhidhänecchayä pratiñedha-rüpo ya äkñepaù sa eva vyaìgya-viçeñam äkñipan mukhyaà kävya-çaréram |
anurägavaté sandhyä divasas tat-puraùsaraù |
aho daiva-gatiù kédåk tathäpi na samägamaù ||
aho daiva-gatiù kédåk tathäpi na samägamaù ||
atra satyäm api vyaìgya-pratétau väcyasyaiva cärutvam utkarñavad iti tasyaiva prädhänya-vivakñä |
yathä ca dépakäpahnuty-ädau vyaìgyatvenopamäyäù pratétäv api prädhänyenävivakñitatvän na tayä vyapadeças tadvad aträpi drañöavyam | anukta-nimittäyäm api viçeñoktau—
yathä ca dépakäpahnuty-ädau vyaìgyatvenopamäyäù pratétäv api prädhänyenävivakñitatvän na tayä vyapadeças tadvad aträpi drañöavyam | anukta-nimittäyäm api viçeñoktau—
ähüto’pi sahäyair om ity uktvä vimukta-nidro’pi |
gantu-manä api pathikaù saìkocaà naiva çithilayati ||
gantu-manä api pathikaù saìkocaà naiva çithilayati ||
ity ädau vyaìgyasya prakaraëa-sämarthyät pratéti-mätraà na tu tat-pratéti-nimittä käcic cärutva-niñpattir iti na prädhänyam | paryäyokte’pi yadi prädhänyena vyaìgyatvaà tad bhavatu näma tasya dhvanäv antar-bhävaù | na tu dhvanes taträntar-bhävaù | tasya mahä-viñayatvenäìgitvena ca pratipädayiñyamäëatvät | na punaù paryäyo bhämahodähåta-sadåçe vyaìgyasyaiva prädhänyam | väcyasya tatropasarjanäbhävenävivakñitatvät |
apahnuti-dépakayoù punar-väcyasya prädhänyaà vyaìgyasya cänuyäyitvaà prasiddham eva |
saìkarälaìkäre’pi yadälaìkäro’laìkäräntara-cchäyäm anugåhëäti, tadä vyaìgyasya prädhänyenävivakñitatvän na dhvani-viñayatvam | alaìkära-dvaya-sambhävanäyäà tu väcya-vyaìgyayoù samaà prädhänyam | atha väcyopasarjané-bhävena vyaìgyasya taträvasthänaà tadä so’pi dhvani-viñayo’stu, na tu sa eva dhvanir iti vaktuà çakyam | paryäyokta-nirdiñöa-nyäyät | api ca saìkarälaìkäre’pi ca kvacit saìkaroktir eva dhvani-sambhävanäà niräkaroti |
saìkarälaìkäre’pi yadälaìkäro’laìkäräntara-cchäyäm anugåhëäti, tadä vyaìgyasya prädhänyenävivakñitatvän na dhvani-viñayatvam | alaìkära-dvaya-sambhävanäyäà tu väcya-vyaìgyayoù samaà prädhänyam | atha väcyopasarjané-bhävena vyaìgyasya taträvasthänaà tadä so’pi dhvani-viñayo’stu, na tu sa eva dhvanir iti vaktuà çakyam | paryäyokta-nirdiñöa-nyäyät | api ca saìkarälaìkäre’pi ca kvacit saìkaroktir eva dhvani-sambhävanäà niräkaroti |
aprastuta-praçaàsäyäm api yadä sämänya-viçeña-bhävän nimitta-nimitti-bhäväd vä abhidhéyamänasyäprastutasya pratéyamänena prastutenäbhisambandhas tadäbhidhéyamäna-pratéyamänayoù samam eva prädhänyam | yadä tävat sämänyasyäprastutasyäbhidhéyamänasya präkaraëikena viçeñeëa pratéyamänena sambandhas tadä viçeña-pratétau satyäm api prädhänyena tat-sämänyenävinäbhävät sämänyasyäpi prädhänyam | yadäpi viçeñasya sämänya-niñöhatvaà tadäpi sämänyasya prädhänye sämänye sarva-viçeñäëäm antar-bhäväd viçeñasyäpi prädhänyam | nimitta-nimitti-bhäve cäyam eva nyäyaù |
yadä tu särüpya-mätra-vaçenäprastuta-praçaàsäyäm aprakåta-prakåtayoù sambandhas tadäpy aprastutasya sarüpasyäbhidhéyamänasya prädhänyenävivakñäyäà dhvanäv eväntaù-pätaù | itarathä tv alaìkäräntaram eva | tad ayam atra saìkñepaù—
vyaìgyasya yaträprädhänyaà väcya-mätränuyäyinaù |
samäsoktyädayas tatra väcyälaìkåtayaù sphuöäù ||
vyaìgyasya pratibhä-mätre väcyärthänugame’pi vä |
na dhvanir yatra vä tasya prädhänyaà na pratéyate ||
tat-paräv eva çabdärthau yatra vyaìgyaà prati sthitau |
dhvaneù sa eva viñayo mantavyaù saìkarojjhitaù ||
na dhvanir yatra vä tasya prädhänyaà na pratéyate ||
tat-paräv eva çabdärthau yatra vyaìgyaà prati sthitau |
dhvaneù sa eva viñayo mantavyaù saìkarojjhitaù ||
itaç ca näntar-bhävaù ; yataù kävya-viçeño’ìgé dhvanir iti kathitaù | tasya punar aìgäni—alaìkärä guëä våttayaç ceti pratipädayiñyante | na cävayava eva påthag-bhüto’vayavéti prasiddhaù | apåthag-bhäve tu tad-aìgatvaà tasya | na tu tattvam eva | yaträpi vä tattvaà taträpi dhvaner mahä-viñayatvän na tan-niñöhatvam eva |
"süribhiù kathita" iti vidvad-upajïeya-muktiù, na tu yathä-kathaïcit-pravåtteti pratipädyate | prathame hi vidväàso vaiyäkaraëäù, vyäkaraëa-mülatvät sarva-vidyänäm | te ca çrüyamäëeñu varëeñu dhvanir iti vyavaharanti | tathaivänyais tan-matänusäribhiù süribhiù kävya-tattvärtha-darçibhir väcya-väcaka-sammiçraù çabdätmä kävyam iti vyapadeçyo vyaïjakatva-sämyäd dhvanir ity uktaù | na caivaà-vidhasya dhvaner vakñyamäëa-prabheda-tad-bheda-saàkalanayä mahä-viñayasya yat-prakäçanaà tad-aprasiddhälaìkära-viçeña-mätra-pratipädanena tulyam iti tad-bhävita-cetasäà yukta eva saàrambhaù | na ca teñu kathaïcid érñyayä kaluñita-çemuñé-katvam äviñkaraëéyam | tad evaà dhvanes tävad abhäva-vädinaù pratyuktäù |
asti dhvaniù | sa cäsäv avivakñita-väcyo vivakñitäny apara-väcyaç ceti dvividhaù sämänyena | taträdyasyodäharaëam—
suvarëa-puñpäà påthivéà cinvanti puruñäs trayaù |
çüraç ca kåta-vidyaç ca yaç ca jänäti sevitum ||
çüraç ca kåta-vidyaç ca yaç ca jänäti sevitum ||
dvitéyasyäpi—
çikhariëi kva nu näma kiyac ciraà
kim abhidhänam asäv akarot tapaù |
taruëi yena tavädhara-päöalaà
daçati bimba-phalaà çukaçävakaù || 1.13 ||
kim abhidhänam asäv akarot tapaù |
taruëi yena tavädhara-päöalaà
daçati bimba-phalaà çukaçävakaù || 1.13 ||
yad apy uktaà bhaktir dhvanir iti, tat pratisamädhéyate—
|| 1.14a ||
bhaktyä bibharti naikatvam rüpa-bhedäd ayaà dhvaniù ||
ayam ukta-prakäro dhvanir bhaktyä naikatvaà bibharti bhinna-rüpatvät | väcya-vyatiriktasyärthasya väcya-väcakäbhyäà tätparyeëa prakäçanaà yatra vyaìgya-prädhänye sa dhvaniù | upacära-mätraà tu bhaktiù |
mä caitat syäd bhaktir lakñaëaà dhvaner ity äha—|| 1.14b ||
ativyäpter athävyäpter na cäsau lakñyate tayä ||
naiva bhaktyä dhvanir lakñyate | katham ? ativyäpter avyäpteç ca | taträtivyäptir dhvani-vyatirikte’pi viñaye bhakteù sambhavät | yatra hi, vyaìgya-kåtaà mahat-sauñöhavaà nästi taträpy upacarita-çabda-våttyä prasiddhy-anurodha-pravartita-vyavahäräù kavayo dåçyante | yathä [ratnävalé 2.12]—
parimlänaà péna-stana-jaghana-saìgäd ubhayatas
tanor madhyasyäntaù parimalanam apräpya haritam |
idaà vyasta-nyäsaà çlatha-bhuja-latäkñepa-valanaiù
kåçäìgyäù santäpaà vadati visiné-patra-çayanam ||8
tanor madhyasyäntaù parimalanam apräpya haritam |
idaà vyasta-nyäsaà çlatha-bhuja-latäkñepa-valanaiù
kåçäìgyäù santäpaà vadati visiné-patra-çayanam ||8
tathä—
cumbajja{i} saahuttaà avarundhijja{i} sahassa-huttaà bi |
ramia puëo bi ramijja{i} pie jaëe ëatthi puëaruttaà ||
ramia puëo bi ramijja{i} pie jaëe ëatthi puëaruttaà ||
[cumbyate çata-kåtvo’varudhyate sahasra-kåtvaù |
viramya punä ramyate priyo jano nästi punaruktam ||]
kubiäo pasaënäo oraëëa-muhéo vihasamäëäo |
jaha gahiä taha hiaaà haranti ucchinta-mahiläo ||
[kupitäù prasannä avarudita-vadanä vihasantyaù |
yathä gåhétäs tathä hådayaà haranti svairiëyo mahiläù ||]
ajjäe pahäro ëavala-däe diëëo pieëa thaëa-baööe |
mi{u}o bi düsaho bbia jäo hiae savattéëaà ||
[bhäryäyäù prahäro nava-latayä dattaù priyeëa stana-påñöhe |
måduko’pi duùsaha iva jäto hådaye sapatnénäm ||]
viramya punä ramyate priyo jano nästi punaruktam ||]
tathä—
kubiäo pasaënäo oraëëa-muhéo vihasamäëäo |
jaha gahiä taha hiaaà haranti ucchinta-mahiläo ||
[kupitäù prasannä avarudita-vadanä vihasantyaù |
yathä gåhétäs tathä hådayaà haranti svairiëyo mahiläù ||]
tathä—
ajjäe pahäro ëavala-däe diëëo pieëa thaëa-baööe |
mi{u}o bi düsaho bbia jäo hiae savattéëaà ||
[bhäryäyäù prahäro nava-latayä dattaù priyeëa stana-påñöhe |
måduko’pi duùsaha iva jäto hådaye sapatnénäm ||]
tathä—
parärthe yaù péòäm anubhavati bhaìge’pi madhuro
yadéyaù sarveñäm iha khalu vikäro’py abhimataù |
na sampräpto våddhià yadi sa bhåçam akñetra-patitaù
kim ikñor doño’sau na punar aguëäyä maru-bhuvaù ||
yadéyaù sarveñäm iha khalu vikäro’py abhimataù |
na sampräpto våddhià yadi sa bhåçam akñetra-patitaù
kim ikñor doño’sau na punar aguëäyä maru-bhuvaù ||
ity atrekñu-pakñe’nubhavati çabdaù | na caivaà-vidhaù kadäcid api dhvaner viñayaù |
yataù—
|| 1.15 ||
ukty-antareëäçakyaà yat tac cärutvaà prakäçayan |
çabdo vyaïjakatäà bibhrad dhvany-ukter viñayébhavet ||
çabdo vyaïjakatäà bibhrad dhvany-ukter viñayébhavet ||
atra codähåte viñaye nokty-antarä-çakya-cärutva-vyakti-hetuù çabdaù |
kià ca—
|| 1.16 ||
rüòhä ye viñaye’nyatra çabdäù sva-viñayäd api |
lävaëyädyäù prayuktäs te na bhavanti padaà dhvaneù ||
lävaëyädyäù prayuktäs te na bhavanti padaà dhvaneù ||
teñu copacarita-çabda-våttir astéti | tathä-vidhe ca viñaye kvacit sambhavann api dhvani-vyavahäraù prakäräntareëa pravartate | na tathä-vidha-çabda-mukhena |
|| 1.17 ||
mukhyäà våttià parityajya guëa-våttyärtha-darçanam |
yad uddiçya phalaà tatra çabdo naiva skhalad-gatiù ||
yad uddiçya phalaà tatra çabdo naiva skhalad-gatiù ||
tatra hi cärutvätiçaya-viçiñöärtha-prakäçana-lakñaëe prayojane kartavye yadi çabdasyämukhyatä tadä tasya prayoge duñöataiva syät | na caivam ; tasmät—
|| 1.18 ||
väcakatväçrayeëaiva guëa-våttir vyavasthitä |
vyaïjakatvaika-mülasya dhvaneù syäl lakñaëaà katham ||
vyaïjakatvaika-mülasya dhvaneù syäl lakñaëaà katham ||
tasmäd anyo dhvanir anyä ca guëa-våttiù |
avyäptir apy asya lakñaëasya | na hi dhvani-prabhedo vivakñitänya-para-väcya-lakñaëaù | anye ca bahavaù prakärä bhaktyä vyäpyantaù ; tasmäd bhaktir alakñaëam || 1.18 ||
|| 1.19a ||
kasyacid dhvani-bhedasya sä tu syäd upalakñaëam |
