Alankara-kaustubha :: 8 - Arthalankara - Sri Kavi Karnapura

http://b4tea.com/fun/days/janmashtami-photos-sri-krishna-jayanti-wallpapers

añöamaù kiraëaù |

alaìkära-nirüpaëo näma

athälaìkärä ucyante—

1. upamä

|| kärikä 216 ||

yathä-kathaïcit sädharmyam upamä . . . . . . . ||

upamänopameyayor yathäkathaïcid yena kenäpi samänena saàbandha upamä | sa cäàçena, na tu sarvair aàçaiù—sarväàçatvenäbhedäd upamänopameya-bhäva eva na bhavatéti |

yathä-kathaïcit iti sütrasyärtham äha—upamänopameyayor ity ädinä | upamänopameyayoù sädåçya-sambandha upamälaìkäraù | sädåçya-sambandham eväha—yathä kathaïcid iti | eka-dvy-ädi-dharmeëa, na tu sarveëa dharmeëety arthaù | yena kenäpéti sädhäraëena dharmeëety arthaù | samäneneti upamänopameya-våttinety arthaù | dharmeëeti, “dhänyena dhanavän” itivad abhede tåtéyä | tathä copamänopameya-våtty-eka-dvy-ädi-sädhäraëa-dharmäbhinnaù sambandhaù sädåçya-sambandhaù | na tu sarvair aàçair iti | na tüpamäna-våtti-yavanto dharmäs tair ity arthaù | abhedäd iti sva-niñöhayävad dharmeëa sva-sadåçaà svam eva, ato’bhedena upamänopameya-bhäva eva na sambhavatéty arthaù ||

yathä-kathaïcit iti | daëòi-kåtopamä-lakñaëa-cchäyaivätivyäptim atéva pratéyamäneyaà lakñaëa-ghaöanä våtti-granthäd vakti dvy-atiriktaiva pratipädyate | nätra tatra gåhétäyäù pratéyamäna-sädåçyäyä upamäyä antarbhävo kathaïcid bhävyaù | na cäàçeneti | “bhüyo’vayava-sämänya-yogo jäty-antarasya yat” iti kaiçcil lakñitasya sädåçya-lakñaëasyänubandhaù sphuöa eva | etad abhipretyaiva prakäça-sarvasva-kaustubha-kådädénäà lakñaëeñu sämya-sämänya-sädåçyädi-pada-nyag-bhävena sädharmya-padasya niveçaù | sütrekñikayä mata-dvaya-samädhänam itthaà kaiçcic ceñöitaù, yathä—“yatra kiïcit sämänyaà kaçic ca viçeñaù sa viñayaù sadåçatäyäù” ity uddhåte sarvasva-granthokteù |

upamäyä vicchitti-mäträtireko’nekälaìkara-jévätu-bhütatvaà cänädi-kälataù kalitam ity asyänanya-sädhäraëtaiväträgrima-nirdeça-béjam | atra sädhäraëa-dharmasyässädhäraëasyäpi sämänyaà kvacid aikarüpyeëa çabdaikya-mayatvena vä, kvacid vä tasya påthaktayä nirdeço vastu-prativastu-bhävena, yathä lakñyayäntyä muhur valita-kandhara-mänanantadävåtta-vånta-çatapatra-nibhaà vahantyä ity ädi mälaté-mädhava-padye, päëòyo’yaà aàsärpita-lamba-häraù ity ädi raghu-padye ca | paraà na sa bhedaù sädharmya-pratighätakaù | etam eväbhipräyaà kecid äcärya-daëòi-lakñaëe udbhütam iti padenaiva gatärthe manyante | paramäcärya-pädair väkyärthotthaà tatra tatra sädåçye bhinna-väkya-ghaöane’py upamä-sthitiù svékåtä, na tan navénälaìkäraka-cakra-sammatam iti viçeñaù | upamä-dyotakänäm iva vad-ädénäà suñöhu saàgrahaù kävyädarçato grahaëéyaù | asya bheda-parigaëane präcénair bhämaha-daëòy-ädibhiù, nätipräcénair udbhaöa-rudraöädibhir arväcénair bhoja-mammaöa-viçvanäthädibhiç ca yathä-ruci bhinna eva märgo’välambi | tatra navéna-mata-pakña-pätinä kaustubha-kåtä darpaëänumoditäù saptaviàçatir eva bhedäù sannibaddhäù | mammaöoktäs tu païcaviàçatiù | etaà ca bheda-parikalpanä-sükñmatva-kåtam antaräyaà häsyakaram iva ca kecid ädhunikä manyante | tat tu na sämänyato riktaà vaca iti dhvani-kiraëa-vyäkhyäna asmäbhir upapäditam | paraà bheda-saìkhyä-laghutvam api na sugamo bheda-märgo yukti-sükti-pratiñöhaù | yathädho-darçite’navénasya kasyacid upamä-bheda-prapaïce—

samänam adhikaà hénaà viparétaika-deçikam |

yädåcchikam abhütaà ca saptaupamyärtha-saìgrahaù || iti |

ato’rocake’pi rucir vaiyäkaraëälaìkärika-padärtha-saìkara-sandhe bheda-bandhe mati-däròhyam ity alaà pallavitena ||

|| kärikä 217 ||

. . . . . . . . . . . . . sä bhaved dvidhä |

pürëä lupteti . . . . . . . . . . . . . . .||

sä upamä |

|| kärikä 218 ||

. . . . . . pürëä tu dharmenaiva yathädibhiù |

upamänopameyäbhyäà . . . . . . . . .||

dharmaù sämänya-dharma ählädakatvädi | iva-yathä-vädayä aupamya-väcakäù | upamänaà candrädi | upameyaà muhkädi | etair yuktä pürëety arthaù |

pürëä tv iti | yatra väkye ete ete sarve çabdä vartante | tatra pürëopamälaìkäro jïeya iti samudäyärthaù ||

|| kärikä 219 ||

. . . . . . . . . . . iyam eveva-vädibhiù |

yuktä çrauté . . . . . . . . . . . . . ||

iyam eva pürëä iva-yathä-vädibhir yuktä ced bhavati tadä çroté | tatra tasyeva ity anena [pä 5.1.116] vihito vatiç ca çrautyam eva |

|| kärikä 220 ||

. . . . . samädyais tu sä syäd ärthé ca . . ||

sä pürëä samädyair yuktä yadi bhavati tadärthé | samädayas tu sama-samäna-sadåça-sadåkña-sadåk-tulya-sammita-nibha-caura-bandhu-prabhåtayaù | tasya tulyaà kriyä ced ity anena [pä 5.1.115] vihitena vatinä cärthé | tatra tena tulyam iti tac-chabda upamäna-paraù | tulya-çabda upameya-paraù | tasya tulyam ity atra viparyayaù | ubhayaà tulyam ity ubhaya-niñöhaù |

viparyaya iti | tasyopameyasya tulyam upamänam ity arthaù | ubhayaà tulyam ity ukte upamänopameyobhaya-niñöha-dharmaù pratéyate |

|| kärikä 221 ||

. . . . . . . . . . . . . . . . tad-dhite |

väkye samäse cety ete ñoòhä . . . . . . . . ||

ete çrauty-ärthé ca | taddhitädi-trike ñaò-vidhä bhavati | taddhitaà tu vaty-ädi— tad yathä vati-kalpa-deçya-deçéya-bahusmåt-prabhåtayaù | väkyaà prasiddham, samäsaç ca | taddhita-gä çrauté, väkya-gärthéti pürëä ñaò eva |

|| kärikä 222 ||

. . . . . . . . . . . . luptä tu lopataù |

dharma-vädyupamänänäm eka-dvi-tri-krameëa hi ||

dharmädénäm ekasya dvayos trayäëäà vä lopato luptä bhavatéy arthaù |

|| kärikä 223 ||

dharma-lope kramenaiñä pürëävat ñaò-vidhoditä |

kintu taddhita-gä çrauté luptäyäà neti païcadhä ||

eñä luptä taddhita-gädi-bhedena pürëävat ñaò-vidhä bhavitum ucitä | çrauté luptä tri-vidhä, ärthé luptä tri-vidheti | kintu dharma-lopa-taddhita-gä çrauté luptä na bhavatéti païcaiva— väkya-gä çrauté luptä, samäsa-gä çrauté luptä, taddhita-gärthé luptä, väkya-gärthé luptä, samäsa-gärthé lupteti |

kintv iti | yatra tasyopameyasya tulyam ity arthe vati-pratyayas tataiva çrauté luptä | atra yadi dharma-lopas tadä väkyärtha eva na bhavati, tad yathä vakñyamäëodäharane, “tvad-änanasya” [a.kau. 8.1] ity ädau mädhuryädi-dharma-lope väkyärtha-saìgatir na syät | tasmät tad-dhitayä çrauté luptä nästéty asau dvidhaiva çrauté luptä ||

|| kärikä 224 ||

kyaci karmädhära-kåte kartå-karma-kåte ëami |

kyaìi ceti punaù païcevädi-lope yathä-kramam ||

karma-kåte kyaci, ädhära-kåte kyaci, kartå-kåte ëami ëamuli, karma-kåte vä ëamuli, kyaìi ceti sä luptä punaù païceti daça |

|| kärikä 225 ||

upamänänupädäne dvaidhaà väkya-samäsayoù ||

tatra luptäyäm upamänänupädäne sati väkya-samäsayor nimittayor dvaidhaà bhavati |

|| kärikä 226 ||

iväder anupädäne dvaidhaà syät kvip-samäsayoù ||

punas tasyä ivädi-lope kvapi samäse ca dvaidham |

|| kärikä 227 ||

dharmopamänayor lope dvaidhaà väkya-samäsayoù ||

punas tasyä dvaidham ity arthaù |

|| kärikä 228 ||

dharmevavädi-lope tu dvaidhaà syät kvip-samäsayoù ||

punar dvaidham ity arthaù |

|| kärikä 229 ||

upameyasya lope tu syäd ekä pratyaye kyaci ||

punar ekä |

|| kärikä 230 ||

dharmopameya-lope'nyä tri-lope tu samäsa-gä |

evaà daçaikädaça ca luptä syäd eka-viàçatiù ||

pürëä ñaò eva tena syur upamäù sapta-viàçatiù ||

tatra pürëädi-krameëodäharaëäni | taddhita-gä çrauté pürnä yathä—

tvad-änanasya mädhuryaà locanänandi candravat |

akñëoç ca tava lälityaà rädhe néla-sarojavat ||8.1||

atra tatra tasyevety anena vatiù çrauty-artha-pratipädakaù |

väkya-gä çrauté pürëä, yathä—

çyäme vakñasi kåñëasya gauré räjati rädhikä |

kanakasya yathä rekhä vimale nikañopale ||8.2||

atra çyäma-gaurétvaà dharmaù, yathä-çabdaù upamä-väcé, upamänaà kanaka-rekhädi, upameyaà rädhädi | atra vyaìgyam api dharmäntaram upamä-gatam, tad yathä kanaka-rekhä-nikañopalayor niñpandatvena rädhä-kåñëayor änanda-niñpandatvam |

kanaka-rekhädéty-ädi-padena nikañopalaà ca | rädhety ädi-padena kåñëa-vakñaç ca ||

samäsa-gä çrauté pürnä, yathä—

rädhä-kåñëau mama nava-taòid-däma-medhäv iväkñëoù

syätäà täpa-praçamana-kåtau péta-néla-prakäçau |

yäv anyonyävayava-rucibhiù käïcanair indranélair

akÿptena prakaöa-mahasä niñka-räjena tulyau ||8.3||

atra pürvärdhe ivena nitya-samäse vibhakty-alopaù, pürva-pada-prakåti-svaratvaà cety ivena samäsaù |

rädhä-kåñëau parasparäìga-rucibhiù svarëair indranéla-maëibhiç cäkÿptena niñka-räjena padaka-çreñöhena tulyau |

ärthé taddhita-gä pürnä, yathä—

komalaà te vapus tanvi rädhe bhäti çiréñavat |

paruñaà vartate kasmän namo dambholivat tava ||8.4||

atra tena tulyaà kriyä ced ity anena vatiù, tena tulyärthatväd ärthé |

väkya-gärthépürëä, yathä—“rädhä-kåñëau mama“ (a.kau. 8.3) ity äder uttarärdhe yäv anyonyävayava-rucibhiù käïcanair indranélair akÿptena prakaöam ahasä niñka-räjena tulyau |

samäsagärthé pürëä, yathä—

mådulam api çiréña-tulyam aìgaà

kamala-samaà vikaçan mukhaà tavedam |

rasayati ca vacaù sudhä-samänaà

katham açani-pratimaà mano dunoti ||8.5||¹

iti pürëäyäù ñaò-bhedäù |

he rädhe ! taväìgam idaà sukhaà ca sudhä-samänaà vakñaç ca mäà ramayati sukhayatéty arthaù | sudhä, yathä sudhaiva svädvé, atra svädutva-bodhaka-padäbhäväd eva dharma-lopo jïeyaù, tathäpi dharma-väcaka-padädhyähäräd eva çäbda-bodho jïeyaù | evam upamänädi-lope’pi bodhyam ||

atha dharma-lope väkya-gä çrauté luptä, yathä—

rädhe sundaratäìgeñu väg-bhaìgé vadane tava |

manasi praima-vaidaghé satyaà vacasi sudhä yathä ||8.6||

samäsa-gä çrauté luptä, yathä—

bhruvau tava dhanur late iva tad agrato locane

lasan madira-dampaté iva puratas tayor näsikä |

smareñudhir iva sphurat-puraöa-nirmitädho-mukhé

tadéya-çikhare nyadhät bham iva kaù kåto mauktikam ||8.7||

bhuväv iti | dhanur late iva vakre, madira-dampaté khaïjana-stré-puruñäv iva caïcale | kandarpasya svarëa-nirmitädhomukhé iñudhis tüëa iva näsikä manoharä | tasyä näsikäyä agra-bhäge | bham iva nakñatram iva ||

taddhita-gärthé luptä, yathä—

çiréña-kalpäny aìgäni rädhe såñövä vidhis tava |

dambholideçyaà dhéräkñi ceto niramiméta kim ||8.8||

väkya-gärthé luptä, yathä—

taväsyaà samam aïjena madhunä sadåçaà smitam |

rädhike sudhayä tulyä väci çabdärthamägharé ||8.9||

samäsa-gärthé luptä, yathä—

kanaka-çambhu-samau bata te kucau

mama karäv api néraja-sannibhau |

tvam api candraka-çekhara-seviné

yad ucitaà tad ihädiça rädhike ||8.10||

atha ivädi-lope karma-kyaci, yathä—

väëéyati kaöäkñaà te kärmukéyati yo bhruvam |

våthä kämaù puñpa-bäëa-kärmuko bhuvi viçrutaù ||8.11||

ädhära-kyaci, yathä—

vanéyati gåhe rädhä gåhéyati vanäntare |

yävad älokitaù ko'pi tvayä nava-ghana-dyutiù ||8.12||

kyaìi, yathä—

haréyate sä sa ca rädhikäyate

nirantaraà bhävanayobhayor ubhau |

viparyayeëäpi viparyayotthitäà

viyoga-bädhäà sadåçém upeyatuù ||8.13||

ubhayo rädhä-kåñëayor madhye sä rädhä çré-kåñëasya bhävanayä haréyate, aham eva harir ity ätmänaà harim iväcarati | tathä çré-kåñëo’py aham eva rädhikety ätmänaà rädhikäm iväcarati | viparyayeëa rädhäyäù, çré-kåñëa-rüpatvasya çré-kåñëasya rädhikä-rüpatvasya ca viparyayeëa | viparyayotthitäm iti çré-rädhikäyäù svasyäù çré-kåñëatva-bhävanayä çré-kåñëa-viraha-péòäòhya-bhäve’pi çré-kåñëasya yathä rädhikä-viraha-péòä jäyate, tat-sadåçé rädhikä-viraha-péòä rädhikäyä bhavatu | evaà çré-kåñëasya svasya rädhikätva-bhävanayä rädhikä-viraha-péòädy-abhäve’pi çré-rädhikäyä yathä çré-kåñëa-viraha-péòä jäyate tat-sadåçé çré-kåñëa-viraha-péòä çré-kåñëasya bhavaty evety arthaù ||