sä punar bhaktir vakñyamäëa-prabheda-madhyäd anyatamasya bhedasya yadi nämopalakñaëatayä sambhävyeta ; yadi ca guëa-våttyaiva dhvanir lakñyata ity ucyate tad-abhidhä-vyäpäreëa tad-itaro’laìkära-vargaù samagra eva lakñyata iti pratyekam alaìkäräëäà lakñaëa-karaëa-vaiyarthya-prasaìgaù |
kià ca—|| 1.19b ||
lakñaëe’nyaiù kåte cäsya pakña-saàsiddhir eva naù ||
kåte’pi vä pürvam evänyair dhvani-lakñaëe pakña-saàsiddhir eva naù ; yasmäd dhvanir astéti naù pakñaù | sa ca präg eva saàsiddha ity ayatna-sampanna-saméhitärthäù saàvåttäù smaù |
ye’pi sahådaya-hådaya-saàvedyam anäkhyeyam eva dhvaner ätmänam ämnäsiñus te’pi na parékñya vädinaù | yata uktayä nétyä vakñyamäëayä ca dhvaneù sämänya-viçeña-lakñaëe pratipädite’pi yady anäkhyeyatvaà tat sarveñäm eva vastünäà tat-prasaktam | yadi punar dhvaner atiçayoktyänayä kävyäntarätiçäyi taiù svarüpam äkhyäyate tat te’pi yuktäbhidhäyina eva ||
iti çré-räjänakänandavardhanäcärya-viracite dhvany-äloke prathama uddyotaù ||ye’pi sahådaya-hådaya-saàvedyam anäkhyeyam eva dhvaner ätmänam ämnäsiñus te’pi na parékñya vädinaù | yata uktayä nétyä vakñyamäëayä ca dhvaneù sämänya-viçeña-lakñaëe pratipädite’pi yady anäkhyeyatvaà tat sarveñäm eva vastünäà tat-prasaktam | yadi punar dhvaner atiçayoktyänayä kävyäntarätiçäyi taiù svarüpam äkhyäyate tat te’pi yuktäbhidhäyina eva ||
—o)0(o—
(2)
(2)
|| dvitéyoddyotaù ||
evam avivakñita-väcya-vivakñitänya-para-väcyatvena dhvanir dvi-prakäraù prakäçitaù | taträvivakñita-väcyasya prabheda-pratipädanäyedam ucyate—
|| 2.1 ||
arthäntare saìkramitam atyantaà vä tiraskåtam |
avivakñita-väcyasya dhvaner väcyaà dvidhä matam ||
avivakñita-väcyasya dhvaner väcyaà dvidhä matam ||
tathävidhäbhyäà ca täbhyäà vyaïgyasyaiva viçeñaù | taträrthäntara-saìkramita-väcyo yathä—
snigdha-çyämala-känti-lipta-viyato vellad-baläkä ghanä
vätäù çékariëaù payoda-suhådäm änanda-kekäù kaläù |
kämaà santu dåòhaà kaöhora-hådayo rämo’smi sarvaà sahe
vaidehé tu katham bhaviñyati hahä hä devi dhérä bhava ||9
vätäù çékariëaù payoda-suhådäm änanda-kekäù kaläù |
kämaà santu dåòhaà kaöhora-hådayo rämo’smi sarvaà sahe
vaidehé tu katham bhaviñyati hahä hä devi dhérä bhava ||9
ity atra räma-çabdaù | anena hi vyaìgya-dharmäntara-pariëataù saàjïé pratyäyyate, na saàjïi-mätram | yathä ca mamaiva viñama-bäëa-léläyäm—
tälä jäanti guëä jälä de sahiaehià gheppanti |
ra{i}-kiraëänuggahéäià honti kamaläià kamaläià ||
[tadä jäyante guëä yadä te sahådayair gåhyante |
ravi-kiraëänugåhétäni bhavanti kamaläni kamaläni ||]
ra{i}-kiraëänuggahéäià honti kamaläià kamaläià ||
[tadä jäyante guëä yadä te sahådayair gåhyante |
ravi-kiraëänugåhétäni bhavanti kamaläni kamaläni ||]
ity atra dvitéyaù kamala-çabdaù |
atyanta-tiraskåta-väcyo yathädi-kaver välmékeù—
ravi-saìkränta-saubhägyas tuñärävåta-maëòalaù |
niùçväsändha ivädarçaç candramä na prakäçate || iti |
atyanta-tiraskåta-väcyo yathädi-kaver välmékeù—
ravi-saìkränta-saubhägyas tuñärävåta-maëòalaù |
niùçväsändha ivädarçaç candramä na prakäçate || iti |
aträndha-çabdaù | yathä ca—
gaanaà ca matta-mehaà dhäräluli-ajjunäià a baëäià |
ëirahaìkära-miaìkä haranti ëéläo nisäo ||
[gaganaà ca matta-meghaà dhärä-lulitärjunäni ca vanäni |
nirahaìkära-mågäìkä haranti nélä api niçäù ||]
atra matta-nirahaìkära-çabdau || 2.1 ||
ëirahaìkära-miaìkä haranti ëéläo nisäo ||
[gaganaà ca matta-meghaà dhärä-lulitärjunäni ca vanäni |
nirahaìkära-mågäìkä haranti nélä api niçäù ||]
atra matta-nirahaìkära-çabdau || 2.1 ||
|| 2.2 ||
asaàlakñya-kramoddyotaù krameëa dyotitaù paraù |
vivakñitäbhidheyasya dhvaner ätmä dvidhä mataù ||
vivakñitäbhidheyasya dhvaner ätmä dvidhä mataù ||
mukhyatayä prakäçamäno vyaìgyo’rtho dhvaner ätmä | sa ca väcyärthäpekñayä kaçcid alakñya-kramatayä prakäçate, kaçcit krameëeti dvidhä mataù || 2.2 ||
tatra—
|| 2.3 ||
rasa-bhäva-tad-äbhäsa-tat-praçänty-ädir akramaù |
dhvaner ätmäìgi-bhävena bhäsamäno vyavasthitaù ||
dhvaner ätmäìgi-bhävena bhäsamäno vyavasthitaù ||
rasädir artho hi saheva väcyenävabhäsate | sa cäìgitvenävabhäsamäno dhvaner ätmä |
idänéà rasavad-alaìkäräd alakñya-krama-dyotanätmano dhvaner vibhakto viñaya iti pradarçyate—
|| 2.4 ||
väcya-väcaka-cärutva-hetünäà vividhätmanäm |
rasädi-paratä yatra sa dhvaner viñayo mataù ||
rasädi-paratä yatra sa dhvaner viñayo mataù ||
rasa-bhävatad-äbhäsa-tat-praçama-lakñaëaà mukhyam artham anuvartamänä
çabdärthälaìkärä guëäç ca parasparaà dhvany-apekñayä vibhinna-rüpä vyavasthitäs tatra kävye dhvanir iti vyapadeçaù || 2.4 ||
rasa-bhävatad-äbhäsatatpraçama-lakñaëaà mukhyamarthamanuvartamänä çabdärthälaìkärä guëäç ca parasparaà dhvanyapekñayä vibhinna-rüpä vyavasthitäs tatra kävye dhvanir iti vyapadeçaù || 2.4 ||
|| 2.5 ||
pradhänye’nyatra väkyärthe yaträìgaà tu rasädayaù |
kävye tasminn alaìkäro rasädir iti me matiù ||
kävye tasminn alaìkäro rasädir iti me matiù ||
yady api rasavad-alaìkärasyänyair darçito viñayas tathäpi yasmin kävye pradhänatayänyo’rtho väkyärthé-bhütas tasya cäìga-bhütä ye rasädayas te rasäder alaìkärasya viñayä iti mämakénaù pakñaù | tad yathä cäöuñu preyo’laìkärasya väkyärthatve’pi rasädayo’ìgabhütä dåçyante | sa ca rasädir alaìkäraù çuddhaù saìkérëo vä |
taträdyo yathä— kià häsyena na me prayäsyasi punaù präptaç ciräd darçanaà
keyam niñkaruëa praväsa-rucitä kenäsi dürikåtaù |
svapnänteñv iti te vadan priyatama-vyäsakta-kaëöha-graho
buddhä roditi rikta-bähu-valayas täraà ripu-stré-janaù ||
keyam niñkaruëa praväsa-rucitä kenäsi dürikåtaù |
svapnänteñv iti te vadan priyatama-vyäsakta-kaëöha-graho
buddhä roditi rikta-bähu-valayas täraà ripu-stré-janaù ||
ity atra karuëa-rasasya çuddhasyäìga-bhävät spañöam eva rasavad-alaìkäratvam | evam evaà-vidhe viñaye rasäntaräëäà spañöa eväìgabhävaù |
saìkérëo rasädir aìga-bhüto yatha—
kñipto hastävalagnaù prasabham abhihato’py ädadäno’àçukäntaà gåhëan keçeñv apästaç caraëa-nipatito nekñitaù sambhrameëa |
äliìgan yo’vadhütas tripura-yuvatibhiù säçru-netrotpaläbhiù kämévärdräparädhaù sa dahatu duritaà çämbhavo vaù çarägniù ||
äliìgan yo’vadhütas tripura-yuvatibhiù säçru-netrotpaläbhiù kämévärdräparädhaù sa dahatu duritaà çämbhavo vaù çarägniù ||
ity atra tripura-ripu-prabhävätiçayasya väkyärthatve érñyä-vipralambhasya çleña-sahitasyäìga-bhäva iti, evaà-vidha eva rasavad-ädy-alaìkärasya nyäyyo viñayaù | ata eva cerñyä-vipralambha-karuëayor aìgatvena vyavasthänät samäveço na doñaù | yatra hi rasasya väkyärthé-bhävas tatra katham alaìkäratvam ? alaìkäro hi cärutva-hetuù prasiddhaù ; na tv asäv ätmaivätmanaç cärutva-hetuù |
tathä cäyam atra saàkñepaù— rasa-bhävädi-tätparyam äçritya viniveçanam |
alaìkåténäà sarväsäm alaìkäratva-sädhanam ||
alaìkåténäà sarväsäm alaìkäratva-sädhanam ||
tasmäd yatra rasädayo väkyärthé-bhütäù sa sarvo na rasäder alaìkärasya viñayaù ; sa dhvaneù prabhedaù, tasyopamädayo’laìkäräù | yatra tu prädhänyenärthäntarasya väkyärthé-bhäve rasädibhiç cärutva-niñpattiù kriyate, sa rasäder alaìkäratäyä viñayaù |
evaà dhvaner upamädénäà rasavad-alaìkärasya ca vibhakta-viñayatä bhavati |yadi tu cetanänäà väkyärthé-bhävo rasädy-alaìkärasya viñaya ity ucyate tarhy upamädénäà pravirala-viñayatä nirviñayatä väbhihitä syät | yasmäd acetana-vastu-våtte väkyärthé-bhüte punaç cetana-vastu-våttänta-yojanayä yathä-kathaïcid bhavitavyam |
atha satyäm api tasyäà yaträcetanänäà väkyärthé-bhävo näsau rasavad-alaìkärasya viñaya ity ucyate | tan mahataù kävya-prabandhasya rasanidhänabhütasya nérasatvamabhihitaà syät | yathä—
atha satyäm api tasyäà yaträcetanänäà väkyärthé-bhävo näsau rasavad-alaìkärasya viñaya ity ucyate | tan mahataù kävya-prabandhasya rasanidhänabhütasya nérasatvamabhihitaà syät | yathä—
taraìga-bhrü-bhaìgä kñubhita-vihaga-çreëi-raçanä
vikarñanté phenaà vasanam iva saàrambha-çithilam |
yathä-viddhaà yäti skhalitam abhisandhäya bahuço
nadé-rüpeëeyaà dhruvam asahanä sä pariëatä ||
vikarñanté phenaà vasanam iva saàrambha-çithilam |
yathä-viddhaà yäti skhalitam abhisandhäya bahuço
nadé-rüpeëeyaà dhruvam asahanä sä pariëatä ||
yathä vä—
tanvé megha-jalärdra-pallavatayä dhautädhar eväçrubhiù
çünyeväbharaëaiù svakäla-virahäd viçränta-puñpodgamä |
cintä maunam iväçritä madhu-kåtäà çabdair vinä lakñyate
caëòé mäm avadhüya päda-patitaà jätänutäpeva sä ||
çünyeväbharaëaiù svakäla-virahäd viçränta-puñpodgamä |
cintä maunam iväçritä madhu-kåtäà çabdair vinä lakñyate
caëòé mäm avadhüya päda-patitaà jätänutäpeva sä ||
yathä vä—
teñäà gopa-vadhü-viläsa-suhådäà rädhä-rahaù-säkñiëäà
kñemaà bhadra kalinda-çaila-tanayä-tére latä-veçmanäà |
vicchinne smara-talpa-kalpana-måd-ucchedopayoge’dhunä
te jäne jaraöhé-bhavanti vigalan néla-tviñaù pallaväù ||10
kñemaà bhadra kalinda-çaila-tanayä-tére latä-veçmanäà |
vicchinne smara-talpa-kalpana-måd-ucchedopayoge’dhunä
te jäne jaraöhé-bhavanti vigalan néla-tviñaù pallaväù ||10
ity evam ädau viñaye’cetanänäà väkyärthé-bhäve’pi cetana-vastu-våttänta-yojanästy eva | atha yatra cetana-vastu-våttänta-yojanästi tatra rasädir alaìkäraù | tad evaà saty upamädayo nirviñayäù pravirala-viñayä vä syuù | yasmän nästy eväsäv acetana-vastu-våttänto yatra cetana-vastu-våttänta-yojanä nästy antato vibhävatvena | tasmäd aìgatvena ca rasädénäm alaìkäratä | yaù punar aìgé raso bhävo vä sarväkäram alaìkäryaù sa dhvaner ätmeti || 2.5 ||
kià ca—|| 2.6 ||
tam artham avalambante ye’ìginaà te guëäù småtäù |