karma-ëamuli, yathä—

rädhe sudhä-dhäma-darçaà paçyan mukham idaà tava |

kartå-ëamuli, yathä—

kåñëaç cakora-saïcäraà saïcaraty eña lälasaù ||8.14||

evaà daça |

upamänänupädäne dvidhä, yathä—

tvad-änanasya sadåçaà kim apéha na dåçyate | iti väkya-gä |

nahi tvat-sadåçé kväpi rädhe käpi vilokyate ||8.15|| iti samäsagä |

ivädy-anupädäne dvaidhaà yathä—

açanayati kusumam açaniù

kusumati hälähalaty amåtam |

hälähalam apy amåtati

samayo'syä duùkha-sukha-datve ||8.16||

iyaà kvip-gä |

navadhärädhara-çyämam abhirämam idaà mahaù |

änayan nayanänandaà kasya no harate manaù ||8.17||

iyaà samäsa-gä |

dharmopamänayor lope dvaidhaà yathä—

tammasi kià ti pianto kaötarasaà muraliväaëe kaëha |

jassa samo ëatthi raso so iha ëaare ghare ghare ha{i} ||8.18||

iyaà väkya-gä | ihaiva jacchariso ëatthi rao iti päöhe samäsa-gä | dharmevädi-lope dvaidhaà yathä açanayati kusumam ity ädau hanta kaadäcid api täsäm iti caturtha-caraëe yadi syät tad evädi-lope dharma-lope ca kvip-gä |

rädhe çärada-péyuñamayükhamukhu maunatäm |

muïca péyuña-vacanaiù siïca me karëayor yugam ||8.19||

baddho rädhikayäpäìgalatayä kåñëa-kuïjaraù |

tat-keli-sädhanébhüto na gantuà kvacid arhati ||8.20||

atra dharmevädi-lope samäsagä |

upameya-lope kyaci tv ekä yathä—

komaläsi prakåtyaiva çiréñäpi rädhike |

aho mänasya mähätmyaà yena tvam açanéyasi ||8.21||

aträtmänam açanéyaséti vaktavye ätma-çabdasyopameyasya lopaù |

dharmopameya-lope yathä—

jayati manobhava-siddhiù

käpi çarac-candramaù-samaà dadhaté |

cakita-måga-çäva-nayanä

nayanänandaà cakäroccaiù ||8.22||

ity atropameya-lope dharma-lopaç ca, çarac-candra-lalitäsyeti yato na kåtam |

tri-lope samäsa-gä | pürvasyottarärdham | atra måga-çävasya nayane iväyate nayane yasyä iti samäse upamänam, tad-dyotakam ivädi ca, tad-dharmaç ca, trayäëäà luptatä—ity eka-viàçatiù | pürëäbhiù saha sapta-viàçatiù |

2. mälopamä

|| kärikä 231 ||

ekatvam upameyänäm upamänäm anekatä |

dharmaikarüpya-vairüpye dvedhä mälopamä bhavet ||

upamä-prapaïco'yam udäharaëam—

müla-sthiteneva mahorageëa latä daveneva kuraìgabälä |

himägameneva sarojiné sä bhavad-viyogena dunoti rädhä ||8.23||

atra dharmaikarüpyam |

trailokya-sampad iva nirbhara-garva-hetur

mädhvéka-pétir iva vihvalävidhätraé |

prasväpanästra-phalikeva manobhavasya

tvaà jïäna-viplava-karé mama bhäsi rädhe ||8.24||

atra vairüpyaà nänä-vidhatvät |

3. rasanopamä

|| kärikä 232 ||

upameyasyopamätvam uttarottarato yadi |

abhinna-bhinna-hetutve dvidhä sä rasanopamä ||

yathä—

äkåtir eva te prakåtiù prakåtir iva vyavahåtiù sumukhi |

vyavahåtir iva sat-kérté ramyä ramaëé-sabhäsu sakhi rädhe ||8.25||

abhinna-dharmä |

vapur iva madhuraà rüpaà rüpam ivänanda-däyi guëa-våndam |

guëa-våndam iva viçuddhaà yaçaù kåçäìgé-sabhäsu tava rädhe || ||8.26||

bhinna-dharmä |

4. ananvayaù

|| kärikä 233 ||

ekasyaivopamänopameyatve'nanvayopamä |

eka-väkye . . . . . . . . . . . . . . . . .

upamänäntaräsambandho'nanvayaù | yathä—

äloki sä bäla-kuraìga-neträ

rädheva rädhä bhuvane’dvitéyä |

adyäpi me santi mano-nikhätäs

te tat-kaöäkñä iva tat-kaöäkñäù ||8.27||

5. upameyopamä

|| kärikä 234 ||

. . . . . . . . .viparyäsa upameyopamä dvayoù ||

dvayor upamänopameyayor viparyäse upameyopamä |

yathä—

tanur iva çobhä çobheva

tanur garimeva madhurimä tasyäù |

atha madhurimeva garimä

rädhäyäù kim aparaà bhrümaù ||8.28||

yathä vä—

harir iva rädhä rädheva

harir garimeva madhurimä ca tayoù |

atha madhurimeva garimä

mahimeva kåpä kåpeva mahimä ||8.29||

iyam evänyanyopamä |

|| kärikä 235 ||

. . . . upamänasya nindäyäm ayogyatve niñedhataù |

praçaàsä yopameyasya sopameyopamäparä ||

yatreti çeñaù | yathä—

kalpadrume sthävaratä dåòhatvaà

cintämäëau kämagavéñu gotvam |

sva-bhakta-saìkalpa-vidher vidhäne

he nätha kåñëa tvam iva tvam eva ||8.30||

tatropamänasya nindä—

indévaraà vä dalitäïjanaà vä

navämbudo vä maghavan-maëir vä |

kåñëasya dhämnaù sadåçaà na kiïcit

tadéya-dhämeva tadéya-dhäma ||8.31||

aträyogyatve niñedhaù | evam anye'pi bahavaù santi, grantha-gaurava-bhayän nodähriyante |

6. asambhavopamä

|| kärikä 236 ||

asambhävyaà samuddhävyopamäne'sambhavopamä ||

ya kriyata iti çeñaù | yathä—

pürëaù sadaivästu sudhämayükhaù

kalaìka-hénaç ca sadaiva bhüyät |

näyaà cakorair api péyatäà ca

rädhe tvad-äsyena tuläà bibhartu ||8.32||

7. utprekñä

|| kärikä 237 ||

sambhävanopamänenopameyotkarña-hetukä |

utprekñä nünam ity-ädi-çabda-dyotyä . . . . ||

utprekñä-nämälaìkäraù | sambhävanä hetv-antaropanyasena vitarkanam | nünaà-manye-çaìke-iva-dhruvaà-tu-kià-kimutety-ädayo nünam-ädayaù |


yathä—

nañöo nañtaù pratikuhu muhuù pürëatäm eti candro

räkäà räkäà parti nanu bhaved anya-rüpaù kadäpi |

nänyo hetus tad iha lalite vékñya vékñya tvad-äsyaà

nünaà dhätä tam aticaturo nirminéte'numäsam ||8.33||

yathä vä— utkérëair ivety ädi (a.kau. 2.1) |

yathä vä—

jåmbhänubandha-vikasad-vadanodaräëäà

candraù kareëa kåpayeva kumudvaténäm |

nirväpya gäòha-virahänalam ujjvalantam

aìgära-puïjam iva karñati bhåìga-saìgham ||8.34||

yathä vä—

çrévatsasya ca kaustubhasya ca ramä-devyäç ca garhäkaro |

rädhä-päda-saroja-yävaka-raso vakñaùsthala-stho hareù |

bälärka-dyuti-maëòaléva timiraiç chandena bandékåtä

kälindyäù payaséva pébavikakñaà raktotpalaà pätu vaù ||8.35||

atra iva utprekñäyäm ity ädau sarvatra sambhävanam eva |

|| kärikä 238 ||

8. sandehaù

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . sa saàçayaù |

bhedänuktau tad-uktau tu sandehaù . . . . .. ||

sandehälaìkäraù | krameëodäharaëe –

rädhe mukhaà tava vidhur nu saroruhaà nu

netre ca khaïjana-yugaà nu cakoraké nu |

mürtiç ca käïcana-lataiva nu candrikä nu

dhätä nu païca-viçikhé nu raso nu vä’dya ||8.36||

meghaù kim eña sa kathaà dharaëé kim asmiàç

chando’yam asya vigataù kva nu vä kalaìkaù |

mälä kim atra taòitaù sthiratä kva tasyäù

kåñëaù kim eña sumukhaù sakhi péta-väsäù ||8.37||

nätra sa kathaà dharaëäv iti sandehocchedaù | api tu tat-paripoña eva | etena niçcayänto’yaà na bhavati | “kåñëaù kim eña” iti kià-çabdo niçcayaà bädhate | kecin niçcayäntam api sandehaà manyante | sa yathä—

megho näyaà vraja-pati-suto näpi saudäminéyaà

pétaà väsaù sura-dhanur idaà naiña barhävataàsaù |

bäläkéyaà na khalu vitatiù paçya muktävaléyaà

visrabdhä tvaà vihara çaradi prävåñaù ko’vakäçaù ||8.38||

9. rüpakaà

|| kärikä 239 ||

. . . . . . . . . rüpakaà tu tat |

yat tädätmyaà dvayoù. . . . . . . . . .||

dvayor upamänopameyayoù | atiçayäbhedäd apahnuta-bhedatvaà tädätmyam |

|| kärikä 240-241 ||

. . . . . . . . . tac ca dvidhaiveti vidur budhäù |

samasta-vastu-viñayam eka-deça-vivarti ca ||

äropyamänaç cäropa-viñayo yatra çabdagau |

tad-ädiù . . . . . . . . . . . . .||

ädiù samasta-vastu-viñayam |

|| kärikä 242 ||

äropyamäëaù çabda ärthaç ca tat-param |

ekadeça-vivarti . . . . . . . . . .||

çäbdaù çabdopättaù | ärtho’rtha-gamyaç ca | kaçcic chäbdaù kaçcid artha-maryädayä avaseya ity ekadeça-vivartitvam | krameëodäharaëe—

udaïcad-vakñoja-stavaka-namitä bähu-viöapa-

dvayé-dole ramyä smita-kusuma-saurabhya-subhagä |

iyaà sandhyäräga-cchavila-mådu-päëy-aìguli-dalä

navénä te rädhe vilasati tanü ratna-latikä ||8.39||

atra samasta-vastu-viñayam äropyamäëäropa-viñayayoù çabdopättatvät |

prasünair nänä-bhaiù smita-malinim äruëya-piçunair

lasan nänä-bhävä madhupa-gaëa-jhaìkära-kalahä |

çriyä särdhaà bata vidadhaté gokula-pater

urasyä rasyänäm upari vanamälä vijayate ||8.40||

atra vanamäläyä näyikätvenäropaù çriyaù pratinäyikätvena—sa cärtha eva, prasünänäà smitädy-äropas tu çäbda ity ekadeça-vivarti |

|| kärikä 243 ||

. . . äropa-viñayäbhäve'py äropyaà yadi tat param ||

param anya-prakäram ity arthaù | yathä—

madhurima-rasa-väpé-matta-haàsé-prajalpyaù

praëaya-kusuma-väöé-bhåìga-saìgéta-ghoñaù |

surata-samara-bheré-bhäìkåtiù pütanärer

jayati hådaya-daàçé ko'pi vaàçé-ninädaù ||8.41||

atra madhurimarasaväpyädénäm äropyäëäm äropa-viñayo nästéti |

|| kärikä 244 ||

uktaà prasaìgi . . . . . . . . |

prasaìgi prakåñöa-saìgavat sajätéya-bahulam ity arthaù | trividha-bhedam eva yad uktam |

|| kärikä 245 ||

. . . . . . . . niùsaìgam ekam eva vivakñitam ||

ekam eva pradhänatvena vivakñitaà tathävidha-sajätéya-çünyaà niùsaìgam |

yathä—

na paçyati na bhäñate na ca såëoti na spandate

nimélati vighürëate patati mürchatéyaà yataù |

tad etad anuméyate kim api bädhate rädhikäà

mukunda-viraha-vyathä-viña-visarpa-visphürjitam ||8.42||

|| kärikä 246 ||

mälä-rüpakam anyat tu jïeyaà mälopamänavat ||

yathä —

çravasoù kuvalayam akñëor

aïjanam uraso mahendra-maëi-däma |

våndävana-ramaëénäà

maëòanam akhilaà harir jayati ||8.43||

çravasor iti | païcahäyanaù (matäntare saptahäyano vä) kavi-karëapüro bhagavataù çré-kåñëa-caitanya-candräd uddéptia-kavitva-käntir iyam eva çlokaà prathamaà grathitavän iti prasiddhiù | äryä-çatakäkhyasya granthasya karëapüra-kåtasyäyam eva mukha-bandhaù | atra çloke pariëämäkhyälaìkära-bhedasya rüpakäd udbhävitasya sthitir apy avaseyä | kuvalayädénäà maëòana-rüpa-prakåtärtha upayoga-darçanät ||

yathä vä—

çauöéryaà smara-bhüpater madhu-mado lävaëya-lakñmyäù smayaù

saubhägyasya viläsa-bhür madhurimolläsasya häsaù çriyaù |
advaitaù guëa-sampadäm upaniñat kelé-viläsävaleù

seyaà locana-candrikä-caya-camatkäraç cakorekñaëä ||8.44||

|| kärikä 247 ||

çliñöasya väcakasyänurodhäd äropa eva yaù |

so'nyasyäropa-hetuç cet paramparita-nämakam ||

anyasyäçliñöasyärope yadi hetuù syät tadä rüpakaà paramparitäkhyam |

yathä —

padmänanotsukatayä bhramaraù kaläbhiù

sarväbhir anvitatayä tvam akhaëòa induù |

taà mänase kanaka-paìkajinétayäsau

sä rädhikä suramaëé-nikärädhikaiva ||8.45||

atra padmaà padmä ca, kaläç catuùñañöi, kalä candrasya ñoòaço bhägaç ca, mänasaà cittaà mänasa-saraç ca, sä rädhikä säreëädhikä särädhikä, ity eñäà çliñöänäà väcakänäm anurodhät bhramarädi-çabdänäm äropaù |

|| kärikä 248 ||

bhede saty api tat . . . . . . . . . . . . |

tat paramparitam | yathä—

ratna-stambhau vraja-mågadåçäà citta-dolotsavasya

çré-rädhäyä rati-jaya-kalä-toraëottäna-daëòau |

daityendränäà paribhava-mahä-yajïa-nélendra-yüpau

çuëòe käma-pramada-kariëo kåñëa-bähü smarämaù ||8.46||

atra citta-dolanäder bhinna-çabda-väcyasyotsavädy-äropeëa bähvo ratna-stambhatvädy-äropaù siddha eva | ädyayor miçratvam, uttarayoù çuddhatvam | rasanärüpakam anye paöhanti |