aìgäçritäs tv alaìkärä mantavyäù kaöakädivat ||
aìgäçritäs tv alaìkärä mantavyäù kaöakädivat ||
ye tam arthaà rasädi-lakñaëam aìginaà santam avalambate te guëäù çauryädivat | väcya-väcaka-lakñaëäny aìgäni ye punas tad-äçritäs te’laìkärä mantavyäù kaöakädivat || 2.6 ||
tathä ca—
|| 2.7 ||
çåìgära eva madhuraù paraù prahlädano rasaù |
tan-mayaà kävyam äçritya mädhuryaà pratitiñöhati ||
tan-mayaà kävyam äçritya mädhuryaà pratitiñöhati ||
çåìgära eva rasäntaräpekñayä madhuraù prahläda-hetutvät | tat-prakäçana-para-çabdärthatayä kävyasya sa mädhurya-lakñaëo guëaù | çravyatvaà punar ojaso’pi sädhäraëam iti || 2.7 ||
|| 2.8 ||
çåìgäre vipralambhäkhye karuëe ca prakarñavat |
mädhuryam ärdratäà yäti yatas taträdhikaà manaù ||
mädhuryam ärdratäà yäti yatas taträdhikaà manaù ||
vipralambha-çåìgära-karuëayos tu mädhuryam eva prakarñavat | sahådaya-hådayävarjanätiçaya-nimittatväd iti || 2.8 ||
|| 2.9 ||
raudrädayo rasä déptyä lakñyante kävya-vartinaù |
tad-vyakti-hetü çabdärthäv äçrityaujo vyavasthitam ||
tad-vyakti-hetü çabdärthäv äçrityaujo vyavasthitam ||
raudrädayo hi rasäù paräà déptim ujjvalatäà janayantéti lakñaëayä ta eva déptir ity ucyate | tat-prakäçana-paraù çabdo dérgha-samäsa-racanälaìkåtaà väkyam | yathä—
caïcad-bhuja-bhramita-caëòa-gadäbhighäta-
saïcürëitoru-yugalasya suyodhanasya |
styänävabaddha-ghana-çoëita-çoëa-päëir
uttaàsayiñyati kacäàs tava devi bhémaù || (veëi 1.21)
saïcürëitoru-yugalasya suyodhanasya |
styänävabaddha-ghana-çoëita-çoëa-päëir
uttaàsayiñyati kacäàs tava devi bhémaù || (veëi 1.21)
tat-prakäçana-paraç cärtho’napekñita-dérgha-samäsa-racanaù prasanna-väcakäbhidheyaù | yathä—
yo yaù çastraà bibharti sva-bhuja-guru-madaù päëòavénäà camünäà 
yo yaù päïcäla-gotre çiçur adhika-vayä garbha-çayyäà gato vä |
yo yas tat-karma-säkñé carati mayi raëe yaç ca yaç ca pratépaù
krodhändhas tasya tasya svayam api jagatäm antakasyäntako’ham || (veëi 3.32)
yo yaù päïcäla-gotre çiçur adhika-vayä garbha-çayyäà gato vä | yo yas tat-karma-säkñé carati mayi raëe yaç ca yaç ca pratépaù
krodhändhas tasya tasya svayam api jagatäm antakasyäntako’ham || (veëi 3.32)
ity ädau dvayor ojastvam || 2.9 ||
|| 2.10 ||
samarpakatvaà kävyasya yat tu sarva-rasän prati |
sa prasädo guëo jïeyaù sarva-sädhäraëa-kriyaù ||
sa prasädo guëo jïeyaù sarva-sädhäraëa-kriyaù ||
prasädas tu svacchatä çabdärthayoù | sa ca sarva-rasa-sädhäraëo guëaù sarva-racanä-sädhäraëaç ca vyaìgyärthäpekñayaiva mukhyatayä vyavasthito mantavyaù ||2.10||
|| 2.11 ||
çruti-duñöädayo doñä anityä ye ca darçitäù |
dhvany-ätmany eva çåìgäre te heyä ity udähåtäù ||
dhvany-ätmany eva çåìgäre te heyä ity udähåtäù ||
anityä doñäç ca ye çruti-duñöädayaù sücitäs te’pi na väcye artha-mätre, na ca vyaìgye çåìgäre vä dhvaner anätma-bhüte | kià tarhi ? dhvanyätmany eva çåìgäre’ìgitayä vyaìgye te heyä ity udähåtäù | anyathä hi teñäm anitya-doñataiva na syät | evam ayam asaàlakñya-krama-dyoto dhvaner ätmä pradarçitaù sämänyena || 2.11 ||
|| 2.12 ||
tasyäìgänäà prabhedä ye prabhedäù svagatäç ca ye | teñämänantyamanyonyasambandhaparikalpane ||
aìgitayä vyaìgyo rasädir vivakñitäny apara-väcyasya dhvaner eka ätmä ya uktas tasyäìgänäà väcya väcakänupätinäm alaìkäräëäà ye prabhedä niravadhayo ye ca svagatäs tasyäìgino’rthasya rasa-bhäva-tad-äbhäsa-tat-praçama-lakñaëä vibhävänubhäva-vyabhicäri-pratipädana-sahitä anantäù sväçrayäpekñayä niùsémäno viçeñäs teñäm anyonya-sambandha-parikalpane kriyamäëe kasyacid anyatamasyäpi rasasya prakäräù parisaìkhyätuà na çakyante kim uta sarveñäm |
tathä hi çåìgärasyäìginas tävad ädyau dvau bhedau—sambhogo vipralambhaç ca |sambhogasya ca paraspara-prema-darçana-surata-viharaëädi-lakñaëäù prakäräù |
vipralambhasyäpy abhiläñerñyä-viraha-praväsa-vipralambhädayaù | teñäà ca pratyekaà vibhävänubhäva-vyabhicäri-bhedaù | teñäà ca deça-kälädy-äçrayävasthä-bheda iti svagata-bhedäpekñayaikasya tasyäparimeyatvaà, kià punar aìga-prabheda-kalpanäyäm | te hy aìga-prabhedäù pratyekam aìgi-prabheda-sambandha-parikalpane kriyamäëe satyänantyam evopayänti || 2.12 ||
|| 2.13 ||
diì-mätraà tücyate yena vyutpannänäà sa-cetasäm |
buddhir äsäditälokä sarvatraiva bhaviñyati ||
buddhir äsäditälokä sarvatraiva bhaviñyati ||
diì-mätra-kathanena hi vyutpannänäà sahådayänäm ekaträpi rasa-bhede sahälaìkärair aìgäìgi-bhäva-parijïänäd äsäditälokä buddhiù sarvatraiva bhaviñyati |
tatra—|| 2.14 ||
çåìgärasyäìgino yatnäd eka-rüpänubandhavän |
sarveñv eva prabhedeñu nänupräsaù prakäçakaù ||
sarveñv eva prabhedeñu nänupräsaù prakäçakaù ||
aìgino hi çåìgärasya ye uktäù prabhedäs teñu sarveñv eka-prakäränubandhitayä prabandhena pravåtto’nupräso na vyaïjakaù | aìgina ity anenäìga-bhütasya çåìgärasyaika-rüpänubandhy-anupräsa-nibandhane käma-cäram äha || 2.14 ||
|| 2.15 ||
dhvanyätma-bhüte çåìgäre yamakädi-nibandhanam |
çaktäv api pramäditvaà vipralambhe viçeñataù ||
çaktäv api pramäditvaà vipralambhe viçeñataù ||
dhvaner ätma-bhütaù çåìgäras tätparyeëa väcya-väcakäbhyäà prakäçyamänas tasmin yamakädénäà yamaka-prakäräëäà nibandhanaà duñkara-çabda-bhaìga-çleñädénäà çaktäv api pramäditvaà | "pramäditvam" ity anenaitad darçyate—käka-täléyena kadäcit kasyacid ekasya yamakäder niñpattäv api bhümnälaìkäräntaravad rasäìgatvena nibandho na kartavya iti | "vipralambhe viçeñata" ity anena vipralambhe saukumäryätiçayaù khyäpyate | tasmin dyotye yamakäder aìgasya nibandho niyamän na kartavya iti || 2.15 ||
atra yuktir abhidhéyate—|| 2.16 ||
rasäkñiptatayä yasya bandhaù çakya-kriyo bhavet |
apåthag-yatna-nirvatyaù so’laìkäro dhvanau mataù ||
apåthag-yatna-nirvatyaù so’laìkäro dhvanau mataù ||
niñpattäv äçcarya-bhüto’pi yasyälaìkärasya rasäkñiptatayaiva bandhaù çakya-kriyo bhavet so’sminn alakñya-krama-vyaìgye dhvanäv alaìkäro mataù | tasyaiva rasäìgatvaà mukhyam ity arthaù | yathä—
kapole patträlé karatala-nirodhena måditä
nipéto niùçväsair ayam amåta-hådyo’dhara-rasaù |
muhuù kaëöhe lagnas taralayati bäñpa-stana-taöéà
priyo manyur jätas tava niranurodhe na tu vayam ||11
nipéto niùçväsair ayam amåta-hådyo’dhara-rasaù |
muhuù kaëöhe lagnas taralayati bäñpa-stana-taöéà
priyo manyur jätas tava niranurodhe na tu vayam ||11
rasäìgatve ca tasya lakñaëam apåthag-yatna-nirvartyatvam iti yo rasaà bandhu-madhya-vasitasya kaver alaìkäras täà väsanäm atyühya yatnäntaram ästhitasya niñpadyate sa na rasäìgam iti | yamake ca prabandhena buddhi-pürvakaà kriyamäëe niyamenaiva yatnäntara-parigraha äpatati çabda-viçeñänveñaëa-rüpaù | alaìkäräntareñv api tat-tulyam iti cet—naivam; alaìkäräntaräëi hi nirüpyamäëa-durghaöanäny api rasa-samähita-cetasaù pratibhänavataù kaver aham-pürvikayä paräpatanti | yathä kädambaryäà kädambaré-darçanävasare | yathä ca mäyä-räma-çiro-darçanena vihvaläyäà séta-devyäà setau | yuktaà caitat, yato rasä väcya-viçeñair eväkñeptavyäù |
asyaivärthasya saìgraha-çlokäù— rasavanti hi vastüni sälaìkäräëi känicit |
ekenaiva prayatnena nirvartyante mahä-kaveù ||
yamakädi-nibandhe tu påthag-yatno’sya jäyate |
çaktasyäpi rase’ìgatvaà tasmäd eñäà na vidyate ||
rasäbhäsäìga-bhävas tu yamakäder na väryate |
dhvany-ätma-bhüte çåìgäre tv aìgatä nopapadyate || 2.16 ||
ekenaiva prayatnena nirvartyante mahä-kaveù ||
yamakädi-nibandhe tu påthag-yatno’sya jäyate |
çaktasyäpi rase’ìgatvaà tasmäd eñäà na vidyate ||
rasäbhäsäìga-bhävas tu yamakäder na väryate |
dhvany-ätma-bhüte çåìgäre tv aìgatä nopapadyate || 2.16 ||
idänéà dhvany-ätma-bhütasya çåìgärasya vyaïjako’laìkära-varga äkhyäyate—
|| 2.17 ||
dhvany-ätma-bhüte çåìgäre samékñya viniveçitaù |
rüpakädir alaìkära-varga eti yathärthatäm ||
rüpakädir alaìkära-varga eti yathärthatäm ||
alaìkäro hi bähyälaìkärasämyädaìginaçcärutva-heturucyate | väcyälaìkäravargaç ca rüpakädiryävänukto vakñyate ca kaiçcit, alaìkäräëämanantatvät |||
sa sarvo’pi yadi samékñya viniveçyate tada-lakñyakramavyaìgyasya dhvaner aìginaù sarvasyaiva cärutvaheturniñpadyate || 2.17 ||
eñä cäsya viniveçane samékñä—|| 2.18-19 ||
vivakñä tatparatvena näìgitvena kadäcana |
käle ca grahaëa-tyägau nätinirvahaëaiñitä ||
käle ca grahaëa-tyägau nätinirvahaëaiñitä ||
nirvyüòhäv api cäìgatve yatnena pratyavekñaëam |
rüpakädir alaìkära-vargasyäìgatva-sädhanam ||
rasa-bandheñv atyädåta-manäù kavir yam alaìkäraà tad aìgatayä vivakñati | yathä [çaku. 1.20]—
caläpäìgäà dåñöià spåçasi nava-gopa-sudåçäà
rahasyäkhyäyéva måçasi mådu karëäntika-caraù |
karaà vyädhunvatyäù pibasi rati-sarvasvam adharaà
vayaà tattvänveñän madhukara hatäs tvaà khalu kåté ||12
rahasyäkhyäyéva måçasi mådu karëäntika-caraù |
karaà vyädhunvatyäù pibasi rati-sarvasvam adharaà
vayaà tattvänveñän madhukara hatäs tvaà khalu kåté ||12
atra hi bhramara-svabhävoktir alaìkäro rasänuguëaù | "näìgitvena" iti na prädhänyena | kadäcid rasädi-tätparyeëa vivakñito’pi hy alaìkäraù kaçcid aìgitvena vivakñito dåçyate | yathä—
cakräbhighäta-prasabhäjïayaiva cakära yo rähu-vadhü-janasya | äliìganoddäma-viläsa-vandhyaà ratotsavaà cumbana-mätra-çeñam ||
atra hi paryäyoktasyäìgitvena vivakñä rasädi-tätparye saty apéti | aìgatvena vivakñitam api yam avasare gåhëäti nänavasare |
uddämotkalikäà vipäëòura-rucaà prärabdha-jåmbhäà kñaëäd
äyäsaà çvasanodgamair aviratair ätanvatém ätmanaù |
adyodyänalatäm imäà samadanäà närém ivänyäà dhruvaà
paçyan kopa-vipäöala-dyuti mukhaà devyäù kariñyämy aham ||13
äyäsaà çvasanodgamair aviratair ätanvatém ätmanaù |
adyodyänalatäm imäà samadanäà närém ivänyäà dhruvaà
paçyan kopa-vipäöala-dyuti mukhaà devyäù kariñyämy aham ||13
ity atra upamä çleñasya | gåhétam api ca yam avasare tyajati tad-rasänuguëa-tayälaìkäräntaräpekñayä | yathä—
raktas tvaà nava-pallavair aham api çläghyaiù priyäyä guëais
tväm äyänti çilémukhäù smara-dhanur-muktäs tathä mäm api |
käntäpäda-talähatis tava mude tadvan mamäpy ävayoù
sarvaà tulyam açoka kevalam ahaà dhäträ sa-çokaù kåtaù ||14
tväm äyänti çilémukhäù smara-dhanur-muktäs tathä mäm api |
käntäpäda-talähatis tava mude tadvan mamäpy ävayoù
sarvaà tulyam açoka kevalam ahaà dhäträ sa-çokaù kåtaù ||14
atra hi prabandha-pravåtto’pi çleño vyatireka-vivakñayä tyajyamäno rasa-viçeñam puñëäti | näträlaìkära-dvaya-sannipätaù, kià tarhi ? alaìkäräntaram eva çleña-vyatireka-lakñaëaà narasiàhavad iti cet—na, tasya prakäräntareëa vyavasthäpanät | yatra hi çleña-viñaya eva çabde prakäräntareëa vyatireka-pratétir jäyate sa tasya viñayaù | yathä—
"sa harir nämnä devaù sa-harir vara-turaga-nivahena" ity ädau |
atra hy anya eva çabdaù çleñasya viñayo’nyaç ca vyatirekasya | yadi caivaà-vidhe viñaye’ laìkäräntaratva-kalpanä kriyate tat-saàsåñöer viñayäpahära eva syät | çleña-mukhenaivätra vyatirekasyätma-läbha iti näyaà saàsåñöer viñaya iti cet—na ; vyatirekasya prakäräntareëäpi darçanät | yathä—
no kalpäpäya-väyor adaya-raya-dalat-kñmädharasyäpi çamyä gäòhodgérëojjvala-çrér ahani na rahitä no tamaù-kajjalena |
präptotpattiù pataìgän na punar upagatä moña-muñëa-tviño vo
vartiù saivänya-rüpä sukhayatu nikhila-dvépa-dépasya déptiù ||
präptotpattiù pataìgän na punar upagatä moña-muñëa-tviño vo
vartiù saivänya-rüpä sukhayatu nikhila-dvépa-dépasya déptiù ||
atra hi sämya-prapaïca-pratipädanaà vinaiva vyatireko darçitaù | nätra çleña-mäträc cärutva-pratétir astéti çleñasya vyatirekäìgatvenaiva vivakñitatvät na svato’laìkäratety api na väcyam | yata evaà-vidhe viñaye sämya-mäträd api supratipäditäc cärutvaà dåçyata eva | yathä—
äkrandäù stanitair vilocana-jalänya-çränta-dhärämbudhis
tad-viccheda-bhuvaç ca çoka-çikhinas tulyäs taòid-vibhramaiù |
antar me dayitä-mukhaà tava çaçé våttiù samaivävayos
tat kià mäm aniçaà sakhe jala-dhara tvaà dagdhum evodyataù ||15 ity ädau |
tad-viccheda-bhuvaç ca çoka-çikhinas tulyäs taòid-vibhramaiù |
antar me dayitä-mukhaà tava çaçé våttiù samaivävayos
tat kià mäm aniçaà sakhe jala-dhara tvaà dagdhum evodyataù ||15 ity ädau |
rasa-nirvahaëaika-täna-hådayo yaà ca nätyantaà nirvoòhum icchati | yathä—
kopät komala-lola-bähu-latikä-päçena baddhä dåòhaà
nétvä väsa-niketanaà dayitayä säyaà sakhénäà puraù |
bhüyo naivam iti skhalat-kala-girä saàsücya duçceñöitaà
dhanyo hanyata eva nihnuti-paraù preyän rudatyä hasan ||
nétvä väsa-niketanaà dayitayä säyaà sakhénäà puraù |
bhüyo naivam iti skhalat-kala-girä saàsücya duçceñöitaà
dhanyo hanyata eva nihnuti-paraù preyän rudatyä hasan ||
atra hi rüpakam äkñiptam anirvyüòhaà ca paraà rasa-puñöaye | nirvoòhum iñöam api yaà yatnäd aìgatvena pratyavekñate yathä—
çyämäsvaìgaà cakita-hariëé-prekñaëe dåñöi-pätaà
gaëòa-cchäyäà çaçini çikhinäà barha-bhäreñu keçän |
utpaçyämi pratanuñu nadé-véciñu bhrü-viläsän
hantaika-sthaà kvacid api na te bhéru sädåçyam asti || ity ädau |
gaëòa-cchäyäà çaçini çikhinäà barha-bhäreñu keçän |
utpaçyämi pratanuñu nadé-véciñu bhrü-viläsän
hantaika-sthaà kvacid api na te bhéru sädåçyam asti || ity ädau |
sa evam upanibadhyamäno’laìkäro rasäbhivyakti-hetuù kaver bhavati | ukta-prakärätikrame tu niyamenaiva rasa-bhaìga-hetuù saàpadyate | lakñyaà ca tathävidhaà mahä-kavi-prabandheñv api dåçyate bahuçaù | tat tu sükti-sahasra-dyotitätmanäà mahätmanäà doñodghoñaëam ätmana eva düñaëaà bhavatéti na vibhajya darçitam | kià tu rüpakäder alaìkära-vargasya yeyaà vyaïjakatve rasädi-viñaye lakñaëa-dig-darçitä täm anusaran svayaà cänyal lakñaëam utprekñamäëo yady alakñya-krama-pratibham anantaroktam enaà dhvaner ätmänam upanibadhnäti sukaviù samähita-cetäs tadä tasyätma-läbho bhavati mahéyän iti ||2.18-19||
|| 2.20 ||
krameëa pratibhäty ätmä yo’syänusväna-sannibhaù |
çabdärtha-çakti-mülatvät so’pi dvedhä vyavasthitaù ||
çabdärtha-çakti-mülatvät so’pi dvedhä vyavasthitaù ||
asya vivakñitäny apara-väcyasya dhvaneù saàlakñya-krama-vyaìgyatväd anuraëana-prakhyo ya ätmä so’pi çabda-çakti-mülo’rtha-çakti-mülaç ceti dvi-prakäraù ||2.20||
nanu çabda-çaktyä yaträrthäntaraà prakäçate sa yadi dhvaneù prakära ucyate tad idänéà çleñasya viñaya eväpahåtaù syät, näpahåta ity äha—
|| 2.21 ||
äkñipta evälaìkäraù çabda-çaktyä prakäçate |
yasminn anuktaù çabdena çabda-çakty-udbhavo hi saù ||
yasminn anuktaù çabdena çabda-çakty-udbhavo hi saù ||
yasmäd alaìkäro na vastu-mätraà yasmin kävye çabda-çaktyä prakäçate sa çabda-çakty-udbhavo dhvanir ity asmäkaà vivakñitam | vastu-dvaye ca çabda-çaktyä prakäçamäne çleñaù | yathä—
yena dhvasta-manobhavena balijit-käyaù purästré-kåto
yaç codvåtta-bhujaìga-hära-valayo gaìgäà ca yo’dhärayat |
yasyähuù çaçimac chiro hara iti stutyaà ca nämämaräù
päyät sa svayam andhaka-kñaya-karas tväà sarvado mädhavaù ||
yaç codvåtta-bhujaìga-hära-valayo gaìgäà ca yo’dhärayat |
yasyähuù çaçimac chiro hara iti stutyaà ca nämämaräù
päyät sa svayam andhaka-kñaya-karas tväà sarvado mädhavaù ||
nanv alaìkäräntara-pratibhäyäm api çleña-vyapadeço bhavatéti darçitaà bhaööodbhaöena, tat punar api çabda-çakti-mülo dhvanir niravakäça ity äçaìkyedam uktam "äkñipta" iti | tad ayam arthaù—yatra çabda-çaktyä säkñäd alaìkäräntaraà väcyaà sat pratibhäsate sa sarvaù çleña-viñayaù | yatra tu çabda-çaktyä sämarthyäkñiptaà väcya-vyatiriktaà vyaìgyam evälaìkäräntaraà prakäçate sa dhvaner viñayaù | çabda-çaktyä säkñäd-alaìkäräntara-pratibhä yathä—
tasyä vinäpi häreëa nisargäd eva häriëau |
janayämäsatuù kasya vismayaà na payodharau ||
janayämäsatuù kasya vismayaà na payodharau ||
atra çåìgära-vyabhicäré vismayäkhyo bhävaù säkñäd-virodhälaìkäraç ca pratibhäsata iti virodha-cchäyänugrähiëaù çleñasyäyaà viñayaù | na tv anusvänopama-vyaìgyasya dhvaneù | alakñya-krama-vyaìgyasya tu dhvaner väcyena çleñeëa virodher na vä vyaïjitasya viñaya eva |
tasyä vinäpi häreëa nisargäd eva häriëau |
janayämäsatuù kasya vismayaà na payodharau ||
janayämäsatuù kasya vismayaà na payodharau ||
atra çåìgära-vyabhicäré vismayäkhyo bhävaù säkñäd-virodhälaìkäraç ca pratibhäsata iti virodha-cchäyänugrähiëaù çleñasyäyaà viñayaù | na tv anusvänopama-vyaìgyasya dhvaneù | alakñya-krama-vyaìgyasya tu dhvaner väcyena çleñeëa virodher na vä vyaïjitasya viñaya eva |
yathä mamaiva—çläghyäçeña-tanuà sudarçana-karaù sarväìga-léläjita- trailokyäà caraëäravinda-lalitenäkränta-loko hariù | bibhräëäà mukham indu-sundara-rucaà candrätma-cakñur dadhat sthäne yäà svatanor apaçyad adhikäà sä rukmiëé vo’vatät ||
atra väcyatayaiva vyatireka-cchäyänugrähé çleñaù pratéyate | yathä ca— bhramim aratim alasa-hådayatäà
pralayaà mürcchäà tamaù çaréra-särdam |
maraëaà ca jalada-bhuja-gajaà
prasahya kurute viñaà viyoginénäm ||
pralayaà mürcchäà tamaù çaréra-särdam |
maraëaà ca jalada-bhuja-gajaà
prasahya kurute viñaà viyoginénäm ||
yathä vä—
camahia-mäëasa-kaïcaëa-paìka-aëi mmahia-parimalä jassa |
akhaëòia-däëa-pasärä bähu-ppalihä ccia ga{i}ndä ||
akhaëòia-däëa-pasärä bähu-ppalihä ccia ga{i}ndä ||
[khaëòita-mänasa-käïcana-paìkajanir mathita-parimalä yasya | akhaëòita-däna-prasarä bähu-parighä iva gajendräù ||]
atra rüpaka-cchäyänugrähé çleño väcyatayaivävabhäsate | sa cäkñipto’laìkäro yatra punaù çabdäntareëäbhihita-svarüpas tatra na çabda-çakty-udbhavänuraëana-rüpa-vyaìgya-dhvani-vyavahäraù | tatra vakrokty-ädi-väcyälaìkära-vyavahära eva | yathä—
dåñöyä keçava gopa-räga-håtayä kiïcin na dåñöaà mayä
tenaiva skhalitäsmi nätha patitäà kià näma nälambase |
ekas tvaà viñameñu khinna-manasäà sarväbalänäà gatir
gopyaivaà gaditaù sa-leçam avatäd goñöhe harir vaç ciram ||
tenaiva skhalitäsmi nätha patitäà kià näma nälambase |
ekas tvaà viñameñu khinna-manasäà sarväbalänäà gatir
gopyaivaà gaditaù sa-leçam avatäd goñöhe harir vaç ciram ||
evaà-jätéyakaù sarva eva bhavatu kämaà väcya-çleñasya viñayaù | yatra tu sämarthyäkñiptaà sad-alaìkäräntaraà çabda-çaktyä prakäçate sa sarva eva dhvaner viñayaù | yathä—
"aträntare kusuma-samaya-yugam upasaàharann ajåmbhata gréñmäbhidhänaù phulla-mallikä-dhavaläööa-häso mahä-kälaù" |
yathä ca—
unnataù prollasad-dhäraù kälägarumalémasaù |
payodharabharastanvyäù kaà na cakre’bhiläñiëam ||
payodharabharastanvyäù kaà na cakre’bhiläñiëam ||
yathä vä—
dattänandäù prajänäà samucita-samayäkåñöa-såñöaiù payobhiù
pürvähëe viprakérëä diçi diçi viramaty ahni saàhära-bhäjaù |
déptäàçor dérgha-duùkha-prabhava-bhava-bhayodanvad-uttära-nävo
gävo vaù pävanänäà parama-parimitäà prétim utpädayantu ||
pürvähëe viprakérëä diçi diçi viramaty ahni saàhära-bhäjaù |
déptäàçor dérgha-duùkha-prabhava-bhava-bhayodanvad-uttära-nävo
gävo vaù pävanänäà parama-parimitäà prétim utpädayantu ||
eñüdäharaëeñu çabda-çaktyä prakäçamäne satya-präkaraëike’rthäntare väkyasyäsambaddhärthäbhidhäyitvaà mä prasäìkñéd ity apräkaraëika-präkaraëikärthayor upamänopameya-bhävaù kalpayitavyaù sämarthyäd ity arthäkñipto’yaà çleño na çabdopärüòha iti vibhinna eva çleñäd anusvänopama-vyaìgyasya dhvaner viñayaù | anye’pi cälaìkäräù çabda-çakti-mülänusväna-rüpa-vyaìgye dhvanau sambhavanty eva | tathä hi virodho’pi çabda-çakti-mülänusväna-rüpo dåçyate |