çuëòe | ayaà liìga-viparyaya upamäyäm iväträpi na doñäya | anye paöhantéti sa ca päöho näsaìgata iti svarasaù ||

yathä—

kusuma-smitair latänäà

smita-kusumair gopa-ramaëénäm |

kisalaya-karair amüñäà

sa kara-kisalayaiç ca pipriye täsäm ||8.47||

sa kåñëaù, amüñäà latänäm, täñäà goparamaëénäm |

10. apahnutiù

|| kärikä 249 ||

. . . . . . . . . yä tu prakåtasyänyathäkåtiù |

säpahnutiù . . . . . . . . . . . . . . . . ||

apahnuti-nämälaìkäraù | anyathäkåtiù prakåtaà niñidhyänyasya sthäpanam | yathä—

apahnutir iti | “upameyaà måñä kåtvä satyaà caivomänakam | sthäpyate cet tadä jïeyäpahnutiù ||” iti kävya-darpaëe lakñaëam apy etam abhipräyam | äcärya-daëòi-matam upapädayantaù ke’pi yat kiïcid apahnutyänyasya kasyacit pradarçanam apahnutir iti lakñaëaà varëayanti | daëòi-lakñaëam, “na païceñuù çaras tasya sahasraà patriëäm” ity apy etat-vinigamakam | evam udyota-kåto nägojé-bhaööäù | atra sädåçya-mülatä (“kiïcid antargatopamä” iti bhämaha-lakñaëe) bhütärthäpahnavaà cetara-vyävartakatve béjam | näpaläpa-mätram äcärya-daëòi-prabhåti-nirdiñöam iti vimarçakäëäà saraëiù | evam etena na sarvathä nirvivädaà vämana-mataà—“apahnutau väkyärthayor ärthikaà tädrüpyam, rüpake tu padärthayoù çäbdaà tädrüpyam iti bhedaù” iti | sarvasva-kåd-darçitam asya bheda-trayaà bhränti-hetu-kaitava-pürvam apahnuti-saàjïä-kalpanaà mäläpahnuteç ca lakñaëa-pradarçanam anyatrety ästäà vistaraù ||

tämrädharauñöha-dalam unnata-cäru-näsam

atyäyatekñaëam idaà tava näsyam äsyam |

bandhüka-yugma-tila-puñpa-saroja-yugmaiù

sampüjitaù svayam asau vidhineva candraù ||8.48||

bandhüka-dyütéti | atra yugma-padasya punaù prayogo na suñöhu, paraà nänärtha-paunarukty-antämradharauñöha-dvitayenaikatra äyatekñaëa-yugalenäparatra yathä-kramaà sämyäd iti bodhyam |

yathä vä—

idaà te lävaëya-vratati-phala-yugmaà na tu kucau

mate rajjünmätho nabhasi tava rädhe na valayaù |

iyaà näbhé-magna-smara-phaëi-phaëänélamaëiitaù

samudyantau käntis tava tanur uhäëäà na latikä ||8.49||

he rädhe ! tava madha-deça-rüpa-nabhasi valayas trivalyo na bhavanti, kintu mateù çré-kåñëa-buddher bandhanärthaà rajju-rüpa unmätho küta-yantraà bhavati | tatheyaà tanuruhäëäà latikä romävalé na bhavati, kintu näbhi-rüpa-hrade magnaù kandarpa-rüpa-sarpas tasya phaëä-stha-néla-maëeù sakäçät samudgacchanté käntir bhavati ||

yathä vä—

kñéräbdheù kati vocayaù kati lasad raktotpalänäà dala-

droëé-saïcaya-våñöayaù kati madhünmattäli-viccholayaù |

helodaïcad-aväïcator nayanayoù kåñëasya lélekñaëa-

vyäpäre kati nonmiñanti vividha-jyotir viläsacchalät ||8.50||

helayodaïcat-tiraçcénayoù çré-kåñëa-nayanayor lélekñaëa-vyäpäre sati vividhänäà çré-kåñëa-netra-stha-çeta-rakta-çyäma-jyotiñäà viläsa-cchalät kñéra-samudrasya kati taraìgä nodgacchanti, api tu udgacchanty eva || tathä ca çré-kåñëasya tiraçcénävalokaga-samaye netra-stham idaà çveta-rüpaà na bhavati | kintu kñéra-samudrasya taraìgä eva dåçyamänä bhavantéty apahnutir eva | evam uttaraträpi jïeyam | netra-stham idaà raktaà rüpaà na bhavati, kintu praphulla-raktotpalänäà dalänyeva droëé-samühäs teñäà våñöayaù kati nonmiñanti | vasanta-samaye unmatta-bhramara-çreëayaù ||

droëéti | strétvam aniyata-liìga-çabda-viñayakam ||

11. çleñaù

|| kärikä 250 ||

. . . . . . . . . anekärtha-pratipädikatä yadi |

ekärthasya tu çabdasya taòa çleñaù sa kathyate ||

yathä—

udayati yasminn udayati tirobhavaty api tirobhavati |

jagad eva tatra tamasäà näçini kaiù kåñëa tanyatäà kopaù ||8.51||

ihärthasyaiva çleño, na çabdasya, parivåtti-sahatvät | atra väkyam ekärtham eva, tac ca sürya-pratipädakam | taträpi çré-kåñëaà prati käpy abhimänavaté vicäreëäbhimäna-khaëòana-pürvakaà vadati—yasyodaye sarvodayaù, yasya tirobhave sarva-tirobhävaù | tatra tvayi ko näma kopya ity arthäntaram |

yathä vä—"vilola-samphulla-kadamba-mälaù" ity ädi (3.49, 5.57) |

12. samäsoktiù

|| kärikä 251 ||

çliñöair viçeñaëair eva viçeñyasyänyathä-sthitiù |

samäsoktiù . . . . . . . . . . . . . . ||

viçeñasya kevalasya çliñöair viçeñaëair anyathästhitir anyathäbhäsanaà samäsokti-nämälaìkäraù | yathä—

tvad-aìga-saìgena vinaiva rädhe

kñaëe kñaëe gläyati nandasünuù |

sadaiva vakñaù-sthala-keli-yogyä

na rocate'smai vana-mälikäpi ||8.52||

atra vana-mälikäyäù pratinäyikätvaà kevalena vanamälä-çabdena näyäti | api tu sadaiva vakñaù-sthala-keléty ädinä viçeñaëair eva | samäsa saìkñepas tenoktiù |

13. nidarçanä

|| kärikä 252 ||

. . . . asambandha-rüpaà yat tüpamäkåtiù |

nidarçanaiñä dåñöänta-präyä . . . . . .||

nidarçana-nämälaìkäraù | yathä—

kva näma kåñëasya kåpä-kaöäkñaù

kva tävad asmin bata no'bhiläñaù |

ratnäkarasyodara-varti ratnaà

vayaà kareëaiva jihérñavaù smaù ||8.53||

yathä vä—

äkåñyatäà takñaka-mauli-ratnaà

ulläsyatäà hema-giriù kareëa |

äcchidyatäà keçari-keçarälé

na spåçyatäà keçava mat-sakhéyam ||8.54||

mälä-rüpäpy eñä |

yad upamäkåtya-sambandha-rüpä eñä nidarçanä kintu dåñöänta-präyä ca | hema-giriù sumeruù kareëolläsyatäà dhriyatäm | asädhye takñaka-phaëästha-ratnäkarñaëe sähasaà kriyatäm | tato'py atyasädhye mat-sakhé-sparçane kadäpi mä sähasaà kurv iti bhävaù | eñä mälä-rüpä nidarçanä |

|| kärikä 253 ||

. . . . . . . . . . . . . . . . yatra kriyaiva hi |

vakti svarüpaà hetuà ca sänyä . . . . . . . . . ||

yatraika eva kriyä svarüpaà hetuà ca vakti sänyä nidarçanä | yathä—

abhivandya-vandana-viparyayaù sadä

vidadhäti nünam iyatéà hi yätanäm |

adhikaëöha-séma paridhäya rädhikä

ramaëé-maëir na hi maëékåtä yataù ||8.55||

atra yätanäà vadadhätéti kriyäà svarüpaà ramaëé-maëer maëé-karaëa-viparyaya-rüpaà hetuà ca vakti |

kadäcit çré-kåñëo rädhäà saìketa-kuïjasthäà vidhäya tasyä pratipakña-ramaëé-candrävalé-kåta-pratibandhaka-vaçät tan-nikaöe gantuà na çaçäka, tadä çré-rädhikä mäniné babhüva | tasyä mäna-bhaìgärthaà kåte’pi nänä-yantre yadä mäna-çäntir na babhüva, tadä çré-kåñëaù khinnaù san sähäyyärthaà lalitä-sakäçaà jagäma, taà prati lalitäha—abhivandyeti | yadi abhivädana-stutyoù stuty-arhäëäà vandana-viparyayo’nädarädir hi niçcitam iyatéà yätanäà vidadhäti, yatas tayä gata-räträv adhikaëöha-séma kaëöha-sémäyäà paridhäya rädhika-rüpa-ramaëé-maëir na hi kaustubha-maëé-kåtä | atra yätanä-vidhäna-rüpa-kriyä sva-hetuà bodhayati | tathä ca yätanä-vidhäna-rüpa-kärya-liìgena ramaëé-maëer maëékaraëe bhäva-rüpaà käraëam anuméyata ity arthaù ||55||

14. aprastuta-praçaàsä

|| kärikä 254 ||

. . . . . . . . . . . . . . . . ... apräsaìgikasya väk |

präsaìgika-kathäyäà syäd aprastuta-praçaàsanam ||

apräsaìgikasyäpräkaraëikasyärthasya väk-kathanaà yat präsaìgika-kathäyäà tad aprastuta-praçaàsä syät |

väk-kathanam iti | etad eva präcénair lakñitäl lakñaëät bheda-sphuöé-karaëam | evam api prakäça-kåtäà “tad anyasya vacaù” padena, yad ähuù saìketa-kåtaù, “atra varëanä na stutiù” iti | “aprastutasya prastuta-parä praçaàsä-vacaù” ity abhidhänam | alaìkäräntareñv iva aträpi çleñaç cärutvävahaù | paraà nätra sarvatra çleña-garbhatvam anumäpakaà liìgam | “vyäja ity ato’prastutät prastutaà cet manyata” iti darpaëa-kåtäà lakñaëäc ca nedam ühanéyaà yat pratéyamäna-rüpeëaiväsyävirbhävaù | väcya-rüpeëäpy asya sthitiù sambhavati | kutracit pratéyamäna-cchäyä bhüñä-vicchittir yathä, kutaù samägacchasi ityädy upari darçite sandarbhe ||

|| kärikä 255 ||

kärya-käraëa-sämänya-viçeñeñu tad-anya-géù |

prastuteñu ca tulye ca tulyagéù païcadhaiva tat ||

tad aprastuta-praçaàsanaà prastuteñu käryädiñu tad-anya-géù käraëädi-niruktiù, ca-käräd anyeñäm aprastuta-prasaìga-tulye prastute tulyasyäprastutasya géç ceti païcadhä | kärye käraëa-kathanam, käraëe kärya-kathanam, sämänye viçeña-kathanam, viçeñe sämänya-kathanam, tulye tulyasyäprastutasya kathanam ity arthaù | krameëodäharaëäni—

gehena kià tena sadäsitena

dinair våthä taiù kim u yäpitair vä |

na yatra me candraka-çekharasya

yägodayaù sidhyati sädhu sädhvyaù ||8.56||

atra gåhän niçi kaccid vanäya gacchäméti kärye praçne prastute'prastutasya tat-käraëasya praçaàsä |

kutaù samägacchasi rädhike

taà yatra sthitä tasya mukhaà nirékñe |

kva yäsi mugdhäkñi samaà sakhébhir

na kasya puñpävacayo hy abhéñöaù ||8.57||

atra kuta ägacchasi kva yäséti praçne prastute'prastutasya tasya tat-käraëasya tan-mukhävalokanasya puñpavacayasya ca praçaàsä | yatra tan-mukhävalokanaà bhavati tatraiva yämaù, puñpävacayas tu vyäja iti dhvaniù |

astäcalaà cumbati bhänu-bimbe

gåhe gåhe gokula-sundaréëäm |

divyänulepäbharaëämbaräëi

samähriyante paritaù sakhébhiù ||8.58||

atra tad-ägamane prastute käraëe käryam uktam |

antar-latä-gåham analpatamaà tamisraà

äliìgya sä tava tanu-bhramato vasanto |

daivoditendu-kiraëair virate'tha tasmin

mä gäù priya tvam iti sédati kåñëa rädhä ||8.59||

atra tad-äkäre'pi sänurajyatéti sämänya viçeña-kathanam |

anurägi-vadhü-manojvara-

kñataye tvaà nanu kåñëa bheñajam |

sa kåto sa suhåt sa vatsalaù

suhådädhipratikärako hi yaù ||8.60||

atra tväà nétvä yadi tasyä viraha-jvaraà nähaà çamaye tadä so'pi na bhaviñyati | ahaà ca na kåtino na suhån na vastalä | tasyäà manojvara-çamanaà vinä tad-rüpeëa bheñajena na sampatsyate | tasmät tvaà çéghram eva gantum arhaséti viçeñe prastute sämänya-kathanam |

tulye prastute tulyäprastutasyäbhdhäne'sya trayaù prakäräù çleña-samäsokti-sädåçya-rüpäù | krameëodäharaëäni—

na doña-darçé bhavitaiva vidvän

vapuù-svabhävena satäà vapuùñu |

yujyeta phenädibhir amudoñair

aghaugha-vidhvaàsy api gäìgam ambu ||8.61||

eña çleña-rüpaù |

yathä—

lolo'pi päëi-vivaço'pi tamaù-svarüpo'py

äkñipyatäà susukhi na bhramaraù kadäpi |

jätyaiva khelana-paro vratator bhavan yaù

säragrahé bhavati täsu mahäguëajïaù ||8.62||

atra kåñëasya mäninyäç ca tulyayor bhramara-mälatyor abhidhäne çleña-rüpaù |

haàho prema taväyaço viracitaà sadyo'vinirgacchatä

yenänena hatena jévitam idaà tad yena sandhäryate |

tasyaivävadhiväsarasya sumahän doñaù çaréräntare

tat-präptau samayo'dhikaù kim avadhäv itthaà na yenohyate ||63||

atra samäsokti-rüpaù |

yathä—

kià cätakér api rasa-spåhayaikatänä

varñantam ambudam api svavaçe nayantau |

vätye vidhäya dåg-agocaram etamäsäà

channena räjasi rajobhir anena kämam ||8.64||

atra räsäsaktänäà gopa-subhruväà kåñëena sambhuktäyäç ca mukhyatamäyäù prastäve cätakénäà näyikätvam, vätyäyäç ca pratinäyikätvaà viçeñaëa-mähätmyäd evägamyate | iti samäsokti-rüpaù |