yathä sthäëvéçvaräkhya-janapada-varëane bhaööa-bäëasya— yatra ca mätaìga-gäminyaù çélavatyaç ca gauryo vibhava-ratäç ca çyämäù padma-rägiëyaç ca dhavala-dvija-çuci-vadanä madirämodiçvasanäç ca pramadäù |
atra hi väcyo virodhas tac-chäyänugrähé vä çleño’yam iti na çakyaà vaktum | säkñäc-chabdena virodhälaìkärasyäprakäçitatvät | yatra hi säkñäc-chabdävedito virodhälaìkäras tatra hi çliñöoktau väcyälaìkärasya virodhasya çleñasya vä viñayatvam | yathä tatraiva— "samaväya iva virodhinäà padärthänäm | tathä hi—sannihita-bäländhakäräpi bhäsvan-mürtiù" ity ädau |
yathä vä mamaiva— sarvaika-çaraëam akñayam adhéçam éçaà dhiyäà harià kåñëam | caturätmänaà niñkriyam ari-mathanaà namata cakra-dharam ||
atra hi çabda-çakti-mülänusväna-rüpo virodhaù sphuöam eva pratéyate | evaà-vidho vyatireko’pi dåçyate | yathä mamaiva—
khaà ye’tyujjvalayanti lüna-tamaso ye vä nakhodbhäsino
ye puñëanti saroruha-çriyam api kñiptäbja-bhäsaç ca ye |
ye mürdhasv avabhäsinaù kñiti-bhåtäà ye cämaräëäà çiräà-
syäkrämanty ubhaye’pi te dina-pateù pädäù çriye santu vaù ||
ye puñëanti saroruha-çriyam api kñiptäbja-bhäsaç ca ye |
ye mürdhasv avabhäsinaù kñiti-bhåtäà ye cämaräëäà çiräà-
syäkrämanty ubhaye’pi te dina-pateù pädäù çriye santu vaù ||
evam anye’pi çabda-çakti-mülänusväna-rüpa-vyaìgya-dhvani-prakäräù santi te sahådayaiù svayam anusartavyäù | iha tu grantha-vistara-bhayän na tat-prapaïcaù kåtaù |
|| 2.22 ||
artha-çakty-udbhavas tv anyo yaträrthaù sa prakäçate |
yas tätparyeëa vastv anyad vyanakty uktià vinä svataù ||
yas tätparyeëa vastv anyad vyanakty uktià vinä svataù ||
yaträrthaù sva-sämarthyäd arthäntaram abhivyanakti çabda-vyäpäraà vinaiva so’rtha-çakty-udbhavo nämänusvänopama-vyaìgyo dhvaniù |
yathä [ku.saà. 6.84]— evaà vädini devarñau pärçve pitur adhomukhé |
lélä-kamala-paträëi gaëayämäsa pärvaté ||
lélä-kamala-paträëi gaëayämäsa pärvaté ||
atra hi lélä-kamala-patra-gaëanam upasarjanékåta-svarüpaà çabda-vyäpäraà vinaivärthäntaraà vyabhicäri-bhäva-lakñaëaà prakäçayati | na cäyam alakñya-krama-vyaìgyasyaiva dhvaner viñayaù | yato yatra säkñac-chabda-niveditebhyo vibhävänubhäva-vyabhicäribhyo rasädénäà pratétiù, sa tasya kevalasya märgaù | yathä kumära-sambhave madhu-prasaìge vasanta-puñpäbharaëaà vahantyä devyä ägamanädi-varëanaà manobhava-çara-sandhäna-paryantaà çambhoç ca parivåtta-dhairyasya ceñöä-viçeña-varëanädi säkñac-chabda-niveditam | tasmäd ayam anyo dhvaneù prakäraù |
yatra ca çabda-vyäpära-sahäyo’rtho’rthäntarasya vyaïjakatvenopädéyate sa näsya dhvaner viñayaù | yathä—
saìketa-käla-manasaà viöaà jïätvä vidagdhayä |
hasan-neträrpitäkütaà lélä-padmaà nimélitam ||
hasan-neträrpitäkütaà lélä-padmaà nimélitam ||
atra lélä-kamala-nimélanasya vyaïjakatvam uktyaiva niveditam ||2.22||
tathä ca—
|| 2.23 ||
çabdärtha-çaktyä kñipto’pi vyaìgyo’rthaù kavinä punaù |
yaträviñkriyate svoktyä sänyaivälaìkåtir dhvaneù ||
yaträviñkriyate svoktyä sänyaivälaìkåtir dhvaneù ||
çabda-çaktyärtha-çaktyä çabdärtha-çaktyä väkñipto’pi vyaìgyo’rthaù kavinä punaryatra svoktyä prakäçé-kriyate so’smäd anusvänopama-vyaìgyäd dhvaner anya evälaìkäraù | alakñya-krama-vyaìgyasya vä dhvaneù sati sambhave sa tädåg anyo’laìkäraù |
tatra çabda-çaktyä yathä— vatse mä gä viñädaà çvasanam urujavaà santyajordhva-pravåttaà kampaù ko vä gurus te bhavatu balabhidä jåmbhitenätra yähi |
pratyäkhyänaà suräëäm iti bhaya-çamana-cchadmanä kärayitvä
yasmai lakñmé-madäd vaù sa dahatu duritaà mantha-müòhäà payodhiù ||
pratyäkhyänaà suräëäm iti bhaya-çamana-cchadmanä kärayitvä
yasmai lakñmé-madäd vaù sa dahatu duritaà mantha-müòhäà payodhiù ||
artha-çaktyä yathä—
ambä çete’tra våddhä pariëata-vayasäm agraëér atra täto
niùçeñägära-karma-çrama-çithila-tanuù kumbha-däsé tathätra |
asmin päpäham ekä katipaya-divasa-proñita-präëanäthä
pänthäyetthaà taruëyä kathitam avasara-vyähåti-vyäja-pürvam ||
ubhaya-çaktyä, yathä—niùçeñägära-karma-çrama-çithila-tanuù kumbha-däsé tathätra |
asmin päpäham ekä katipaya-divasa-proñita-präëanäthä
pänthäyetthaà taruëyä kathitam avasara-vyähåti-vyäja-pürvam ||
"dåñöyä keçava-gopa-räga-håtayä" ity ädau || 2.23 ||
|| 2.24 ||
prauòhokti-mätra-niñpanna-çaréraù sambhavé svataù |
artho’pi dvividho jïeyo vastuno’nyasya dépakaù ||
artho’pi dvividho jïeyo vastuno’nyasya dépakaù ||
artha-çakty-udbhavänuraëana-rüpa-vyaìgye dhvanau yo vyaïjako’rtha uktas tasyäpi dvau prakärau—kaveù kavi-nibaddhasya vä vaktuù prauòhokti-mätra-niñpanna-çaréra ekaù, svataù-sambhavé ca dvitéyaù |
kavi-prauòhokti-mätra-niñpanna-çaréro yathä— sajjehi surahi-mäso ëa däva
appei juva{i}-jaëa-lakkha-suhe |
ahiëava-sahaära-muhe
ëava-pattale aëaìgassa sare ||
appei juva{i}-jaëa-lakkha-suhe |
ahiëava-sahaära-muhe
ëava-pattale aëaìgassa sare ||
(sajjayati surabhi-mäso na tävad
arpayati yuvati-jana-lakñya-sahän |
abhinava-sahakära-mukhän
nava-patralän anaìgasya çarän ||)
arpayati yuvati-jana-lakñya-sahän |
abhinava-sahakära-mukhän
nava-patralän anaìgasya çarän ||)
kavi-nibaddha-vaktå-prauòhokti-mätra-niñpanna-çaréro yathodähåtam eva—"çikhariëi" ity ädi | yathä vä—
sädara-vitérëa-yauvana-hastälambaà samunnamadbhyäm | abhyutthänam iva manmathasya dattaà tava stanäbhyäm ||
svataù sambhavé ya aucityena bahir api sambhävyamäna-sad-bhävo na kevalaà bhaëiti-vaçenaiväbhiniñpanna-çaréraù | yathodähåtam "evaà-vädini" ity ädi | yathä vä—
çikhi-piccha-karëa-pürä jäyä vyädhasya garviëé bhramati |
muktä-phala-racita-prasädhanänäà madhye sapatnénäm || 2.24 ||
muktä-phala-racita-prasädhanänäà madhye sapatnénäm || 2.24 ||
|| 2.25 ||
artha-çakter alaìkäro yaträpy anyaù pratéyate |
anusvänopama-vyaìgyaù sa prakäro’paro dhvaneù ||
anusvänopama-vyaìgyaù sa prakäro’paro dhvaneù ||
väcyälaìkära-vyatirikto yatränyo’laìkäro’rtha-sämarthyät pratéyamäno’vabhäsate so’rtha-çakty-udbhavo nämänusväna-rüpa-vyaìgyo’nyo dhvaniù || 2.25 ||
tasya pravirala-viñayatvam äçaìkyedam ucyate—
|| 2.26 ||
rüpakädir alaìkära-vargo yo väcyatäà çritaù |
sa sarvo gamyamänatvaà bibhrad bhümnä pradarçitaù ||
sa sarvo gamyamänatvaà bibhrad bhümnä pradarçitaù ||
anyatra väcyatvena prasiddho yo rüpakädir alaìkäraù so’nyatra pratéyamänatayä bähulyena pradarçitas tatrabhavadbhir bhaööodbhaöädibhiù | tathä ca sa-sandehädiñüpamä-rüpakätiçayokténäà prakäçamänatvaà pradarçitam ity alaìkäräntarasyälaìkäräntare vyaìgyatvaà na yatna-pratipädyam || 2.26 ||
iyat punar ucyata eva—|| 2.27 ||
alaìkäräntarasyäpi pratétau yatra bhäsate |
tat-paratvaà na väcyasya näsau märgo dhvaner mataù ||
tat-paratvaà na väcyasya näsau märgo dhvaner mataù ||
alaìkäräntareñu tv anuraëana-rüpälaìkära-pratétau satyäm api yatra väcyasya vyaìgya-pratipädanaunmukhyena cärutvaà na prakäçate näsau dhvaner märgaù | tathä ca dépakädäv alaìkäre upamäyä gamyamänatve’pi tatparatvena cärutvasyävyavasthänän na dhvani-vyapadeçaù | yathä—
canda-maüehià ëimä ëaliné kamalehià kusuma-gucchehià laä | haàsehià saraa-sohä kavva-kahä sajjanehià kara{i} garué ||
[candra-mayükhair niçä naliné kamalaiù kusuma-gucchair latä | haàsaiù çärada-çobhä kävya-kathä sajjanaiù kriyate gurvé ||]
[candra-mayükhair niçä naliné kamalaiù kusuma-gucchair latä | haàsaiù çärada-çobhä kävya-kathä sajjanaiù kriyate gurvé ||]
ity ädiñüpamä-garbhatve’pi sati väcyälaìkära-mukhenaiva cärutvaà vyavatiñöhate na vyaìgyälaìkära-tätparyeëa | tasmät tatra väcyälaìkära-mukhenaiva kävya-vyapadeço nyäyyaù | yatra tu vyaìgya-paratvenaiva väcyasya vyavasthänaà tatra vyaìgya-mukhenaiva vyapadeço yuktaù | yathä—
präpta-çrér eña kasmät punar api mayi taà mantha-khedaà vidadhyän nidräm apy asya pürväm anala-manaso naiva sambhävayämi |
setuà badhnäti bhüyaù kim iti ca sakala-dvépa-näthänuyätas
tvayy äyäte vitarkäniti dadhata iväbhäti kampaù payodheù ||
setuà badhnäti bhüyaù kim iti ca sakala-dvépa-näthänuyätas
tvayy äyäte vitarkäniti dadhata iväbhäti kampaù payodheù ||
yathä vä mamaiva—
lävaëya-känti-paripürita-diì-mukhe’smin
smere’dhunä tava mukhe taraläyatäkñi |
kñobhaà yadeti na manäg api tena manye
suvyaktam eva jala-räçir ayaà payodhiù ||
smere’dhunä tava mukhe taraläyatäkñi |
kñobhaà yadeti na manäg api tena manye
suvyaktam eva jala-räçir ayaà payodhiù ||
ity evaà-vidhe viñaye’nuraëana-rüpa-rüpakäçrayeëa kävya-cärutva-vyavasthänäd rüpaka-dhvanir iti vyapadeço nyäyyaù |
upamä-dhvanir, yathä—
véräëaà rama{i} ghusiëäruëammi ëa tahä piä-thaëucchaìge |
diööhé riu-gaa-kumbha-tthalammi jaha bahala-sindüre ||
[véräëäà ramate ghusåëäruëe na tathä priyä-stanotsaìge |
dåñöé ripu-gaja-kumbha-sthale yathä bahala-sindüre ||]
diööhé riu-gaa-kumbha-tthalammi jaha bahala-sindüre ||
[véräëäà ramate ghusåëäruëe na tathä priyä-stanotsaìge |
dåñöé ripu-gaja-kumbha-sthale yathä bahala-sindüre ||]
yathä vä mamaiva viñama-bäëa-léläyäm asura-paräkramaëe kämadevasya—
taà täëaà siri-sahoara-raaëäharaëammi hiaam ekka-rasam |
bimbähare piäëaà nivesiaà kusuma-bäëena ||16
[tat teñäà çré-sahodara-ratnäharaëe hådayam eka-rasam | bimbädhare priyäëäà niveçitaà kusuma-bäëena ||]
bimbähare piäëaà nivesiaà kusuma-bäëena ||16
[tat teñäà çré-sahodara-ratnäharaëe hådayam eka-rasam | bimbädhare priyäëäà niveçitaà kusuma-bäëena ||]
äkñepa-dhvanir, yathä—
sa vaktum akhiläï çakto hayagréväçritän guëän |
yo’mbu-kumbhaiù paricchedaà jïätuà çakto mahodadheù ||
yo’mbu-kumbhaiù paricchedaà jïätuà çakto mahodadheù ||
aträtiçayoktyä hayagréva-guëänäm avarëanéyatä-pratipädana-rüpasyäsädhäraëa-tad-viçeña-prakäçana-parasyäkñepasya prakäçanam |
arthäntaranyäsa-dhvaniù çabda-çakti-mülänuraëana-rüpa-vyaìgyo’rtha-çakti-mülänuraëana-rüpa-vyaìgyaç ca sambhavati | taträdyasyodäharaëam—
deväettammi phale kià kéra{i} ettiaà puëä bhaëimo |
kaìkilla-pallaväù pallaväëaà aëëäëaà ëa saricchä ||
[daiväyatte phale kià kriyatäm etävat punar bhaëämaù |
raktäçoka-pallaväù pallavänäm anyeñäà na sadåçäù ||]
pada-prakäçaç cäyaà dhvanir iti väkyasyärthäntara-tätparye’pi sati na virodhaù |kaìkilla-pallaväù pallaväëaà aëëäëaà ëa saricchä ||
[daiväyatte phale kià kriyatäm etävat punar bhaëämaù |
raktäçoka-pallaväù pallavänäm anyeñäà na sadåçäù ||]
dvitéyasyodäharaëaà yathä—
hiaa-ööhäbia-maëëuà abaruëëa-muhaà hi maà pasäanta | abaraddhassa bi ëa hu de bahu-jäëaa rosiuà sakkaà ||
[hådaya-sthäpita-manyum aparoña-mukhém api mäà prasädayan | aparäddhasyäpi na khalu te bahujïa roñitum çakyam ||]
[hådaya-sthäpita-manyum aparoña-mukhém api mäà prasädayan | aparäddhasyäpi na khalu te bahujïa roñitum çakyam ||]
atra hi väcya-viçeñeëa säparädhasyäpi bahujïasya kopaù kartum açakya iti samarthakaà sämänyam anvitam anyat tätparyeëa prakäçate |
vyatireka-dhvanir apy ubhaya-rüpaù sambhavati | taträdyasyodäharaëaà präk-pradarçitam eva | dvitéyasyodäharaëaà yathä—
jäejja vanuddese khujja bbia päabo gaòia-batto |
mä mänusammi loe täekka-raso dariddo a ||
[jäyeya vanoddeçe kubja eva pädapo galita-patraù |
mä mänuñe loke tyägaika-raso daridraç ca ||]
mä mänusammi loe täekka-raso dariddo a ||
[jäyeya vanoddeçe kubja eva pädapo galita-patraù |
mä mänuñe loke tyägaika-raso daridraç ca ||]
atra hi tyägaika-rasasya daridrasya janmänabhinandanaà truöita-patra-kubja-pädapa-janmäbhinandanaà ca säkñäc-chabda-väcyam | tathävidhäd api pädapät tädåçasya puàsa upamänopameyatva-pratéti-pürvakaà çocyatäyäm ädhikyaà tätparyeëa prakäçayati |
utprekñä-dhvanir yathä— candanäsakta-bhujaga-niùçväsänila-mürcchitaù |
mürcchayaty eña pathikän madhau malaya-märutaù ||
mürcchayaty eña pathikän madhau malaya-märutaù ||
atra hi madhau malaya-märutasya pathika-mürcchäkäritvaà manmathonmätha-däyitvenaiva | tat tu candanäsakta-bhujaga-niùçväsänila-mürcchitatvenotprekñitam ity utprekñä säkñäd anuktäpi väkyärtha-sämarthyäd anuraëana-rüpä lakñyate | na caivaà-vidhe viñaye ivädi-çabda-prayogam antareëäsaàbaddhataiveti çakyate vaktum | gamakatväd anyaträpi tad-aprayoge tad-arthävagati-darçanät | yathä—
ésä-kalusassa bi tuha muhassa ëaà esa puëëimä-cando |
ajja sarisattaëaà päbiüëa aìge bia ëa mäi ||
érñyä-kaluñasyäpi tava mukhasya nanv eña pürëimä-candraù | adya sadåçatvaà präpyäìga eva na mäti ||
ajja sarisattaëaà päbiüëa aìge bia ëa mäi ||
érñyä-kaluñasyäpi tava mukhasya nanv eña pürëimä-candraù | adya sadåçatvaà präpyäìga eva na mäti ||
yathä vä—
träsäkulaù paripatan parito niketän
puàbhir na kaiçcid api dhanvibhir anvabandhi |
tasthau tathäpi na mågaù kvacid aìga-näbhir
äkarëa-pürëa-nayaneñu-hatekñaëa-çréù ||
puàbhir na kaiçcid api dhanvibhir anvabandhi |
tasthau tathäpi na mågaù kvacid aìga-näbhir
äkarëa-pürëa-nayaneñu-hatekñaëa-çréù ||
çabdärtha-vyavahäre ca prasiddhir eva pramäëam |
çleña-dhvanir yathä—
ramyä iti präptavatéù patäkäù rägaà viviktä iti vardhayantéù |
yasyäm asevanta namad-valékäù samaà vadhübhir valabhér yuvänaù ||
yasyäm asevanta namad-valékäù samaà vadhübhir valabhér yuvänaù ||
atra vadhübhiù saha valabhérasevanteti väkyärtha-pratéter anantaraà vadhva iva valabhya iti çleña-pratétir açabdäpy artha-sämarthyän mukhyatvena vartate |
yathä-saìkhya-dhvanir yathä—
aìkuritaù pallavitaù korakitaù puñpitaç ca sahakäraù |
aìkuritaù pallavitaù korakitaù puñpitaç ca hådi madanaù ||
aìkuritaù pallavitaù korakitaù puñpitaç ca hådi madanaù ||
atra hi yathoddeçam anüddeçe yac cärutvam anuraëana-rüpaà madana-viçeñaëa-bhütäìkuritädi-çabda-gataà tan-madana-sahakärayos tulya-yogitä-samuccaya-lakñaëäd väcyäd atiricyamänam älakñyate | evam anye’py alaìkärä yathäyogaà yojanéyäù || 2.27 ||
evam alaìkära-dhvani-märgaà vyutpädya tasya prayojanavattäà khyäpayitum idam ucyate—
|| 2.28 ||
çarérékaraëaà yeñäà väcyatve na vyavasthitam |
te’laìkäräù paräà chäyäà yänti dhvanyaìgatäà gataù ||
te’laìkäräù paräà chäyäà yänti dhvanyaìgatäà gataù ||
dhvany-aìgatä cobhäbhyäà prakäräbhyäà vyaïjakatvena vyaìgyatvena ca | tatreha prakaraëäd vyaìgyatvenety avagantavyam | vyaìgyatve’py alaìkäräëäà prädhänya-vivakñäyäm eva satyäà dhvanäv antaù-pätaù | itarathä tu guëébhüta-vyaìgyatvaà pratipädayiñyate || 2.28 ||
aìgitvena vyaìgyatäyäm api | alaìkäräëäà dvayé gatiù—kadäcid vastu-mätreëa vyajyante, kadäcid alaìkäreëa | tatra—
|| 2.29 ||
vyajyante vastumätreëa yadälaìkåtayastayä |
dhruvaà dhvanyaìgatä täsäà . . . . . . . .
dhruvaà dhvanyaìgatä täsäà . . . . . . . .
atra hetuù—
. . . . . . . . kävya-våttis tad-äçrayä ||
yasmät tatra tathävidha-vyaìgyälaìkära-paratvenaiva kävyaà pravåttam | anyathä tu tad-väkya-mätram eva syät || 2.29 ||
täsäm evälaìkåténäm—|| 2.30 ||
alaìkäräntara-vyaìgya-bhäve . . . . . . . .
punaù, . . . . . . . . dhvany-aìgatä bhavet |
cärutvotkarñato vyaìgya-prädhänyaà yadi lakñyate ||
punaù, . . . . . . . . dhvany-aìgatä bhavet |
cärutvotkarñato vyaìgya-prädhänyaà yadi lakñyate ||
uktaà hy etat—"cärutvotkarña-nibandhanä väcya-vyaìgyayoù prädhänya-vivakñä" iti | vastu mätra-vyaìgyatve cälaìkäräëäm anantaropadarçitebhya evodäharaëebhyo viñaya unneyaù | tad evam artha-mätreëälaìkära-viçeña-rüpeëa värthenärthäntarasyälaìkärasya vä prakäçane cärutvotkarña-nibandhane sati prädhänye’rtha-çakty-udbhavänuraëana-rüpa-vyaìgyo niravagantavyaù || 2.30 ||
evaà dhvaneù prabhedän pratipädya tad-äbhäsa-vivekaà kartum ucyate—|| 2.31 ||
yatra pratéyamäno’rthaù pramliñöatvena bhäsate |
väcyasyäìgatayä väpi näsyäsau gocaro dhvaneù ||
väcyasyäìgatayä väpi näsyäsau gocaro dhvaneù ||
dvividho’pi pratéyamänaù sphuöo’sphuöaç ca | tatra ya eva sphuöaù çabda-çaktyärtha-çaktyä vä prakäçate sa eva dhvaner märgo netaraù | sphuöo’pi yo’bhidheyasyäìgatvena pratéyamäno’vabhäsate so’syänuraëana-rüpa-vyaìgyasya dhvaner agocaraù | yathä—
kamaläarä ëa maliä haàsä uòòäbiä ëa a piucchä |
keëa bi gäma-taòäe abbhaà uttäëaaà phaliham ||
keëa bi gäma-taòäe abbhaà uttäëaaà phaliham ||
[kamaläkarä na malitä haàsä uòòäyitä na ca pitå-çvasaù |
kenäpi gräma-taöäke’bhram uttänitaà kñiptam ||]
atra hi pratéyamänasya mugdha-vadhvä jaladhara-pratibimba-darçanasya väcyäìgatvam eva | evaà-vidhe viñaye’nyaträpi yatra vyaìgyäpekñayä väcyasya cärutvotkarña-pratétyä prädhänyam avaséyate, tatra vyaìgyasyäìgatvena pratéter dhvaner aviñayatvam | yathä—
väëari-kuòaìgoòòéëa-sa{u}ni-kolähalaà suëantée |
ghara-kamma-vävaòäe bahue séanti aìgäià ||17
[vetasa-latä-gahanoòòéna-çakuni-kolähalaà çåëvatyäù | gåha-karma-vyäpåtäyä vadhväù sédanty aìgäni ||]
ghara-kamma-vävaòäe bahue séanti aìgäià ||17
[vetasa-latä-gahanoòòéna-çakuni-kolähalaà çåëvatyäù | gåha-karma-vyäpåtäyä vadhväù sédanty aìgäni ||]
evaà-vidho hi viñayaù präyeëa guëébhüta-vyaìgyasyodäharaëatvena nirdekñyate | yatra tu prakaraëädi-pratipattyä nirdhärita-viçeño väcyo’rthaù punaù pratéyamänäìga-tvenaivävabhäsate so’syaivänuraëana-rüpa-vyaìgyasya dhvaner märgaù | yathä—
uccinasu paòiaà kusumaà mä dhuëa sehäliaà halia-suhëe |
aha de visama-virävo sasureëa suo valaa-saddo ||
[uccinu patitaà kusumaà mä dhunéhi çephälikäà hälika-snuñe |
eña te viñama-vipäkaù çvasureëa çruto valaya-çabdaù ||]
aha de visama-virävo sasureëa suo valaa-saddo ||
[uccinu patitaà kusumaà mä dhunéhi çephälikäà hälika-snuñe |
eña te viñama-vipäkaù çvasureëa çruto valaya-çabdaù ||]
atra hy avinaya-patinä saha ramamäëä sakhé bahiù-çruta-valaya-kala-kalayä sakhyä pratibodhyate | etad apekñaëéyaà väcyärtha-pratipattaye | pratipanne ca väcye’rthe tasyävinaya-pracchädana-tätparyeëäbhidhéyamänatvät punar vyaìgyäìgatvam evety asminn anuraëana-rüpa-vyaìgya-dhvanävantar-bhävaù || 2.31 ||
evaà vivakñita-väcyasya dhvanes tad-äbhäsa-viveke prastute satya-vivakñita-väcyasyäpi taà kartum äha—|| 2.32 ||
avyutpatter açakter vä nibandho yaù skhalad-gateù |
çabdasya sa ca na jïeyaù süribhir viñayo dhvaneù ||
çabdasya sa ca na jïeyaù süribhir viñayo dhvaneù ||
skhalad-gater upacaritasya çabdasyävyutpatter açakter vä nibandho yaù sa ca na dhvaner viñayaù | yataù—
|| 2.33 ||
sarveñv eva prabhedeñu sphuöatvenävabhäsanam |
yad vyaìgyasyäìgi-bhütasya tat pürëaà dhvani-lakñaëam ||
tac codähåta-viñayam eva || 2.33 ||yad vyaìgyasyäìgi-bhütasya tat pürëaà dhvani-lakñaëam ||
iti çré-räjänakänanda-vardhanäcärya-viracite dhvany-äloke dvitéya uddyotaù ||
—o)0(o—
(3)
(3)
tåtéyiddyotaù
|| 3.1 ||
evaà vyaìgya-mukhenaiva dhvaneù pradarçite sa-prabhede svarüpe punar vyaïjaka-mukhenaitat prakäçyate—
avivakñita-väcyasya pada-väkya-prakäçatä |
tad-anyasyänuraëana-rüpa-vyaìgyasya ca dhvaneù ||
avivakñita-väcyasya pada-väkya-prakäçatä |
tad-anyasyänuraëana-rüpa-vyaìgyasya ca dhvaneù ||
avivakñita-väcyasyätyanta-tiraskåta-väcye prabhede pada-prakäçatä yathä maharñer vyäsasya—