candrädi-nänä-vidha-ramya-vastunaù

saundaryam ädäya mukhädi nirmame |

yasyäù smareëa svayam eva täm asau

hinasti tair adya hare tvayä vinä ||8.65||

yathä vä—

kià ketakéà punar api çrayatäà vidagdha-

bhåìgo yayäçv abhipatann abhinamra eva |

viddhaù sakaëöaka-bharairadadänayaiva

saìgaà yad eña nalineñu yayau vihartum ||8.66||

tatra kalahäntaritäyäù kåñëasya ca prastäve ketaké-bhåìgayor abhidhäne sädåçya-rüpaù |

|| kärikä 256 ||

pratéyamänasyäropänäropäbhyäà punar dvividhä ||

punar idam aprastuta-praçaàsanaà dvidhä pratétyamänasyärthasyäropänäropäbhyäm |

yathä—

kä tvaà påcchasi duùkhinéà kim iti mäà kasmäd ayaà te çubhe

nirvedo nanu muktir asmi tad aho sarvaottamä tvaà na hi |

dürasyäm api sädaro'nubhajate bhaktià mukunda-priyo

nopetyarthanakäriëém api dåçaù koëena mäà vékñate ||8.67||

yathä vä—

tvaà ko'sy üñaradeçam eva sudhiyo jänéta kià mäà bhavän

nirvedaà tanute çåëudhvam abhito räjanti tä bhümayaù |

yä ambodhara-dåçyamäëa-payasä çasyaiç ca pürëä kim

apy uktaà sadbhir iha prarohati kadäpy ekaà na béjaà yataù ||8.68||

bhakyayor dvayor anyonya-kathanam—aträcetanasyoñara-deçasya prastute nirviëa-hari-bhakta-puruñatäropenaiva prati vacanopapattiù |

bahiç ced asyäntar bhavati yadi cäntar bahir aho

janaù svasmin dehe bhavati ghåëayä thütkåti-paraù |

abhadraà bhadraà vä viraciti-viçeñopadhi nahi

svato bhadraà kiïcid vadati bhagavad-bhäga-vaçataù ||8.69||

atra pratéyamänärthasyänäropaù, väcasyeva prädhänyät ||

15. atiçayoktiù

|| kärikä 257 ||

nigérëasyopamänenopameyasya nirüpaëam |

yat syäd atiçayoktiù sä . . . . . . . . ||

yathä—

kñitau çoëe’mbhoje tad-upari navau hemaka-dalé-

tarü nécénägräv iha kanaka-siàhäsanam idam |

tataù çünyaà tasyopari sumilitaà koka-mithunaà

tataç candras tasmät tama iti vidheù kä nu ghaöanä ||8.70||

|| kärikä 258 ||

. . . . . . . . tad evänyatayä yadi |

nirüpyate sä dvitéyä . . . . . . . .

tad eva prakåtaà vastüpamänaà vänyadevadam iti yadi nirüpyate tadä sätiçayoktir dvitéyä bhavati | yathä—

anye çrutau te rasanä ca sänyä

cetaù satäà tat punar anyad eva |

çré-kåñëa-çéta-dyuti-näma-lélä-

rüpämåtaà yäni sadä dhayanti ||8.71||

anyaiveyaà kanaka-latikä candramäç cäyam anyas

tasminn etan mada-madirayor yugmakaà cänyad eva |

ayaiveyaà tad-upari manojanmanaç cäpa-vallé

rädhä-näma sphurati manasaù keyam unmätha-véthé ||8.72||

|| kärikä 259 ||

. . . . . . . . yady arthena tu kalpanä |

yady asambhävino’rthasya sä tåtéyä . . . .

yathä—

pürëo yadi syäd aniçaà sudhäàçuù

sa cet kalaìkena bhaved vihénaù |

cakora-peyo’pi na ced ayaà syät

tvad-äsya-däsyäya tadaiva rädhe ||8.73||

|| kärikä 260 ||

. . . . . . . . . . . . viparyaye |

kärya-käraëayor anyä . . . . . . . .

anyä caturthé, yathä—

aviddha eva praviveça yat kåtä

saroruhäkñyä hådi kåñëa vedanä |

paras tato’nyena vilocanäïcalé-

çareëa viddhaà hådayaà tvayäsyäù ||8.74||

16. prativastüpamä

|| kärikä 261 ||

. . . . . . . . . prativastüpamä tadä |

sämänyasya sthitir väkya upamänopameyayoù ||

upamäna-väkye upameya-väkye ca sämänyasya sädhäraëa-dharmasya yadä sthitir ity arthaù | yathä—

aham iva katham iva sahate

rädhä niviòänuräga-bhara-bädhäm |

na hi nava-kusuma-väöé

dahana-jvälena bhavati no dagdhä ||8.75||

bibharti sarvän amarän sumerus

taà cäparaà cästi dharä vahanté |

dharäà ca dhatte bhujagädhinätho

dhurandharair eva dhuro dhriyante ||8.76||

eñä mälä prativastüpamä |

17. dåñöäntaù

|| kärikä 262 ||

sarveñäm eva dharmäëäà dåñöäntaù pratibimbavat ||

sarveñäm eva sädhäraëa-dharmäëäà pratibimbavad bhäsanaà yat tad dåñöänta-nämälaìkäraù |

|| kärikä 263 ||

sa ca sädharmya-vaidharmya-bhedena dvividho mataù ||

krameëodäharaëe—

hari-sandarçana-samaye dravati mano me kaöhoram api sumukhi |

udaye sati candramasaç candramaëeù syandate sva-rasaù ||8.77||

hari-sandarçaneti | atra manasaù kaöhoratvaà kåñëa-sännidhye dravatvaà ceti dharma-dvayaà därñöänte, dåñöänte'pi çiläyäù kaöhoratvaà candra-sannidhau ca dravatvaà ceti dharma-dvayam | ato'tra dharma-dvayasyobhayatra pratimbimbavad bhäsanam eka-sajätéya-bhäsanam ity arthaù ||

preyasi nayana-vidüre sati mama samupaiti nayanayor ändhyam |

udayena hi tuhinäàçor mélati nélotpala-çreëé ||8.78||

preyaséti | na hi mélati mudritä bhavatéty arthaù | tathä ca yathä candrodaye sati nélotpalänäm ändhyäbhävas tathä preyasi çré-kåñëe nayanayor vidüre sati mama nayanayor ändhyam iti vaidharmyam | evaà sati çré-kåñëasyodaye mamäpy ändhyabhävaù | ataù sädhäraëa-dharmasyaika-jätéya-bhäsanam ||

18. dépakam

|| kärikä 264 ||

kärakaikye kriyä bahvyoù vyatyaye'pi ca dépakam ||

dépakam iti | jäti-kriyä-guëa-dravya-väcinaikatra vartinä | sarva-väkyopakäraç cet tam ähur dépikam || iti daëòi-lakñaëam asya präcénälaìkärika-naye bahula-prasäratvaà dépäd iva padärtha-jätasya prakäçakatvaà ca smärayati | param udbhaöädyä naitat sarvam ativiståtataraà vicchintyädhäyakaà manyante yän anusåtyärväcénänäà mammaöädénäà nibandheñv asyälaìkärasya mahimäpakarñaù saìghaöitaù | daëòinä tu yaù käraka-dépakäkhyo bhedas taà dépaka eväntarbhävyädhunika-nirukta-tulyayogitäpi tad-bhedatvenaiva pratipäditä tat prathäm anusåtyärväcénä api käraka-dépakaà nälaìkäräntaraà manyante, paraà na sa pakñaù samyaì-mälä-dépakavad asya påthag alaìkärataiva yogyä | na dépake’ntar-bhaktir upamä-garbhatäyä navénair dépakasya jévätutayä gaëitäyä ihäbhävät | tulyayogiteti tulyayogitänvayo yatreti nirvacanam | tulyayogitäyäà dépake cobhayatropamä guëébhütatayä cakästéti na sä camatkåtim atétyälaìkärika-cakra-siddhäntaù | präcénänäà stuti-nindärthaà yat samékåtya varëanaà tasya tulyayogitä, itarasya tu tulyayogopamä-prapaïcatayä svékåtiù | kasyacit prakåtatve dépakam, anyathä tulyayogiteti räddhäntaù | dåñöam iti paramate’tra sahoktir vyaìgyä ||

vyatyaye kriyaikyaà bahüni kärakäëéty arthaù | yathä, “na paçyati na bhäñate na ca çåëoti na syandate” (8.42) ity ädau |

käraka-bähulye kriyaikyam, yathä—

suhåd-viyogaç ca mahä-jvaraç ca

viñaà ca päkonmukha-håd-vraëaç ca |

mahad-vinindä ca khaloditaç ca

ñaò eva marmäny avasädayanti ||8.79||

|| kärikä 265 ||

mälä syät pürva-pürvaà ced uttarottaram åcchati ||

mälä mälä-dépakam, yathä—

älole seti sammadämåta-nidhau sväntaà tadaiväviçat

svänte manmatha eña manmatha idaà krüratvm uccaistaräm |

krüratvepi ca tasya dhairya-haratä tasyäà samastendriya-

gläniù kä sakhi susthitäbhilañati çré-kåñëam älokitum ||8.80||

19. tulya-yogitä

|| kärikä 266 ||

prakåtänäà caikadoktir ucyate tulya-yogitä ||

ca-käräd aprakåtänäà ca, präkärikäëäm apräkaraëikänäà cety arthaù | yathä—

dåñöiù çünyä gamanam alasaà mänasaà nirvyavasthaà

dehaù kñämas tava sakhi mukhaà ketaké-garbha-päëòu |

çväso dérghaù parijana-gaëe maunam äyäsi rädhe

sarvo dharmaù katham ayam abhüd ekadaivänyathaiva ||8.81||

dåñöir iti | mänasaà manaù-sambandhi-dhairyädikaà nirvavasthaà laukika-vyavasthä-rahitam | maunam äyämi dérgham | atra sarva evärthäù prakåtäù ||

kuvalaya-hariëäìganä-dåganta-

smara-çara-ména-cakora-khaïjaréöäù |

nayana-vilasitena rädhikäyä

yugapad apästa-samasta-saubhagäù syuù ||8.82||

kuvalayeti—khaïjaréöaù khaïjanaù | atra sarva evärthä aprakåtäù ||

|| kärikä 267 ||

cakoreëäpi säkñipyä . . . . . . . .

sä tulya-yogitä, yathä—

dåñöaà çré-kåñëa-vadanaà häritaà ca nijaà manaù |

labdhaù ko’pi paränando nipétaà ca mahä-viñam ||8.83||

20. vyatirekaù

|| kärikä 268 ||

. . . . . . . . vyatireko vilakñaëaù |

upamänät . . . . . . . . . . . . .

vilakñaëa iti guëena doñeëa ca | krameëodäharaëäni—“äçä-mätre vilasad-udayaù” ity ädi (3.4) | yathä vä,

rädhe sudhäàçur eväyaà satyam eva tavänanam |

kintv asau malino’ìkena sunirmalam idaà sadä ||8.84||

duräpa-loke ca navänurägo

hälähalaà cäpi samaà viçäkhe |

antyaà tu mantrauñadhir atra sädhyaà

hä hanta kenäpi kadäpi nädyaù ||8.85||

|| kärikä 269 ||

. . . dvayor utkarñäpakarñärtha-çaàsinoù |

hetvor uktau trayäëäà vänuktau çabdärtha-çaktitaù |

äkñipte sati ca çleñe sa syäd bahu-vidhaù punaù ||

dvayor upameyopamänayor upameyasyotkarña upamänasyäpakarñaù, tayor uktau dvayor upameyopamänayor utkarñäpakarñayor anuktiù | upameyasyotkarñasya vänuktiù, upamänasyäpakarñasya vänuktiù, iti tritayaà militvä catväro bhedäù | ete ca çabda-pratipäditä artha-pratipäditäç cety añöau | äkñipte’py aupamye catväraù | evaà dvädaça | punaù çleñe dvädaçeti caturviàçati-bhedäù | krameëodäharaëäni—

ählädakasya surabher mukhasya tava rädhike |

candrasya kamalasyeva näìké na jala-janmatä ||8.86||

atropameyasyotkarña upamänasyäpakarñaù, dvayor evoktiù |

tavänanasyopamänaà na candro na ca paìkajam |

akñëor apy upamänaà te na rädhe khaïjanädayaù ||8.87||

atra dvayor hy anuktiù |

mukhasya tava padmäkñi kalaìké na samaù çaçé |

vacaso na ca ultyaà te mäkñikatvena mäkñikam ||8.88||

atropameyasya notkarñoktiù |

ählädakasya surabher mukhasya tava rädhike |

nopamänaà bhaved indur na ca paìkeruhaà priye ||8.89||

atropamänasyäpakarñänuktiù | ete catväro bhedäù |

ählädakaà saurabhavad vadanaà tava rädhike |

sakalaìkenduvan naiva naiva sthalajaläïjavat ||8.90||

atra tulyärthena vatinärtha-pratipädyam aupamyam | patac ca punas trayäëäm anuktau pürvavad anena saha catväraù, ity añöau |