saptaitäù samidhaù çriyaù | yathä vä kälidäsasya—kaù sannaddhe viraha-vidhuräà tvayy upekñeta jäyäm | yathä vä—kim iva hi madhuräëäà maëòanaà näkåténäm |
eñüdäharaëeñu "samidha" iti, "sannaddha" iti, "madhuräëäm" iti ca padäni vyaïjakatväbhipräyeëaiva kåtäni |
tasyaivärthäntara-saìkramita-väcye yathä—
rämeëa priya-jévitena tu kåtaà premëaù priye nocitam | atra rämeëety etat-padaà samasähasaika-rasatvädi-vyaìgyäbhisaìkramita-väcyaà vyaïjakam |
yathä vä—
emea jaëo tissä deu kabolopamäi sasi-bimbaà |
paramattha-viäre uëa cando cando bia varäo ||
[evam eva janas tasyä dadäti kapolopamäyäà çaçi-bimbam |
paramärtha-vicäre punaç candraç candra iva varäkaù ||]
paramattha-viäre uëa cando cando bia varäo ||
[evam eva janas tasyä dadäti kapolopamäyäà çaçi-bimbam |
paramärtha-vicäre punaç candraç candra iva varäkaù ||]
atra dvitéyaç candra-çabdo’rthäntara-saìkramita-väcyaù |
avivakñita-väcyasyätyanta-tiraskåta-väcye prabhede väkya-prakäçatä yathä—
yä niçä sarva-bhütänäà tasyäà jägarti saàyamé |
yasyäà jägrati bhütäni sä niçä paçyato muneù ||
yasyäà jägrati bhütäni sä niçä paçyato muneù ||
anena hi väkyena niçärtho na ca jägaraëärthaù kaçcid vivakñitaù | kià tarhi ? tattva-jïänävahitatvam atattva-paräìmukhatvaà ca muneù pratipädyata iti tiraskåta-väcyasyäsya vyaïjakatvam |
tasyaivärthäntara-saìkramita-väcyasya väkya-prakäçatä yathä— visama{i}o ccia käëa bi käëa bi bolei amiaëimmäo |
käëa bi bisämiamao käëa bi abisämao kälo ||
[viñam ayitaù keñäm api keñäm api prayäty amåta-nirmäëaù | keñäm api viñämåta-mayaù keñäm apy aviñämåtaù kälaù ||]
käëa bi bisämiamao käëa bi abisämao kälo ||
[viñam ayitaù keñäm api keñäm api prayäty amåta-nirmäëaù | keñäm api viñämåta-mayaù keñäm apy aviñämåtaù kälaù ||]
atra hi väkye viñämåta-çabdäbhyäà duùkha-sukha-rüpa-saìkramita-väcyäbhyäà vyavahära ity arthäntara-saìkramita-väcyasya vyaïjakatvam |
vivakñitäbhidheyasyänuraëana-rüpa-vyaìgyasya çabda-çakty-udbhave prabhede pada-prakäçatä yathä—
prätuà dhanair arthi-janasya väïchäà
daivena såñöo yadi näma näsmi |
pathi prasannämbudharas taòägaù
küpo’thavä kià na jaòaù kåto’ham ||
daivena såñöo yadi näma näsmi |
pathi prasannämbudharas taòägaù
küpo’thavä kià na jaòaù kåto’ham ||
atra hi jaòa iti padaà nirviëëena vakrätma-samänädhikaraëatayä prayuktam anuraëana-rüpatayä küpa-samänädhikaraëatäà sva-çaktyä pratipadyate | tasyaiva väkya-prakäçatä yathä harña-carite siàha-näda-väkyeñu—"våtte’ smin mahä-pralaye dharaëé-dhäraëäyädhunä tvaà çeñaù" | etad dhi väkyam anuraëana-rüpam arthäntaraà çabda-çaktyä sphuöam eva prakäçayati |
asyaiva kavi-prauòhokti-mätra-niñpanna-çarérasyärtha-çakty-udbhave prabhede pada-prakäçatayä, yathä hari-vijaye—
cüaàkuräbaaàsaà chaëa-pasara-
mahagghaëa-maëa-hara-surämoaà |
asamappiaà pi gahiaà kusuma-
sareëa mahu-mäsa-lacchi-muhaà ||
mahagghaëa-maëa-hara-surämoaà |
asamappiaà pi gahiaà kusuma-
sareëa mahu-mäsa-lacchi-muhaà ||
[cütäìkurävataàsaà kñaëa-prasara-
mahärgha-manohara-surämodam |
asamarpitam api gåhétaà kusuma-
çareëa madhu-mäsa-lakñmé-mukham ||]
mahärgha-manohara-surämodam |
asamarpitam api gåhétaà kusuma-
çareëa madhu-mäsa-lakñmé-mukham ||]
atra hy asamarpitam api kusuma-çareëa madhu-mäsa-lakñmyä mukhaà gåhétam ity asamarpitam apéty etad avasthäbhidhäyi-padam artha-çaktyä kusumaçarasya balät-käraà prakäçayati |
atraiva prabhede väkya-prakäçatä yathodähåtaà präk "sajjayati surabhimäso" ity ädi | atra sajjayati surabhi-mäso na tävad arpayaty anaìgäya çarän ity ayaà väkyärthaù kavi-prauòhokti-mätra-niñpanna-çaréro manmathonmätha-kadanävasthäà vasanta-samayasya sücayati |
svataù-sambhavi-çarérärtha-çakty-udbhave prabhede pada-prakäçatä yathä—
väëiaa hatthi-dantä kutto amhäëaà bägha-kitté a |
jäva luliälaa-muhé gharammi parisakkae suëhä ||
jäva luliälaa-muhé gharammi parisakkae suëhä ||
[väëijaka hasti-dantäù kuto’smäkaà vyäghra-kåttayaç ca |
yäval lulitälaka-mukhé gåhe pariñvakkate snuñä ||]
yäval lulitälaka-mukhé gåhe pariñvakkate snuñä ||]
atra lulitälaka-mukhéty etat-padaà vyädha-vadhväù svataù-sambhävita-çarérärtha-çaktyä surata-kréòäsaktià sücayaàs tadéyasya bhartuù satata-sambhoga-kñämatäà prakäçayati |
tasyaiva väkya-prakäçatä, yathä— sihi-piccha-kaëëa-ürä bahuä bähassa gabbiré bhama{i} |
muttä-phala-ra{i}a-pasähaëäëaà majjhe sabattéëaà ||
[çikhi-piccha-karëa-pürä jäyä vyädhasya garviëé bhramati | muktä-phala-racita-prasädhanänäà madhye sapatnénäm ||]
muttä-phala-ra{i}a-pasähaëäëaà majjhe sabattéëaà ||
[çikhi-piccha-karëa-pürä jäyä vyädhasya garviëé bhramati | muktä-phala-racita-prasädhanänäà madhye sapatnénäm ||]
anenäpi väkyena vyädha-vadhväù çikhi-picchi-karëa-püräyä nava-pariëétäyäù kasyäçcit saubhägyätiçayaù prakäçyate | tat-sambhogaika-rato mayüra-mätra-märaëa-samarthaù patir jäta ity artha-prakäçanät tad anyäsäà cira-pariëétänäà muktä-phala-racita-prasädhanänäà daurbhägyätiçayaù khyäpyate | tat sa-sambhoga-käle sa eva vyädhaù kari-vara-vadhavyäpära-samartha äséd ity artha-prakäçanät |
nanu kävya-viçeño dhvanir ity uktaà tat kathaà tasya pada-prakäçatä ? kävya-viçeño hi viçiñtärtha-pratipatti-hetuù çabda-sandarbha-viçeñaù | tad-bhävaç ca pada-prakäçatve nopapadyate, padänäà smärakatvenäväcakatvät | ucyate—"syäd eña doñaù yadi väcakatvaà prayojakaà dhvani-vyavahäre syät |" na tv evam ; tasya vyaïjakatvena vyavasthänät | kià ca kävyänäà çaréräëäm iva saàsthäna-viçeñävacchinna-samudäya-sädhyäpi cärutva-pratétir anvaya-vyatirekäbhyäà bhägeñu kalpyata iti padänäm api vyaïjakatva-mukhena vyavasthito dhvani-vyavahäro na virodhé |
aniñöasya çrutir yadvad äpädayati duñöatäm |
çruti-duñöädiñu vyaktaà tadvad iñöa-småtir guëam ||
padänäà smärakatve’pi pada-mäträvabhäsinaù |
tena dhvaneù prabhedeñu sarveñv evästi ramyatä ||
vicchitti-çobhinaikena bhüñaëeneva käminé |
pada-dyotyena sukaver dhvaninä bhäti bhäraté ||
çruti-duñöädiñu vyaktaà tadvad iñöa-småtir guëam ||
padänäà smärakatve’pi pada-mäträvabhäsinaù |
tena dhvaneù prabhedeñu sarveñv evästi ramyatä ||
vicchitti-çobhinaikena bhüñaëeneva käminé |
pada-dyotyena sukaver dhvaninä bhäti bhäraté ||
iti parikara-çlokäù || 3.1 ||
|| 3.2 ||
|| 3.2 ||
yas tv alakñya-krama-vyaìgyo dhvanir varëa-padädiñu |
väkye saìghaöanäyäà ca sa prabandhe’pi dépyate ||
väkye saìghaöanäyäà ca sa prabandhe’pi dépyate ||
tatra varëänäm anarthakatväd dyotakatvam asambhavéty äçaìkyedam ucyate—
|| 3.3-4 ||
çañau sa-repha-saàyogo òhakäraç cäpi bhüyasä |
virodhinaù syuù çåìgäre te na varëä rasa-cyutaù ||
virodhinaù syuù çåìgäre te na varëä rasa-cyutaù ||
ta eva tu niveçyante bébhatsädau rase yadä |
tadä taà dépayanty eva te na varëä rasa-cyutaù ||
tadä taà dépayanty eva te na varëä rasa-cyutaù ||
çloka-dvayenänvaya-vyatirekäbhyäà varëänäà dyotakatvaà darçitaà bhavati | pade cälakñya-krama-vyaìgyasya dyotanaà yathä—
utkampiné bhaya-pariskhalitäàçukäntä
te locane pratidiçaà vidhure kñipanté |
krüreëa däruëatayä sahasaiva dagdhä
dhümändhitena dahanena na vékñitäsi ||
te locane pratidiçaà vidhure kñipanté |
krüreëa däruëatayä sahasaiva dagdhä
dhümändhitena dahanena na vékñitäsi ||
atra hi te ity etat padaà rasamayatvena sphuöam evävabhäsate sahådayänäm | yathä vä—
jhagiti kanaka-citre tatra dåñöe kuraìge
rabhasa-vilasitäs te dåñöi-pätäù priyäyäù |
pavana-vilulitänäm utpalänäà paläça-
prakaram iva kirantaù smaryamäëä dahanti ||18
rabhasa-vilasitäs te dåñöi-pätäù priyäyäù |
pavana-vilulitänäm utpalänäà paläça-
prakaram iva kirantaù smaryamäëä dahanti ||18
padävayavena dyotanaà yathä—
vréòä-yogän nata-vadanayä sannidhäne gurüëäà
baddhotkampaà kuca-kalaçayor manyum antar nigåhya |
tiñöhety uktaà kim iva na tayä yat samutsåjya bäñpaà
mayy äsaktaç cakita-hariëé-häri-netra-tribhägaù ||
baddhotkampaà kuca-kalaçayor manyum antar nigåhya |
tiñöhety uktaà kim iva na tayä yat samutsåjya bäñpaà
mayy äsaktaç cakita-hariëé-häri-netra-tribhägaù ||
ity atra tribhäga-çabdaù |
väkya-rüpaç cälakñya-krama-vyaìgyo dhvaniù çuddho’laìkära-saìkérëaç ceti dvidhä mataù | tatra çuddhasyodäharaëaà yathä rämäbhyudaye—"kåtaka-kupitaiù" ity ädi çlokaù | etad dhi väkyaà parasparänurägaà paripoña-präptaà pradarçayat sarvata eva paraà rasa-tattvaà prakäçayati |
alaìkäräntara-saìkérëo, yathä—"smara-nava-nadé-püreëoòhäù" ity ädi-çlokaù | atra hi rüpakeëa yathokta-vyaïjaka-lakñaëänugatena prasädhito rasaù sutaräm abhivyajyate || 3.3-4 ||
--o)0(o--
alakñya-krama-vyaìgyaù saìghaöanäyäà bhäsate dhvanir ity uktaà tatra saìghaöanä-svarüpam eva tävan nirüpyate—
|| 3.5 ||
asamäsä samäsena madhyamena ca bhüñitä |
tathä dérgha-samäseti tridhä saìghaöanoditä ||
tathä dérgha-samäseti tridhä saìghaöanoditä ||
kaiçcit |
täà kevalam anüdyedam ucyate—
|| 3.6a ||
täà kevalam anüdyedam ucyate—
|| 3.6a ||
guëän äçritya tiñöhanté mädhuryädén vyanakti sä | rasän . . . . . . . . . . . . . . .
sä saìghaöanä rasädén vyanakti guëänäçritya tiñöhantéti | atra ca vikalpyam guëänäà saìghaöanäyäçcaikyaà vyatireko vä | vyatireke’pi dvayé gatiù | guëäçrayä saìghaöanä, saìghaöanäçrayä vä guëä iti | tatraikya-pakñe saìghaöanäçraya-guëa-pakñe ca guëänätma-bhütänädheya-bhütän väçritya tiñöhanté saìghaöanä rasädén vyanaktéty ayam arthaù | yadä tu nänätva-pakñe guëäçraya-saìghaöanä-pakñaù tadä guëän äçritya tiñöhanté guëa-paratantra-svabhävä na tu guëa-rüpaivety arthaù | kià punar evaà vikalpanasya prayojanam iti ?