çanaiç calanté caraëa-dvayena sä

däsé-kutämbhoruha-känana-çriyä |

mukhena rädhä sahajämala-tviñä

jigäya candraà samalaà kalaìkataù ||8.91||

atrevädi-çabdam antareëäkñiptopamä | iyam api pürvavad utkarñädy-anuktyoç caturdhä | tena dvädaça bhedäù | ete ca punaù çleñä-gatatvena dvedhä iti caturviàçatiù | kiyanta udähriyante—

käma-kärmukam evedaà rädhe tva yugaà bhruvoù |

guëasyäyoga-saàyogo yatra naivänya-cäpavat ||8.92||

atraivärthe vatiù | guëa-çabdaù çliñöaù |

sadädänaù snigdha-karaù çré-kåñëaù para-väraëaù |

nänyad väraëavad bäle padminé-gaëa-bhaïjanaù ||8.93||

atra tulyärthe vatiù | däna-kara-väraëädi-çabdäù çliñöäù |

haravan na tanu-çivo’yaà

ravivan na kumudvaté-glapanaù |

çaçivan näpy anavasthita-

kalä-kaläpaù sa eña sakhi kåñëaù ||8.94||

aträpi tulyärthe vatiù | tanu-çivädayaù çabdäù çliñöäù |

rädhäçleñädiñu sadä nirataù satatodayaù |

pürëaà kaläbhir aniçaà jigye kåñëa sudhäkaram ||8.95||

aträkñiptopamä | rädhädi-çabdäù çliñöä ity ädayo’nusandheyäù |

21. äkñepaù

|| kärikä 270 ||

äkñepo vaktum iñöasya yo viçeña-vivakñayä |

niñedho vakñyamäëatvenoktatvena ca sa dvidhä ||

äkñepa-nämälaìkäraù | krameëodäharaëe—

durléla lélayä tvaà harasi kaöäkñeëa jévitaà sudåçäm |

avimåñya-käriëénäm ucitam idaà kià bhaëiñyämaù ||8.96||

himakara-kiraëäsäro ghanasäro gandhasäro’pi |

tava virahe nirdayatäà dahati kim ebhis tvayi proktaiù ||8.97||

22. vibhävanä

|| kärikä 271 ||

hetu-rüpa-kriyä’bhäve yat syäd vibhävanä ||

äkñepa iti sämänyato yoga-rüòhaà näma | aprastuta-praçaàsädäv arthälaìkäräntae’py äkñiptam artham eva pramäëé-kåtya vicchitti-vyavasthiter ghaöakatvät | niñedha iti niñedhäbhäsa iti yävat | präkaraëikatväpräkaraëikatväbhyäm eväsya präcénaiù kaiçcit pratéyamänärtha-jévätutayä svékåtasya “bhama dhammia” ity ädi padye saàlakñität dhvaner viçeño dhvanyälokädau vicäritaù | darpaëa-kådbhir vidhyäbhäsatayä akñitasyäsyaiva bhedäntarasya camatkäro näpalapanéya iti so’pi grähya ity alam |

vibhävaneti | vibhävyate parikalpyate käraëäntaraà yatreti kåtväà saàjïäà saàjïinor abhedaù | vinä käraëam upanibadhyamäno’pi käryodayaù kiïcid anyat käraëam apekñyaiva bhavituà yukta iti käraëäntarodbhävana-ceñöä | vastutas tu kävya-gatälaukikatva-vicchittir evaiteñäm alaìkäräëäà präëäù | tasya vividhä bhedäs tad-vicäräc ca kuvalayänande tan-mata-dhvaàsana-pare rasa-gaìgädhare ca drañöavyäù | +++

vibhävanä-nämälaìkäraù | phalaà phala-präkaöyam | abhäve niñedhe, yathä—

priyäloke rädhä kusuma-cayane kautukavaté

dhunéte sa-träsaà kara-talam adañöäpi madhupaiù |

akhinnäpi çräntyäçrayati bhujayälé-bhuja-çiraù

parävåttä paçyaty adhåta-vasanäpi vratatibhiù ||8.98||

23. viçeñoktiù

|| kärikä 272 ||

viçeñoktiù käraëeñu satsu käryasya nodayaù ||

viçeñokti-nämälaìkäraù, yathä—

udeténduù pürëo vahati pavanaç candana-vanät

kuhü-kaëöhaù kaëöhät kalamavikalaà nirgamayati |

priyälénäà mürdhnaù çapatha-racanä danta-tåëatä

pädopänte kåñëas tad api tava mäno na virataù ||8.99||

eñänuktoktäcintya-nimittatvät tridhä | anukta-nimittatä tüktä | anye darçyete |

eñä viçeñoktiù | anukteti pürva-çloke käraëa-sattve’pi mäna-viräma-rüpa-käryasyänuktau kiïcin nimittaà notkam ity ato’nukta-nimittatoktä ||

bhaktänukampärtham ajo’pi jäto

lélä-kåte garbha-jagac ca garbhe |

jagad-dhitäyaiva jagat-trayasya

pitä yaçodä-tanayo babhüva ||8.100||

aträjätvädeù käraëatve’py ukta-nimittatväd ajatvädi-käryäbhävaù |

lélä-kåte lélä-karaëäya | ajo’pi jäta ity ajatva-käraëa-sattve’pi janmäbhäva-rüpa-käryasyäbhävaù | tathä garbhe jagad yasya tathä-bhüto’pi garbhe jätaù | evaà jagat-trayasya pitä sann api yaçodä-suto babhüva | sarvatra nimittaà jagad-dhitam iti |

kåñëasya caïcala-kaöäkña-çareëa bhinnaà

çüläkaroñi hådayaà tvam anaìga kià naù |

bhasmékåtasya bhavato våñabha-dhvjena

kià bhasmasän na hi kåto bata bähu-darpaù ||8.101||

çüläkaroñi | çülät päke òäc, çülägreëa viddhä pacaséti | atra deha-bhasmébhäva-rüpa-käraëa-sattve’pi dehaika-deça-bähu-darpa-bhasmébhäva-rüpa-käryasyäbhävaù | atra nimittam ajïeyam ||

24. yathäsaìkhyam

|| kärikä 273 ||

yathä-saìkhyaà yathä-saìkhyaà kramikäëäà yad-anvayaù ||

kramikäëäà väcakänäà yathä-saìkhyaà yady anvayas tadä yathä-saìkhyaà (24) ity alaìkäraù | yathä—

gopéç ca gopa-tanayäç ca sura-dviñaç ca

rüpeëa ca priyatayä ca bhujojasä ca |

sammohayaàç ca ramayaàç ca nisüdayaàç ca

çré-gokulendra-tanayo vraja-madhya-vätsét ||8.102||

25. arthäntara-nyäsaù

|| kärikä 274 ||

yasmin viçeñaù sämänyaà samarthyeta pareëa yat |

sädharmyäd atha vaidharmyät sa nyäso’rthäntarasya hi ||

sa arthäntara-nyäsa-nämälaìkära ity arthaù | pareëeti viçeñaù sämänyena sämänyaà viçeñeëety arthaù |

arthäntara-nyäsa iti mahatéyaà saàjïä | yad atra “sämänyaà sämänyena yat samarthyate sa ubhaya-nyäsaù” iti kävyänuçäsana-kåd-vägbhaöädyäù, “yasmin viçeña-sämänya-viçeñäù sa vikasvaraù” iti ca candräloka-kåta itas tv adhikälaìkäräntaraà manyante tat tv atiriktataraà kim api, samarthanasya vivakñitatve’rthäntara-nyäsenaiva gatärthatvät | sarvasva-kåd-anusäribhir viçvanätha-vidyänäthädibhis tu käryät käraëasya käraëät käryasya ca samarthane’py arthäntara-nyäsatvam urarékåtam | rasa-gaìgädhara-käräs tam imaà bhedaà kävyaliìge’ntarbhavanti | tad-äkñepikä yuktayas tat-samädhäna-paddhatiç ca darpaëäd evävalokanéyäù ||

sädharmyäd viçeñaù sämänyena, yathä—

tvam ädyä såñöis tvayi bhagavataù keli-çayanaà

tvayä sarvo lokaù pariharati tåñëä-paribhavam |

tvayä’pütaù püto bhavati tad api tvaà ghana-rasa

kramän névi-bhaviñyat vrajasi mahatäm eña mahimä ||8.103||

he ghana-rasa ! jala ! ädyä såñöir iti prathamato garbhada-jalasya såñöatvät | keli-çayanam iti bhagavato jala-çäyitvena prasiddheù | nécair bhaviñyat néca-svabhävaà präpnoñi, jalasya néca-gämitva-prasiddheù |

“mahatäà naiña mahimä” iti vaidharmyäd api |

sämänya-dharmeëa viçeña-dharma-rüpärthäntaranyäsam äha—mahatäm iti | sarvotkåñöatve’pi néca-svabhävo’haà nikåñöa iti svabhävo mahimä utkarña evety arthaù | vaidharmyäd iti | asmin pakñe sarva-guëa-viçiñöasya néca-sthala-gämitva-rüpa eña dharmo mahatäà mahimä utkarño nety arthaù |

sädharmyät sämänyaà viçeñeëa, yathä—

saìkñepatas täà lalite bhaëämo

duùkhaà hi nänyat priya-viprayogät |

te pämarä hanta suhåd-viyogät

präg eva yeñäà na samäptam äyuù ||8.104||

“te tüttamä eva suhåd-viyogät präg eva yeñäm apayätam äyur” iti vaidharmye’pi |

te pämarä duùkhinaù, atra duùkhayoù sädharmye, te tüttamä ity atra sukha-duùkhayor vaidharmyam ||

26. virodhaù

|| kärikä 275 ||

virodhaù sa virodhäbhaù . . . . . . . .

virodhäbha iti vastuto na virodhaù | virodha iva bhäsate ity arthaù |

virodha iti | asya sädhäraëa-prakhyatve’py asädhäraëaà pratétya-sähityädau apy atirohitam, tad-ädhäyakeñu grantheñu api keñu samékñya viniveçanam | yad ähuù—“Antithesis, perhaps the most direct form of contrast, has an appeal more purely intellectual than most figures of speech… Antithesis depends for its effect not only upon contrast, but upon balance, the scales must be evenly weighted.”

. . . . . . . . jätir jätyädibhir guëaiù |

tribhir dväbhyäà kriyä dravyaà dravyeëaiveti te daça ||

jäty-ädibhiç caturbhir jätir viruddhyate | guëo guëa-kriyä-dravyaiù, dravyaà dravyeëeti daça | krameëodäharaëäni—

himakara-kiraëäsäro ghanasäro gandhasäro’pi |

tvayi manaso’ntar vartini sammati-dävanalas tävän ||8.105|| iti jätir jätyä |

guëa-ratna-rohaëa-bhuvaù kåñëa tavägre smaro’pi bébhatsaù |

ratnäkäro’pi gädho na ratna-sänus tathonnatimän ||8.106|| atra jätir guëena |

yad aìgam äsädya vidüsaräç ca

go-dhülayo bhüñaëatäm upeyuù |

vibhüñaëänäà maëayaç ca jagmur

vidhüsaratvaà sa upaiti kåñëaù ||8.107|| atra jätiù kriyayä |

gatvä kalävän guru-goñöhy-alakñitaù

kåñëo’pi vipro’jani bhäskarädhvare |

yanmatra-päöho madhuro’py abhüt

kaöus tasyä samudyat-smara-saïjvara-sthaù ||8.108||

atra pürvärdhe jätir dravyeëa uttarärdhe guëo guëena |

çétalam api muralé-rutam antar mama satataà dahati |

tékñëo’pi tava kaöäkñaù çétalayati mänasaà kåñëa ||8.109|| guëaù kriyayä |

kaöhinaù çilämayatväd

govardhana eña bhübhåtäà näthaù |

kåñëa-kare kusuma-mayaù

kanduka iva komalo bhäti ||8.110|| atra guëo dravyeëa |

jévayati ca mürcchayati ca pévayati ca sükñmayaty api ca |

tava muralé-rava-khuralé no jäne kià vijänäti ||8.111||

vibhräjate yat-kaöäkño’py anaìgam api säìgayan |

ékñaëa-kñaëadaù kåñëo vékñitaù kñaëadä-mukhe ||8.112|| kriyä dravyeëa |

tvayi nayana-vartma-vartini

sarasayati ratià ya eva ramaëénäm |

sati manaso’ntar-vartini

kåñëa sa eva smaraù kuliçaù ||8.113|| dravyaà dravyeëa |

evaà daça bhedäù |

|| kärikä 276 ||

svabhävoktiù svabhävasya varëanaà yat . . . . ||

yathä—"äräj jänu-karopasarpaëa-para" ity ädi (5.10)

jåmbhasva täta mukham äkalayämi dantäù

katy udgatäs tava ta ity udite jananyä |

mitvä vikäçita-mukhasya harer jayanti

droëa-prasüna-kalikä iva ke'pi dantäù ||8.114||

yathä vä,

svabhäva-sundaraù kåñëo rädhä sahaja-sundaré |

anyonyam anayoù prétir akhilotsava-käriëé ||8.115||

28. vyäja-stutiù

|| kärikä 277 ||

. . . . . . . . . . mukhe stutiù |

nindä vä hådaye vyäja-stutiù syät tat tad anyathä ||

stuter nindä nindäyäù stutir ity arthaù | krameëodäharaëe—

na niùspåhas tat-sadåço viraktaù

svakéya-kértäv asi nänuraktaù |

diì-mätra-niñpädya-paropakäre

na kåñëa kértià yad urékaroñi ||8.116||

atra mukhe stutir antar nindä |

tvad-aìghri-mülaà bhajatäà mukunda

läbho’stu düre vapuño nijasya |

cirantanasyäpi bhaved vinäçaù

svabhäva evaiña tava prasiddhaù ||8.117||

yat tu,

vaktaà vo dvija-räja-hiàsi madirälolaà dåçor yugmakaà

käntiù käïcana-häriëé viharaëaà gurv-aìganä-saìgatam |

saìgé païcama eva païca-viçikhaù çuddhis tathäpéha vo

daityaà yan nyavadhéd våñäkåtimayam enaiñ duñöo hariù ||8.118||

iti yadyapi vyäja-stutiù, tathäpi çabdälaìkära eväsau | tenäyam ubhayatraiva | iyaà vidüñakasyaivoktiù ||

29. sahoktiù

|| kärikä 278 ||

sahoktiù sä sahärthena çabdenaikä kriyä yadi . . . ||

sahoktir iti | atra sarvasva-kåtäà mate aupamya-ghaöakataiva vinigamakam, na tatheti tu sämpradäyikäù ||

yathä—

çväsaiù särdhaà virahi-sudåçäà dairghyam äpü rajanyaù

säkaà dehair ahaha kåçatäà väsaräù sampratéyuù |

bäñpombhobhiù saha hima-payaù-prasraväù petur uccair

hä dhik präëaiù saha kamaliné-känanaà mlänam äsét ||8.119||

çväsair iti | viraha-viçiñöa-vraja-sundaréëäà rajanyaù çväsaiù särdhaà dairghyam äpuù | viraheëa täsäà rätrayaù çväsä api dérghä babhüvuù | sahärthaka-särdha-çabdenaikä kriyeti sahokty-alaìkäraù | väsarä iti | känta-viccheda-janyä yädåçé péòä ätrau tädåçé divase na bhavati, atas täsäà divasäù çéghraà yänti, tasmäd eva divasänäm alpatvam | hima-payaù-prasravä rätri-sambandhi-néhära-pravähäù | kamalinénäà mlänatvaà hima-ghaöäbhir eva jïeyam ||