abhidhéyate—yadi guëäù saìghaöanä cetyekaà tattvaà saìghaöanäçrayä vä guëäù, tadä saìghaöanäyä iva guëänäm aniyata-viñayatva-prasaìgaù | guëänäà hi mädhurya-prasäda-prakarñaù karuëa-vipralambha-çåìgära-viñaya eva | raudrädbhutädi-viñayam ojaù | mädhuryaprasädau rasa-bhävatad-äbhäsa-viñayäveveti viñayaniyamo vyavasthitaù, saìghaöanäyäs tu sa vighaöate | tathä hi çåìgäre’pi dérgha-samäsä dåçyate raudrädiñv asamäsä ceti |
tatra çåìgäre dérgha-samäsä yathä—"mandära-kusuma-reëu-piïjaritälakä" iti | yathä vä—
anavarata-nayana-jala-lava-
nipatana-parimuñita-patra-lekhaà te |
kara-tala-niñaëëam abale
vadanam idaà kaà na täpayati || ity ädau |
nipatana-parimuñita-patra-lekhaà te |
kara-tala-niñaëëam abale
vadanam idaà kaà na täpayati || ity ädau |
tathä raudrädiñv apy asamäsä dåçyate | yathä—
"yo yaù çastraà bibharti sva-bhuja-guru-madaù" ity ädau | tasmän na saìghaöanä-svarüpäù, na ca saìghaöanäçrayä guëäù |
nanu yadi saìghaöanä guëänäà näçrayas tat kim-älambanä ete parikalpyantäm ? ucyate—pratipäditam evaiñäm älambanam |
tam artham avalambante ye’ìginaà te guëäù småtäù |
aìgäçritäs tv alaìkärä mantavyäù kaöakädivat || iti |
aìgäçritäs tv alaìkärä mantavyäù kaöakädivat || iti |
athavä bhavantu çabdäçrayä eva guëäù, na caiñäm anupräsädi-tulyatvam | yasmäd anupräsädayo’napekñitärtha-çabda-dharmä eva pratipäditäù | guëäs tu vyaìgya-viçeñävabhäsi-väcya-pratipädana-samartha-çabda-dharmä eva | çabda-dharmatvaà caiñäm anyäçrayatve’pi çaréräçrayatvam iva çauryädénäm |
nanu yadi çabdäçrayä guëäs tat-saìghaöanä-rüpatvaà tad-äçrayatvaà vä teñäà präptam eva | na hy asaìghaöitäù çabdä artha-viçeña-pratipädya-rasädy-äçritänäà guëänäm aväcakatväd äçrayä bhavanti | naivam | varëa-pada-vyaìgyatvasya rasädénäà pratipäditatvät |
abhyupagate vä väkya-vyaìgyatve rasädénäà na niyatä käcit saìghaöanä teñäm äçrayatvaà pratipadyata ity aniyata-saìghaöanäù çabdä eva guëänäà vyaìgya-viçeñänugatä äçrayäù |
nanu, mädhurye yadi nämaivam ucyate tad ucyatäm ; ojasaù punaù katham aniyata-saìghaöana-çabdäçrayatvam ? na hy asamäsä saìghaöanä kadäcid ojasa äçrayatäà pratipadyate | ucyate—yadi na prasiddhi-mätra-graha-düñitaà cetas tad aträpi na na brümaù | ojasaù katham asamäsä saìghaöanä näçrayaù ? yato raudrädén hi prakäçayataù kävyasya déptir oja iti präk pratipäditam | tac caujo yady asamäsäyäm api saìghaöanäyäà syät tat ko doño bhavet ? na cäcärutvaà sahådaya-hådaya-saàvedyam asti | tasmäd aniyata-saìghaöana-çabdäçrayatve guëänäà na käcit kñatiù | teñäà tu cakñur-ädénäm iva yathäsvaà viñaya-niyamitasya svarüpasya na kadäcid vyabhicäraù |
yat tüktam—"saìghaöanävad guëänäm apy aniyata-viñayatvaà präpnoti | lakñye vyabhicäradarçanät" iti | taträpy etad ucyate—yatra lakñye parikalpita-viñaya-vyabhicäras tad virüpam evästu | katham acärutvaà tädåçe viñaye sahådayänäà nävabhätéti cet ? kavi-çakti-tirohitatvät |
dvividho hi doñaù—kaver avyutpatti-kåto’çakti-kåtaç ca | taträvyutpatti-kåto doñaù çakti-tiraskåtatvät kadäcin na lakñyate | yas tv açakti-kåto doñaù sa jhaöiti pratéyate | parikara-çlokaç cätra—
avyutpatti-kåto doñaù çaktyä saàvriyate kaveù |
yas tv açakti-kåtas tasya sa jhaöity avabhäsate ||
yas tv açakti-kåtas tasya sa jhaöity avabhäsate ||
tathä hi—mahä-kavénäm apy uttama-devatä-viñaya-prasiddha-saàbhoga-çåìgära-nibandhanädy-anaucityaà çakti-tiraskåtatvät grämyatvena na pratibhäsate | yathä kumära-sambhave devé-sambhoga-varëanam | evam ädau ca viñaye yathaucitya-tyägas tathä darçitam evägre | çakti-kåtatvaà cänvaya-vyatirekäbhyäm avaséyate | yathä hi çakti-rahitena kavinä evaà-vidhe viñaye çåìgära upanibadhyamänaù sphuöam eva doñatvena pratibhäsate |
nanv asmin pakñe "yo yaù çastraà bibharti" ity ädau kim acärutvam ? apratéyamänam eväropayämaù | tasmäd guëa-vyatiriktatve guëa-rüpatve ca saìghaöanäyä anyaù kaçcin niyama-hetur vaktavya ity ucyate |
|| 3.6b ||
. . . . tan-niyame hetur aucityaà vaktå-väcyayoù ||
tatra vaktä kaviù kavi-nibaddho vä, kavi-nibaddhaç cäpi rasa-bhäva-rahito rasa-bhäva-samanvito vä, raso’pi kathä-näyakäçrayas tad-vipakñäçrayo vä, kathä-näyakaç ca dhérodättädi-bheda-bhinnaù pürvas tad-anantaro veti vikalpäù | väcyaà ca dhvany-ätma-rasäìgaà rasäbhäsäìgaà vä, abhineyärtham anabhineyärthaà vä, uttama-prakåty-äçrayaà tad-itaräçrayaà veti bahu-prakäram |
tatra yadä kavir apagata-rasa-bhävo vaktä tadä racanäyäù käma-cäraù | yadäpi kavi-nibaddho vaktä rasa-bhäva-rahitas tadä sa eva; yadä tu kaviù kavi-nibaddho vä vaktä rasa-bhäva-samanvito rasaç ca pradhänäçritatväd dhvany-ätma-bhütas tadä niyamenaiva taträsamäsä-madhya-samäse eva saìghaöane | karuëa-vipralambha-çåìgärayos tv asamäsaiva saìghaöanä | katham iti ced ucyate—raso yadä prädhänyena pratipädyas tadä tat-pratétau vyavadhäyakä virodhinaç ca sarvätmanaiva parihäryäù | evaà ca dérgha-samäsä saìghaöanä samäsänäm aneka-prakära-sambhävanayä kadäcid rasa-pratétià vyavadadhätéti tasyäà nätyantam abhiniveçaù çobhate | viçeñato’bhineyärthe kävye, tato’nyatra ca viçeñataù karuëa-vipralambha-çåìgärayoù | tayor hi sukumärataratvät svalpäyäm apy asvacchatäyäà çabdärthayoù pratétir mantharébhavati | rasäntare punaù pratipädye raudrädau madhyama-samäsä saìghaöanä kadäcid dhéroddhata-näyaka-sambandha-vyäpäreëa dérgha-samäsäpi vä tad-äkñepävinäbhävi-rasocita-väcyäpekñayä na viguëä bhavatéti säpi nätyantaà parihäryä |
sarväsu ca saìghaöanäsu prasädäkhyo guëo vyäpé | sa hi sarva-rasa-sädhäraëaù sarva-saìghaöanä-sädhäraëaç cety uktam | prasädätikrame hy asamäsäpi saìghaöanä karuëa-vipralambha-çåìgärau na vyanakti | tad-aparityäge ca madhyama-samäsäpi na na prakäçayati | tasmät sarvatra prasädo’nusartavyaù | ata eva ca "yo yaù çastraà bibharti" ity ädau yady ojasaù sthitir neñyate tat-prasädäkhya eva guëo na mädhuryam | na cäcärutvam ; abhipreta-rasa-prakäçanät | tasmäd guëävyatiriktatve guëa-vyatiriktatve vä saìghaöanäyä yathoktäd aucityäd viñaya-niyamo’stéti tasyä api rasa-vyaïjakatvam | tasyäç ca rasäbhivyakti-nimitta-bhütäyä yo’yam anantarokto niyama-hetuù sa eva guëänäà niyato viñaya iti guëäçrayeëa vyavasthänam apy aviruddham |
|| 3.7 ||
viñayäçrayam apy anyad aucityaà täà niyacchati |
kävya-prabhedäçrayataù sthitä bhedavaté hi sä ||
kävya-prabhedäçrayataù sthitä bhedavaté hi sä ||
vaktå-väcya-gataucitye saty api viñayäçrayam anyad aucityaà saìghaöanäà niyacchati | yataù kävyasya prabhedä muktakaà saàskåta-präkåtäpabhraàça-nibaddham, sandänitaka-viçeñaka-kaläpaka-kulakäni, paryäya-bandhaù parikathä khaëòa-kathä sakala-kathe sarga-bandho’ bhineyärtham äkhyäyikä-kathe ity evam ädayaù | tad-äçrayeëäpi saìghaöanä viçeñavaté bhavati | tatra muktakeñu rasa-bandhäbhiniveçinaù kaves tad-äçrayam aucityam | tac ca darçitam eva | anyatra käma-cäraù |
muktakeñu prabandheñv iva rasa-bandhäbhiniveçinaù kavayo dåçyante | yathä hy amarukasya kaver muktakäù çåìgära-rasa-syandinaù prabandhäyamänäù prasiddhä eva | sandänitakädiñu tu vikaöa-nibandhanaucityän madhyama-samäsä-dérgha-samäse eva racane | prabandhäçrayeñu yathokta-prabandhaucityam evänusartavyam | paryäya-bandhe punar asamäsä-madhyama-samäse eva saìghaöane | kadäcid arthaucityäçrayeëa dérgha-samäsäyäm api saìghaöanäyäà paruñä grämyä ca våttiù parihartavyä | parikathäyäà käma-cäraù, tatretivåtta-mätropanyäsena nätyantaà rasa-bandhäbhiniveçät | khaëòa-kathä-sakala-kathayos tu präkåta-prasiddhayoù kulakädi-nibandhana-bhüyastväd dérgha-samäsäyäm api na virodhaù |
våtty-aucityaà tu yathä-rasam anusartavyam | sarga-bandhe tu rasa-tätparye yathä-rasam aucityam anyathä tu käma-cäraù | dvayor api märgayoù sarga-bandha-vidhäyinäà darçanäd rasa-tätparyaà sädhéyaù | abhineyärthe tu sarvathä rasa-bandhe’bhiniveçaù käryaù | äkhyäyikä-kathayos tu gadya-nibandhana-bähulyäd gadye ca chando-bandha-bhinna-prasthänatväd iha niyame hetur akåta-pürvo’pi manäk kriyate || 3.7 ||
|| 3.8 ||
etad yathoktam aucityam eva tasyä niyämakam |
sarvatra gadya-bandhe’pi chando-niyama-varjite ||
sarvatra gadya-bandhe’pi chando-niyama-varjite ||
yad etad aucityaà vaktå-väcya-gataà saìghaöanäyä niyämakam uktam etad eva gadye chando-niyama-varjite’pi viñayäpekñaà niyama-hetuù | tathä hy aträpi yadä kaviù kavi-nibaddho vä vaktä rasa-bhäva-rahitas tadä käma-cäraù | rasa-bhäva-samanvite tu vaktari pürvoktam evänusartavyam | taträpi ca viñayaucityam eva | äkhyäyikäyäà tu bhümnä madhyama-samäsä-dérgha-samäse eva saìghaöane | gadyasya vikaöa-bandhäçrayeëa chäyävattvät | tatra ca tasya prakåñyamäëatvät | kathäyäà tu vikaöa-bandha-präcurye’pi gadyasya rasa-bandhoktam aucityam anusartavyam || 3.8 ||
1 Also known as Sahådayälokaù.
2 Also known as Sahådayälokaù.
3 Gäthä 2.75, Cited, Kävya-prakäça 138.
4 Gäthä 1.4. Cited, Kävya-prakäça 136, Sähitya-darpaëa 1.2.
5 Gäthä 938.
6 Gäthä 962.
7 Gäthä 880. Cited Kävya-prakäça 135.
8 Srk 709, Rasärëava 1.441.
9 Sad-ukti-karëämåta 978, Säh.D. 2.17.
10 Srk 808 (vidyäyäù); Svm 87.8 (kasyäpi)
11 Amaru 67; Srk 664, Skm 720, Skv 489, Sv 1627
12 Srk 515
13 Rasärëava-sudhäkara 2.26.
14 Srk 770.
15 Srk 240, Skm 993, yaçodharmaëaù, Smv 43.33.
16 Supplement 982 to Gähä-sattasäi.
17 Supplement 868 to Gähä-sattasäi.
18 Not found in all editions.
Sri Garga-Samhita | Oraciones Selectas al Señor Supremo | Devotees Vaishnavas | Dandavat pranams - All glories to Srila Prabhupada | Dandavat pranams | Santos Católicos | El Mundo del ANTIGUO EGIPTO II | El Antiguo Egipto I |Archivo Cervantes | Neale Donald Walsch | Sivananda Yoga | SWAMIS | Hari Katha | Hinduismo | Biografías
No hay comentarios:
Publicar un comentario