30. vinoktiù

|| kärikä 279 ||

. . . . . . . . . vinoktiù |

sä vinaikenänyasya cet sad-asat-kåtiù ||

vinokti-nämälaìkäraù | sat-kåtiù çobhanatä | asat-kåtis tad-anyeti dvidhä | krameëodäharaëe—

viraheëa vinaiva çobhate lalite prema nisarga-çobhanam |

asubhiç ca vinaiva çobhate virahaç ced bata sambhavad-daçaù ||8.120||

nisarga-çobhanam iti | ato virahädy-apekñä nästi | käntena saha virahaç cet tadä präëair vinaiva prema çobhate | virahe’pi präëäs tiñöhanti cet, tadä premaiva nästi, kutas tasya çobhanatä virahaù ? katham-bhütaù ? sambhavanté maraëa-paryantä daçä yatra tathä-bhütaù ||

viraheëa vinaveti—“na vinä vipralambheëa sambhogaù puñöim açnute” iti yad rasa-vidäà sücanaà na tad atrapalapyate | viraha-täpasya tévratä-param etat || atra prasaìge’nyoktir iti kävya-bheda-sädhikädhikä käcid alaìkåtir anyaiù svékriyate tad-viçeñaù | äkara eva lakñyäù ||

vinä rädhäà kåñëa na sakhi sukhadaù sä na sukhadä

vinä kåñëaà rädhä täbhyäm api sakhi vinänyä na rasadäù |

vinä rätrià nendus tam api na vinä sä ca ruci-bhäk

vinä täbhyäà jåmbhäà dadhati kumudinyo’pi nitaräm ||8.121||

jåmbhäà praphullatvaà na dadhati | iyaà dçréänta-miçritä sahoktiù ||

31. parivåttiù

|| kärikä 280 ||

samäsamäbhyäà niyamaù parivåttir udéryate ||

arthayor arthänäà vä samenäsamena vä vinimayaù parivåttiù | samena, yathä—

härädibhiù santruöitair nijäìgäd

vibhüñayämäsa pataìga-putrém |

tasyäù sarojädibhir ätmano’ìgaà

rädhäli-vargo jala-keli-käle ||8.122||

yathä vä—

ekä dadur nüpura-näda-çobhäm

anyäù prayäëa-krama-mantharatvam |

äbhéra-bälä-kalahaàsa-bälä

samühayoù kiïcana sakhyam äsét ||8.123||

ekä dadur ity ädi | atra “vyanéyata pratyupadeça-lubdhaiù” ity ädi kumära-sambhava-padyam upajévyatvena gåhétam iti pratibhäti ||

asamena yathä—

mano-rägaà dattvä caraëa-dala-rägo mågadåças

tvayädatto vakñaù-sthalam alati yaù kaustubha iva |

rasaà dattvä nétä tvad-adhara-puöenekñaëam asau

samaà tvad-vaidagdhyaà tad-avayava-vaidagdhyam api ca ||8.124||

32. bhävika

|| kärikä 281 ||

atétänägatärthänäà säkñättvam iva bhävikam ||

bhävika-nämälaìkäraù | krameëodäharaëam—

prätaù sakhénäà purataù çukébhiù

kathä tathä vallabhayor udärä |

vyadhäyi tau sä ca niçä tayoù sä

keliç ca säkñäd abhavan yathäsäm ||8.125||

idäném eva rädhäyä bhrür yathä guëavaty abhüt |

tathä manye smarasyeyaà svaà cäpaà tyäjayiñyati ||8.126||

33. kävyaliìgam

|| kärikä 282 ||

pada-väkyärthatä hetoù kävyaliìgaà prakértyate ||

padärthatä väkyärthatä ca | padärthatä ca dvidhä—eka-padärthatäneka-padärthatä ceti | krameëodäharaëäni—

saàsärälarka-daàñörätaù päpäçé-viña-daàçataù |

kåñëa-nämni mahä-mantre sati mä bhaiñöa sädhavaù ||8.127||

apära-karuëämbudhau smaraëa-mätra-sänugrahe

vidhi-prabhåti-pämarävadhi-samäna-sambhävane |

taväham iti jalpatäm akhila-käma-kalpa-drume

harau nihita-mänasäs tyajata deha-bandhaà janäù ||8.128||

väkyärthatä, yathä—

vapuù-sthiyä jïätaà kapaöa-rahitaà prema nahi me

sati premëi präyo na bhavati viyogaù praëayinoù |

ataù premëo’kérti-prakaöana-nimittä mama janiù

kathaà nu çrotaç ca dayita iti bhüyo hari-vacaù ||8.129||

34. paryäyoktam |

|| kärikä 283 ||

vinä väcaka-väcyatvaà yatra vastu pratéyate |

paryäyoktaà tat . . . . . . . . . ||

paryäyoktam iti | paryäyoktir iti vä kuträpi saàjïä | nirvacana-mukhenäsya niñkarño’bhinava-gupta-pädair locane prakaöitaù | paryäyoktasya väkyärtho’ìgatayä viñaya iti präcéna-matäbhäsam upapädayanto vakrokti-jévita-kåtaù svatanträù | präçäà vyaïjanädhikäre upakaraëékåto’yam iti kecid agnipuräëädy-anusäriëaù—daçaty asau para-bhåtaù ity ädi daëòi-padyaà tatra sädhaka-prakhyam | evam eva “dhvanitäbhidhäne paryäyoktir” iti lakñaëena, “bhama dhammia” ity ädi, “niùçeña-cyuta-candane” ity ädy udäharaëa-mukhena ca sücanaà kävyänuçäsana-kåtäà vägbhaöa-suréëäm | atra bhaìgyantareëätätparyeëa vä gamyasyäbhidhänam iti sarvasva-granthänusäriëo vidyädhara-viçvanäthädayaù ||

jahau çré-kåñëam älokya sthitià sväbhävikém api |

darpaù kandarpa-hådaye mäno mänavaté-hådi ||8.130||

atra kandarpo nirdarpo mänavatyo’pi mäna-rahitä iti yadyapi vastu çabdenaiva pratéyate, tathäpi na väcaka-mukhena, na ca väcya-mukhena | väcaka-mukhena ced abhaviñyat tadä tasyänyärtho’bhaviñyat | atra väcakä eva çabdä na tüktärtha-vyaïjakäù | evaà väcya-mukhena ced abhaviñyat tadänyo’py artho’bhaviñyat | ayaà tu väcya evärthaù, na tu vyaìgyaù | tarhi sabädham ity api na vaktavyam | tathä hi gavi çakte calati dåñöe, géù çatkaç cala iti tritaya-vikalpo yad eva dåñöaà tad eva vikalpayati | tac cäbhinna-saàsåñöatvena darçanaà bheda-saàsargäbhyäà vikalpayati |

çabdasya çakti-rüpa-väcakatvaà +++

35. udättam

|| kärikä 284 ||

. . . . . samåddhir udättaà vastunaù parä ||

yathä—

mänaù käma-gavéñu naiva nataräà kalpa-drumeñv ädaro

loñöräëéva luöhanti hanta paritaç cintämaëénäà gaëäù |

çambükä iva väpikä-parisare muktä-kiraù çuktayo

vékñyante na janais tvam eva nagari çré-dvärake niùspåhä ||8.131||

|| kärikä 285 ||

pradhänam api yaträìgaà . . . . . . . . .||

yatra pradhänam apy upalakñaëaà tac codättam | yathä –

seyaà mathurä-nägaré sura-gurubhir yäcito bhagavän |

yatravatérya çataçaù sura-dviño helayä nyavadhét ||8.132 ||

atra samasta-daitya-hanana-rüpo véra-raso guëé-bhütaù |

36. samuccayaù |

|| kärikä 286 ||

. . . . . . . . . ekasmin yatra sädhake |
sädhakäntara-nirdeçaù sa samuccaya iñyate ||

samuccaya iti | nätra kevalam anekeñäm ekatra nibandho, na vä guëa-kriyayor yugapad abhidhäna-mätram, param—våddhä yuvänaù çiçavaù kapotäù khale yathämé yugapat patanti tad vedaka-käryänuñöhänätmä prauòhokti-müle’pi yaugapadya-tätparyakatvena särthaka-nämäyam | aïcalenaika-deçeneti yävat | samädhy-alaìkäräd asya bhedaù sarvasva-kåd-ädibhiù sücitaù |

prakåta-käryasyaikasmin naiva sädhake siddhe siddhatvopayogärthe sädhakäntara-nirdeçaù samuccayaù | yathä—

duräpo’yaà kåñëaù sahaja-taralaà mänasam idaà

sudurväraù kämo gurutara-karälo guru-janaù |

navénaiñotkaëöhä navam api vayo näticaturaù

sakhé-loko hä dhig bhavatu katham ädher upaçamaù ||8.133||

aträdher upaçamäbhävasya kåñëa-duräpatvam eva mukhyaà sädhakam, tatränyeñäà sädhakänäm upädänenäyaà samuccayaù | eña ca sadasad-ubhaya-yogät tridhä | sat çobhanam, asad açobhanam, ubhayaà çobhanäçobhanam |

sad-yoge, yathä—

rüpaà kulaà vallabha-durlabhatvaà

çélaà kalä käntir udäratä ca |

ekena caiñäm aparä sa-garvä

rädhe samastair api te na garva ||8.134||

asad-yoge, yathä—

saàsära-märgo hy adhamaù svabhävät

karmäëi tasmin kaöu-kaëöakäni |

gatägatäbhyäm iha kheda eva

tathäpi näsmin kujano virajyet ||8.135||

sad-asad-yoge, yathä—

priyaù praëaya-kovidaù praëayiné sadaivotsukä

khalaù kñata-paräkramo guru-janaù khaloktäsahaù |

gåhaà gåha-pati-cyutaà manasijasya païceñavaù

kalävati bahiçcarä iva lasanty amé païca naù ||8.136||

atra priyädayaù santaù khalo’san ||

|| kärikä 287 ||

guëo guëa-kriyäbhyäà ca kriyayä ca kriyäparaù ||

aparaù samuccaya ity arthaù | guëena guëo, yathä—

vraja-pati-nandana-hådayaà rädhäyäm edhitäbhiläñaà ca |

säpi ca bhåçam anuraktä tasminn iti sahaja-bhäva-särvajïyam ||8..137||

atra säbhiläñatvänuraktatve guëé | aïcalenänyälaìkäraù | çuddho’yaà tathä na camatkaroti, ataù saìkaratayodähåtam | guëaù kriyayä, yathä—

aruëaà ca néla-malina-prabham api nayanaà priye mayi te |

äsannaç ca mamäyaà hådi kampaç campaka-dyote ||8.138||

kriyayä kriyä, yathä—

harir abhyäsyati mathuräm iti värtä naù çrutau ca vinihanti |

mama tu sakhé bhavati na vety api çaìkä me manaç ca mürcchayati ||8.139||

37. paryäyaù

|| kärikä 288 ||

anekasmin krameëaikaù paryäyaù . . . . . . |

ekaà vastu krameëänekasmin yadi bhavati äropyate vä tadä paryäyaù |

paryäya iti—atra kramäd vicchittir eva prägbhaveti näsaìgatä saàjïä |

ekasmiàs tatreti | atra “mahilä-sahasmabharie” iti gäthä-saptaçaté-padyam upajévyam | “çaçimukhé” iti çloke tåtéya-caturtha-caraëa-vibhäge hälähaleti cchedo na manojïa ity avadheyam ||

tat bhavatéti pakñe, yathä—

ekas tvaà nikhila-vadhü-hådi praviñöaù

saìkñobhaà janayasi gokulalendra-süno |

tväm ekaà nahi sakaläù praveñöum arhäù

kià kñobhaà bata janayantu cetasas te ||8.140||

kalahäntarita çré-rädhä kåñëaà prati bhaìgyä tasyäkåtajïatvam äha—eka iti | tavaiva sämarthyam adhikam | evaà ca prema-çünyena tvayä sahäsmäkaà prétir anuciteti dhvaniù |

äropyata iti pakñe, yathä—

madanenojjhitaà vämyaà rädhe gåhëäti te manaù |

manas tyajati te rägaà locane parigåhëataù ||8.141||

mäniné çré-rädhäà prati çré-kåñëa äha—madaneneti | tvayä mayi rodha-vaçän madano vämaà grähitaù | tata eva tad-dhådaye kandarpäveçäbhävän mano vartate | samprati mad-duùkha-darçanät karuëena madanena tväm ädåtya vämyaà tyaktam, atas tad dhådi kandarpäveço dåçyate | tathäpi tvaà mayä saha na milasi, tatra tad-duùkha-darçane’pi kaöhoraà tava mana eva käraëaà—mano madanena tyaktaà vämyaà jagräha | rägo mad-viñayänurägaù | çleñeëa nayana-pakñe raktimä mad-viñayakasya tava krodhasyänubhäva-rüpa eva | atra madana-niñöhaà vämyaà manasy äropyate |

yathä vä—

tvayä tyaktäà rädhe ruñam ahaha gåhëäti madanas

tvad-akñibhyäà tyaktaà parivahati rägaà tava manaù |

dhiyä kauöilyaà te parihåtam apäìgo’dhikurute

punaù sandhänärthaà kim ucita-pade nyastam akhilam ||8.142||

mäna-bhaìgänantaraà kalahäntaritäà çré-rädhäà prati çré-kåñëa äha—tvayeti | madanaù kruddhaù san tvan-milana-präptaà mäà çareëa vidhyatéti bhävaù | parivahati svékaroti | tathä ca krodhäbhävän netrayo rägo gataù manasi cänurägaù prädurbabhüva | dhiyeti, pürvaà mäna-samaye çré-kåñëasya darçanam api na kåtam | adhunä prasannä saté tam apäìgena paçyatéti bhävaù | atrotprekñäm äha—punar mänasa-maya eteñäà punaù sva-sva-sthäne sthäpanärtham ucita-pade yogya-sthäne kià tvayäkhilaà nyastam ?

|| kärikä 289 ||

. . . . . . . . . anyo viparyayät ||

viparyayäd ukta-prakärasya vaiparétyäd ekasmin anekam ity arthaù | yathä bhavatéti pakñe—

ekasmiàs tava hådaye vrajendra-süno

bhüyasyo nalina-dåçaù kåta-praveçäù |

nätyasminn avasara eva gäòha-pürëe

tädåçyo guëa-bahuläù kathaà viçantu ||8.143||

çré-rädhäyä mäna-bhaìgärtham udyataà çré-kåñëaà prati lalitäha—ekasminn iti | tädåçé guëa-bahulä rädhikä kathaà viçatu ? gaurave bahu-vacanam ||143||

äropa-pakñe tu yathä—

çaçimukhi tava rädhike kaöäkñaù

prathamam abhüd amåta-dravätivarñé |

atha hådi viniviñöa eva hälähala-

paridigdha-çaväyamäëa äste ||8.144||

38. anumänam

|| kärikä 290 ||

sädhya-sädhana-sad-bhäve’numänam anumänavat ||

anumänam iti | trividho hetur nayäyika-sammataù pürvaù sämänyato dåñöaù çeñavac ceti | vägbhaööädyäù käla-tritaya-vartino liìgino liìga-jïänenätra traivdhyam udäharanti | yat tu navénänäà granthe hetor nivyädaka-jïäpaka-samarthaka-bhedena bhäga-vyavasthäpanaà tat-tad-utthälaìkära-bhedoööaìknärtham iti darpaëäd ito jïeyam | çleña-samparke’sya cärutä—“asyäà munénäm api moham ühe” ity ädi ### padye nitaräm upabhogyä | udbhaöa-rudraöa-jayadeva-viçvanäthädibhir abhyupagato hetv-alaìkäraù, präcénänäà hetv-alaìkäro vä, ito mithaç ca kuträpi bhinna eva | paraà jagannätha-viçveçvara-prabhåtibhir ädyasyätiçayoktir-bhedatayä kathanaà präcéna-maryädä-niryantraëämülam iti yukti-süktayo bahavaù ||

anumäne, yathä trividho hetus tathäträpi | yathä—

indévaräkñi bhavad-akñi manobhavasya

bäëaù sudhäàçu-mukhi mänasa-bhedakatvät |

yenähato manasi gokula-räja-sünuù

sandhukñate na hi bahiù kurute’vahitthäm ||8.145||

atra bhavad-akñi pakña, manobhavasya bäëa iti sädhyam, mäna-bhedakatväd iti hetuù |

indévareti | sandhukñate jévati | he sakhe ! çré-kåñëa ! kathaà bhavän matta iva dåçyate ? iti sakhébhiù påñöo’pi bahir avahittham äkära-gopanaà karoti, na tu tattvaà kathayati ||145||

yathä vä—

näbhé-gåhaà tava kalävati manmathasya

lélägnihotra-bhuja-darpa-kåçänu-çäli |

etad valagna-gaganäïcala-cumbi-cäru-

gandhollasat-tanu-ruhävali-dhüma-hetoù ||8.146||

atra rüpaka-garbham anumänam |

kalävatyä näbhé eva manmathasya gåham iti rüpakam, tad eva pakñaù | sambhoga-lélaivägni-hotram | çré-kåñëasya bhuja-darpa eva tädåçägnihotrasya kåçänur agniù | sa eva sädhyam | etasyä kalävatyä valagno madhya-deçaù, “vañöi bhägurir al-lopam aväpyor upasargayoù” ity avasya a-kära-lopaù | sa evätyanta-kñéëatvena gagana-pradeças tat-sambandhiné cäru-gandhenolläsäl lomävalir eva dhümaù, sa eva hetuù | tathä ca yäjïika-brähmaëä yathä gåhäd utthitaà gagana-pradeça uòòéyamänaà sugandha-dhüma-viçeñaà hetu-kåtyägnihotréya-vahner anumänaà kurvante, tathä sakhyo’pi näbhi-rüpa-gåhäd utthitaà madhya-deça-rüpa-gagana-sparçi-sugandha-romävalé-rüpa-dhüma-viçeñaà hetu-kåtya sambhogägnihotréyasya bhuja-darpa-rüpa-vahner anumänaà kurvantéti ||146||

39. parikaraù

|| kärikä 291 ||

viçeñoktiù parikaraù syät säkütair viçeñaëaiù ||

parikara iti | atra +++

yathä—

ätmärämair vigata-hådaya-granthibhir mukta-bandhair

dehädhyäsa-praçamibhir brahma-bhüyaà vrajadbhiù |

citte cintyaà katham api ciraà dhäma yac chyämalaà te

gopa-stréëäà kuca-kalasayor néla-ratnaà babhüva ||8.147||

atra "ätmärämair" ity asya viçeñaëasya sarväëy eva viçeñaëäni säkütäni |

40. vyäjoktiù

|| kärikä 292 ||

prakåta-sthaganaà chadma-vyäjoktir aniñedha-bhäk ||

apahnutis tu niñedha-pürvä, iyaà tu na tathety aniñedha-bhäg ity uktam | iyaà tu cchadma-pürvaiva | yathä—

aho çaityasya mahimä himänila tavedåçaù |

na çakyate gopäyituà kåto yenädhara-vraëaù ||8.148||

yathä vä,

alam alam abhiläñeëämunä te viçäkhe

kutukini kamalänäm ähåteù kautukasya |

kalaya kalitam aìgaà kaëöakair näla-lagnaiù

çiva çiva paridañöaà ñaöpadenädharoñöham ||8.149||

41. parisaìkhyä

|| kärikä 293 ||

praçna-pürvakam äkhyänaà tat-sämänya-vyapohanam |

tasya tasyäpi ca jïeye vyaìgyatve syäd athäparam |

apraçna-pürvakaà väcyaà parisaìkhyä caturvidhä ||

parisaìkhyä | tasya tasya ceti | praçna-pürväkhyänasya tat-sämänya-vyapohanasya ca vyaìgyatvam | apraçna-pürvakasya tat sämänya-vyapohanasya ca väcyatvaà ceti caturdhä | krameëodäharaëäni—

kià geyaà vraja-keli-karma kim iha çreyaù satäà saìgatiù

kià smartavyam aghäri-näma kim anudhyeyaà muräreù padam |

kva stheyaà vraja eva kià çravaëayor änandi våndävana-

kréòaikä kim upäsyam atra mahasé çré-kåñëa-rädhäbhidhe ||8.150||²

kä vidyä ? hari-bhaktir eva, na punar vedädi-niñëätatä

kértiù kä ? bhagavat-paro’yam iti yä khyätir na dänädijä |

kä çréù? tat-priyatä na vai dhana-jana-grämädi-bhüyiñöhatä

kià duùkham ? bhagavat-priyasya viraho no håd-vraëädi-vyathä ||8.151||³

vakratä mågadåçäà kaca-päçe

päëi-päda-nayanädiñu rägaù |

névi-keça-vasanädiñu bandhaù

sändra-candana-rasädiñu paìkaù ||8.152||

atra kva vakratä ity ädi praçna-pürvakasyäkhyänasya tat-sämänya-vyapohanasya ca vyaìgyatä, tathä hi kva vakratä mågadåçäà gopénäm ? kaca-päça eva, näntaù karaëädau kasyä apéty ädi |

pratyäsattir hari-caränayoù sänuräge, na räge

prétiù premätiçayini harer bhakti-yoge, na yoge |

ästhä tasya praëaya-rabhasasyopadehe, na dehe

yeñäm e hi prakåti-kåtino hanta muktä na muktäù ||8.153||

atra praçna-pürvakaà vyaìgyaà tad anya-vyäpohanaà väcyam iti bhedaù |

42. käraëa-mälä

|| kärikä 294 ||

yathottaraà pürva-pürva-hetukasya tu hetutä |

tadä käraëa-mälä syät . . . . . . . .

pürva-pürva-hetukärthasyottarottara-padärthasya yadi hetutä, tadä tadaivety arthaù | yathä—

satsaìgamenaiva bhaved virägo

virägataù syän manaso viçuddhiù |

mano-viçuddhyaiva hareù prakäço

hareù prakäçena kåtärthatä syät ||8.154||

43. anyonyam

|| kärikä 295 ||

. . . . . . . . . . . . kriyayänyonya-käraëam |

vastu-dvayaà tad anyonyaà . . . . . . . . . . . .

vastu-dvayaà yadi kriyayänyonya-käraëaà syät tadänyonyam ity ucyate, yathä—

rädhäbhäso marakata-mayéà kurvate kåñëa-käntià

kåñëasyäbhä api ca haritékurvate dhäma tasyäù |

sthäne sthäne yadi nivasatas tau tadä gaura-néläv

eka-sthäne yadi bata tadä tulya-bhäsau vibhätaù ||8.155||

44. uttaram

|| kärikä 296 ||

. . . . . . . . . . . . praçnasyonnayanaà yadi |

uttara-çruti-mätreëottaraà syät . . . . . . . . .||

prativacana-çravaëäd eva pürva-vacanasyottarasya yady unnayanaà bhavati tadottarälaìkäraù | yathä—

bhama kaëha aëëa-gharaà viramadu de käbi baaëa-paribäòé |

ahma sahé idha ekkä ëa ettha tuha osaro öhädum ||8.156||

bhrama kåñëa anya-gåhaà viramatu te käpi vacana-paripäöé |

mama sakhé atraikä nätra tavävasaraù sthätum ||

atra sakhyäù prativacane kåñëasya ko’pi praçnaù pürvaà jäta iti budhyate | na caitad anumänaà vyäpty-abhävät | na cäpi kävya-liìgam, hetoù pada-vyäkyärthatäbhävät | na tu praçnasya prativacana-janako hetuù | tenedam alaìkäräntaram eva |

|| kärikä 297 ||

. . . . . . . . . praçnato’pi vä ||

praçnataù paçcäd uttaraà vä uttaram | yathä—

kià durlabhaà yan manaso na gocaraù

kià prärthanéyaà kva ca yan na labhyate |

kià hlädakaà yat smaraëe’pi sa syät

tat tac ca tat kià vraja-räja-nandanaù ||8.157||

atra caturvidha-parisaìkhyäto vilakñaëatä | tatra tatra sarvatränya-vyapohe tätparyaà kvacid väcya-mukhena kvacid vyaìgya-mukhena | iha tu çuddha-praçnasya çuddham uttaram iti bhedaù ||

45. sükñmaù

|| kärikä 298 ||

äkäreëeìgitenäpi sükñmärtho yatra lakñyate |

prakäçyate vänyasmai ca sa sükñmaù kértyate dvidhä ||

krameëodäharaëe—

rädhäyäù kara-kamale çikhaëòa-dala-pakñma lagnam älokya |

prätaù sakhé vidagdhä lilekha tatraiva kärmukaà saçaram ||8.158||

atra hi viparéta-rate kåñëa-keçäkarñaëa-vilagna-tad-barhävataàsa-darçanena puruñäyitaà tavedaà mayävagatam iti sakhyä sva-vaidagdhyaà prakaöayituà puruñasyaiva dhanurharatvaà saìgacchata iti sa-çara-kärmukaà likhitam iti sükñmam |

bhavana-präìgana-saìgataà

anaìga-rasa-maìgalaà kåñëam |

sakåd avalokya sa-lélaà rädhä

pidadhe’vaguëöhanena mukham ||8.159||

atra candrästa-samaye samägantavyam iti kåñëaà prati saìketo’nayä prakaöitaù, sa ca sükñmaù |

46. säraù

|| kärikä 299 ||

säraù sävadhir utkarño yad bhaved uttarottaram ||

sävadhir iti | parävadhir iti ca prakäça-kåtl-lakñaëe—“tena paryanta-bhägo yatra sarvotkåñöaù” ity arthaù | dhärävähikatayä tatraivotkarña-viçränter iti govinda-vyäkhyänam | uttarottarm açläghyänäà samäveçe’py ayam iti | asya na kevalaà dharma-dharmi-rüpeëa vyatirekaäd bhedaù paraà mälä-rüpeëa dhärädhirohitayaiveti jïeyam | sarvasve tv asyaivodära ity äkhyä | pratécyänäà klaimäksäntiklaimäksa-äkhyäv alaìkäräv etat-sadåçäv api präyaù kvacid bhinnärthau ||

säro’laìkäraù | yathä—

varñeñu bhäratäbhidham iha säro bhärate ca térthäni |

tértheñu ca mathuraikä våndäraëyaà mathuräyäm ||8.160||

47. asaìgatiù

|| kärikä 300 ||

atyanta-bhinnädhäratve yugapad bhäñaëaà yadi |

dharmayor hetu-phalayos tadä sä syäd asaìgatiù ||

yad-ädhäro hetus tad-ädhäraà phalam iti | yathä päpa-puëya-kåte ekädhäre eva duùkha-sukhe, tad anyathä-bhäväd asaìgatiù | taträpi yugapad eva hetuù phalaà ca, na tu päpädi-kåta-duùkhavat käläntara-vyavadhänam |

asaìgatir iti | asya tathä pratyanékädhika-viñamädy-alaìkäräëäà virodha-bhedena parigaëanä präcäà grantheñu | citra-hetur aträlaìkära iti räjänusäriëaù | ayam atiçayokti-prapaïca ity api kecit | caturtha-bhedätiçayokti-sämänye kärya-käraëayoù paurväparyaa-viparyayaù | iha tu tayor eva vaiyädhikaraëyam itéyän eva bhedaù | trividho’yam iti navéno maëihära-käraù ||

yathä—

tavädharoñöhe kñatam aïjanaà ca

mama vyathärtaà malinaà ca cetaù |

pétas tvayä te vadanäsavas tvaà

mattaù kuto’nartha-parampareyam ||8.161||

näyaà virodhaù, sa tv ekäçrayaù |

48. samädhiù

|| kärikä 301 ||

käraëäntara-sahäyyät käryaà yat sukaraà bhavet |

kartur vinä prayatnena sa samädhir itéryate ||

samädhir iti | samähitam iti saàjïä vä | yatra käryam akleçena samädhéyate sa samädhiù | aträkasmika-käraëägamaasya pradhänatvena vivakñä | itareñäà tu gauëatvena ||

yathä—

mayi vyagre tasyä praëaya-kalaha-mläna-manasaù

prasäde rädhäyäù pada-patanam äripsitavati |

akasmäd ambhoda-vyatikara-kåtaù sphürjathur abhüt

sakhe träsäd eñä sapadi mama kaëöhaà dhåtavaté ||8.162||

49. samaù

|| kärikä 302 ||

çläghyatvena bhaved yogyo yadi yogas tadä samam ||

samam iti | asya trayo bhedä rasa-gaìgädhare sücitäù ||

samam ity alaìkäraù | yathä—

lalämaà näréëäm iyam ahaha puàsäm ayam aho

vayo’syä asyäpi prakåti-nava-kaiçorakam idam |

prasüneyor bhägyän militam iva ratna-dvayam idaà

na rädhä-kåñëäkhyaà bhajatu katham ädyo’pi ca rasaù ||8.163||

evam açläghyatve’py ühyam udäharaëam ||

50. viñamaù

|| kärikä 303 ||

atyanta-vaisädåçyena yogo yad atidurghaöaù |

kartuù kriyä-phaläbhävaù pratyutänartha-sambhavaù ||

guëa-kriyäbhyäà te eva kärya-käraëayoç ca yat |

parasparaà virudhyete viñamaù sa caturvidhaù ||

viñama iti | +++

te guëa-kriye eva | krameëodäharaëäni—

çiréña-kusumäd api prakåti-komalaà tad-vapuù

kukula-viña-çülayor vyatikaro’nuräga-jvaraù |

tathäpi sahatetaräà tam amunaiva rädhä ciraà

na väì-mänasa-gocaraù sahaja-bhäva-bandha-kramaù ||8.164||

çiréñeti | kuküla-viña-çülayos tuñägni-viñäkta-çülayoù samüha-rüpaù çré-kåñëa-viñayakänuräga-jvaraù | sahaja-bhävaù svabhäva-siddha-premä | atra komala-sparça-guëenänuräga-jvara-rüpa-guëo virudhyate |

saàsära-däva-glapitaà mano me

çiçräya täpa-praçamäya kåñëam |

sa nirghåëas tad bata labdha-mätraà

samülam unmülitam eva cakre ||8.165||

saàsäreti | nirghåëaù kåpä-rahitaù | tathä çré-kåñëa-caraëäravindäçrayaëa-mätreëa saàsära-jväläyä müla-bhütasya mano-ghaöita-liìga-dehasya näçaà cakärety aho tasya kåpäluteti vyäja-stutir api jïeyä | aträçrayaëa-kriyayonmülana-kriyä virudhyate ||

péyüña-vérudho béjam ekam eva mamäntare |

aìkuräù kim amé tasmäd bahavo viña-vérudhäm ||8.166||

atra kärya-bhütänäm aìkuräëäà bahutvena guëena käraëa-bhütasya béjasyaikatvaà guëo bädhyate | péyüña-viñayoç ca kärya-käraëa-rüpatväd vaidharmyam |

béjaà prema | tat tu ekam eva | tasyäìkurä viraha-janma-jvälä-rüpä bahavaù | ekasya béjasya bahavo’ìkurä na sambhavantéti virodhaù | péyüña-viñayor api virodhaà ca ||

prema-béjaà paränanda-syandi ropitam antare |

tasyäìkuräù kukülasya sphuliìgä iva dähakäù ||8.167||

atra käryasya dahana-kriyayä käraëasya paramänanda-syandana-kriyä virudhyate ||

51. adhikam

|| kärikä 304 ||

ädhärädheyayor bhümnor mithas tat-pratiyoginau |

tato’py adhika-bhümänau syätäà tad adhikaà bhaved ||

bhümnoù vyäpakayoù | tat-pratéti | ädhärasya pratiyogy ädheyaù | ädhyeasya pratiyogy ädhära iti | tathä cädheyäpekñayä yady ädhäro vyäpako bhavati, athavädhäräpekñayä yady ädheyo vyäpako bhavati, tadädhikälaìkäraù |

adhika-nämälaìkäraù | krameëodäharaëe—

aho te manasaù subhru viçälatvam idaà mahat |

trilokyäà yo na mäty eñä yatra mäti ramä-patiù ||8.168||

aträdheyasya bhüyastve’py ädhärasya tato’pi bhüyastvam |

aträdheyasya çré-kåñëasya, ädhärasya rädhikä-manasaù ||

äà vedmi yasyäà pratiroma-küpaà

brahmäëòa-bhäëòäni samullasanti |

tasyäà tanau te na mamau mukunda

tasyäù samäloka-mahotsavo’yam ||8.169||

aträdhära-bhüyastve’py apädheyasya bhüyastvam ||

52. pratyanékam

|| kärikä 305 ||

apakäryäpakärärtham asamarthena tat-priyam |

hinasti yat tadéyoktiù pratyanékaà stavo yadi ||

apakäriëo’pakäräsämarthyena tat-priyasya yo’pakäras tad uktiù stava-rüpä yadi bhavati tadä pratyanékam |

pratyanékam iti | laukika-nyäya-mülo’laìkära-nirdeço vaicitryät | “yathänéke’bhiyojye tat-pratinidhé-bhütam aparaà müdhatayä kaçcid abhyujyate tatheha pratiyogini vijeye tadéyo’nyo vijéyate ity arthaù” (kävya-prakäça 129) iti saàjïä’nvarthatä mamaöa-bhaööaiù pratipäditä | yad asya païca bhedäù kaiçcid darçitäs tat pradarçana-mätram ||

yathä—

mädhuryam ädäya tavänanena

kalaìka-säro vihitaù çaçäìkaù |

tenaiña rädhe tava vallabhatväd

asannidhäne tava mäà hinasti ||8.170||

mädhuryam iti | hinasti vicchede candrasyoddépakatvena péòä-karatvaà jïeyam iti bhävaù |

53. mélitam

|| kärikä 306 ||

tulyena lakñmaëä stokenänyad yadi nigühyate |

sahajenetareëäpi tan mélitam api dvidhä ||

ekena vastunä anyad vastu yadi tulyenästokena cihnena nigühyate sahajena sväbhävikenetareëägantukena vä sa mélitaà nämälaìkäraù | krameëodäraëe—

svataç capala-lohite sumukhi rädhike te dåçau

gataà sahaja-lälasaà prakåti-manda-mandaà smitam |

svabhäva-mådu-vakratä lalitam ardham ardhaà vaco

madaç ca madano’thavä madhu-madaç ca kair lakñyatäm ||8.171||

svata iti | atra ca svabhäva-siddhena mahatä netrasya cäïcalyenäruëyena ca yauvana-mattatädi-janya-trayaà saàvåtaà babhüva | mattasyäpy evaà bhavati | evam uttaraträpi jïeyam ||

saïjäta-kampotpulakäà himägame

snänotthitäà kåñëa-dåg-anta-pätiném |

çétärditä bhävavaté nu veti täà

vijïäpi na jïätavaté sakhéà sakhé ||8.172||

pürvatra sahajam, uttaraträgantukam ||

saïjäteti | snänä utthite nägantukena kampena çré-kåñëa-darcana-janyaù kampa vyävåto babhüva ||

54. ekävalé

|| kärikä 307 ||

sthäpyate khaëòyate väpi pürvaà pürvaà pareëa yat |

viçeñaëatayä vastu sä dvidhaikävalé bhavet ||

pareëa pareëety arthaù | krameëodäharaëe—

yasyäù rajanyaù samaëi-pradépäù

maëi-pradépäç ca rate’py ahäryäù |

rataà ca kåñëa-praëayaika-säraà

kåñëaç ca sarväsv abaläsu tulyaù ||8.173|| atra sthäpanam |

prétir na sä praiti na yä paraà janur

na tajjanur yaiva mahä-kulodgatam |

mahä-kulaà tac ca na yatra vaiñëavaà

na vaiñëavaù so’pi na yo vraja-priyaù ||8.174|| atra khaëòanam |

55. smaraëam

|| kärikä 308 ||

pürvänubhüta-smaraëaà tat-samäne vilokite |

smaraëaà . . . . . . . . . . . .

visa-çakalam ekam adatä

vilola-dérghaà rathäìga-yugalena |

chinnärdha-hära-rädhä-

stana-ghaöayoù smäritaù kåñëaù ||8.175||

viseti | atra måëäla-khaëòa-darçanena chinnärdha-härasya smaraëam | cakraväka-dvaya-darçanena stanayoù smaraëaà jïeyam ||

56. bhräntimän

|| kärikä 309||

bhräntimäàs taddhératasmin sämya-bhäji yat ||

sämyaà sadåçyam, yathä—

täpiïcha-druma-maïjaréti nakharaiç chittvä çrutau kurvate

yäà käçcit kavarébhare kuvalaya-çreëéti yäà käçcana

gähante kula-subhruvo’pi yamunä-vanyeti yäm aìgane

kåñëasya vraja-raïjané jayati sä tejas taraìgävaliù ||8.176||

|| kärikä 309 ||

sädhya-sädhana-sad-bhäve’numänam anumänavat

yathä vä—

påñöhe maëéndra-mahasi pratibimbam eva

keçasy keça parivçeña iti bhrameëa |

ulläsayanty asakåd ambuli-pallavena

sä vyagra-dhér ajani keçava-keça-bandhe ||8.177||

57. pratépam

|| kärikä 310 ||

upamänasya dhikkära upameya-stutau yadi |

pratépam upamänasya dhikkåtyai copameyatä ||

upameya-stuty-artham upamäna-dhikkäro yadi tadä pratépam | yadi vä dhikkäräyaiva upamänasyaivopameyatä tadä ceti dvividham | krameëodäharaëe—

tava jayati jagatyäà rädhike bhrü-vibhaìge

kim iti kusuma-cäpaç cäpam anyaà bibharti |

vilasati mukha-bimbe vedhasä vä kim arthaà

vyaraci vidhu-vidhäne niñphalo’yaà prayäsaù ||8.178||

varatanu nanu kåñëo hanta vaidagdhya-mugdhaù

çiva çiva bhuvi bhadräbhadra-bhäve’nabhijïaù |

tava vigata-kalaìkenänanenaiva yo’yaà

çaçinam upamiméte naiva lajjäà karoti ||8.179||

mama vadanam eva nayanänandakam iti mä kåthäù sutanu garvam |

aparo’pi kaçcid evaà räkäyäà çaradi çétäàçuù ||8.180||

aham eva däruëatama iti mä kuru kälaküöa guru-garvam |

tvatto’pi däruëatamo durlabha-loke mano-rägaù ||8.181||

ity ädy api tad-bhedäntargatam |

58. sämänam

|| kärikä 311 ||

prastutasyäprastutena guëaikatva-vivakñayä |

aikyaà nibadhyate yogäyät sämänyaà tad iñyate ||

rädhe taòid-gauri tavaiña gaëòayoù

karëänta-lambé navaketakécchadaù |

na saurabheëäpi gato vibhinnatäà

madhuvratenaiva vivicya bädhitaù ||8.182||

athavä—

dvirada-radana-kÿpte cäru-paryaìka-räje

kåta-kaçipuni talpe mallikä-patrikäbhe |

çaçi-mahasi nidäghe präìgane nirvitäne

jayati niravalamba-sväpa-çäléva kåñëaù ||8.183||

59. viçeñaù

|| kärikä 312 ||

ädhärasya prasiddhasyäbhäve’py ädheya-darçanam |

ekasya yugapad-våttir anekatra svarüpataù ||

ekasyaiväticitrasya vastunaù karaëena hi |

tat sämänyänya-vastünäà karaëaà sa bhavet tridhä ||

viçeñaù . . . . . . . . . . . . . . . . . . ||

yena prayatnena citra-vastu-karaëärambhas tenaiva prayatnena tathävidhäçakya-vastv-antaram apy ärabhata iti kecit | krameëodäharaëäni—

lokäntaräntaù suhådäà gatänäà

girayaç ca rüpäëi ca kelayaç ca |

tathaiva santéha suhåj-janänäà

manasy aho sauhåda te prabhävaù ||8.184||

lokäntareti | atra virodhälaìkäro’pi sambhavati | para-loka-gata-suhådäm etal-loka-gata*

näyaà virodhaù | pürväd eka-viñyatväbhävät | dvitéyo, yathä—

rädhägrataç ca purato'pi ca pärçvataç ca |

çrotre ca cakñuñi ca väci ca mänase ca |

kenädhvanaiña madano hådi me praviçya

mäà hanti hanta kim iyaà na niräcakära ||8.185||

atraikasyaiva vastuno yugapad evänekatra sthitiù | tåtéyo, yathä—

änando nidhir amåtaà

hréù çrér vidyä dhåtiù puñöiù |

anukülena hi vidhinä

tväà dadatä me na kià dattam ||8.186||

karaëena iti karaëam atra kriyä-mätram, na tu nirmäëam eva | tena pratikülena kià hi vidhinä tvaà haratä hanta kià na håtam, atinipuëena hi vidhinä tväà såjatä bhuvi na kià såñöam ity ädény api | sarvatra caivaà-vidheñu sthaleñu vakroktir eväntarbhütä | tathäpi kiïcid vailakñaëyam äçritya bhedaù kriyate | vastutas tu sarveñv evälaìkäreñu vakroktir eva vaicitrya-käriëé, yathoktaà—vakroktiù kävya-jévitam | anyaiç coktam—

vakroktir eva kävyänäà sarvälaìkära-märjikä |

tasmäd eva prayatnena sampädyä kavi-puìgavaiù ||

60. tadguëaù

|| kärikä 313 ||

. . . sva-guëaà tyaktvä praguëasya samépagam |

tasyaiva guëam ädatte yad vastu syät sa tad-guëaù ||

yathä—

bimbädharoñöha-mahasä samuditvareëa

varëäntare lasati däòima-béja-buddhyä |

näsävalambi gaja-mauktikam ullilekha

khelä-çukaù karam upetya sa rädhikäyäù ||8.187||

bimbeti | rädhikäyä näsävalambi-gaja-mauktike varëäntare lasati sati khelä-çuko gåha-stha-pälitaù çuko mauktikam ullilekha sva-caïcvollikhitaà cakärety arthaù ||

61. atadguëaù

|| kärikä 314 ||

na gåhyate yadi guëas tasya sa syäd atadguëaù ||

yathä—

sadänurakte manaséha vartase

tathäpi ca tvaà na dadhäsi raktatäm |

sadänuñaktaà tvayi nätha kåñëa he

mano’pi me naiva bibharti kåñëatäm ||8.188||

yathä vä—

kñérodadhi-jaöhara-bhavaù

saha-janmä käla-küöasya |

tad api ca na sito na çitiù

kaustubha ekaù svabhävato raktaù ||8.189||

62. vyäghätaù

|| kärikä 315 ||

yad vastu sädhitaà yena karaëena tad anyathä |

tenaiva yadi tasya syät tadä vyäghäta iñyate ||

vyäghäta iti | laukika-nyäya-mülako’yam | nätra virodhälaìkära-saàsparçaù katham api kalpanéyaù | tasya yugapad-bhäñaëe tätparyavattvät ||

yathä—

santäpayämäsa ya eva cittaà

sa eva bhüyaù çiçiré-cakära |

na kälaküöo na sudhä-taraìgaù

sa kédåçaù keçi-kåñaù kaöäkñaù ||8.190||

|| kärikä 316 ||

upamädaya ete’mé vyäghätäntä krameëa hi |

dviñañöi-saìkhyä evaite’laìkärä bahavaù punaù ||

saàsåñöyä saìkareëäpi bhüyaù saàsåñöir apy asau |

kriyä-çabdärthobhaya-bhüù sä krameëa pradarçyate ||

çabdaù çabdälaìkäraù, artho’rthälaìkäraù, ubhayaà çabdärthälaìkäraù, ete trayaù kriyä-pradhänä ity arthaù | eteñäm anyonya-nirapekñatvena viçakalitatayävasthänaà saàsåñöiù | tatra çabdälaìkära-saàsåñöir yathä—suratarur ity ädau (5.15) yamakänupräsayoù | arthälaìkära-saàsåñöir yathä—

älumpatéva parito manasaù prasädam

äluïcatéva padavéà nayana-dvayasya |

udvela-kajjala-mahodadhivad gabhéro

mohändhakära iva moha ivändhakäraù ||8.191||

atrotprekñä-samäsagänyonyopamädibhiù saàsåñöiù çabdärthälaìkärayoù saàsåñöir yathä, “meghe mäghavane maëäv api” ity ädau anupräsa-virodhau ||

udvela udgata-téra-maryädaù kajjala-mahodadhiù çyäma-samudras tad-gabhéro moho’ndhakäraç ca | moho viñaye’tyäsaktiù andhakärasya manasaù prasädaà lumpatéva, mohe sati manasaù prasäda-lopo bhavati, tathändhakäre’pi sarpa-våçcikädy-ägamana-çaìkayä manasaù prasannatä na tiñöhati | evam andhakäre netra-dvayasya padavé-lopäj jano’ndho bhavati, tathä mohe sati viñayeëa jano’ndhaù san puraù sato’pi sädhün na paçyati, daëòa-päëià yamam api na paçyatéti bhävaù ||

|| kärikä 317 ||

saìkaras tv aìgäìgi-bhävaù . . . . . . . .

eñäm alaìkäräëäm aìgäìgi-bhävaù saìkaraù | sa cänugrähyänugrähaka-bhävena | yathä—

kapolayoù kuëòala-padma-räga

mayükha-bimbaà vraja-räja-sünoù |

sva-cumba-lagnädhara-räga-buddhyä

sva-väsasä lumpati käpi mugdhä ||8.192||

yathä vä,

nirasya kara-lélayä timira-néla-celäïcaléà

rathyaìga-mithuna-stanäv api nipéòya paçyäcyutaù |

hriyeva nimiñat-kuçeçaya-dåçaà sarägäà priyaù

priyäm iva sudhäkaro hari harid-vadhüà cumbati ||8.193||

atra rüpakam utprekñä çeña upamä samuccayaç ceti parasparam aìgäìgitayaiva païcalaìkäräù | tathä hi timirasya néla-celätväropäd rüpakam | “hriyeva” ity utprekña | “kara-lélayä” iti çleñaù | “priyaù priyäm iva” ity upamä | “nirasya” “nipéòya” iti samuccayaù | eñu yo mukhyaù, so’ìgé | anye’ìgäni | evaà çabdälaìkära-pakñe’pi | yathä—“sasära sä” (3.42) ity ädau yamakänupräsa-dvy-akñara-muraja-bandha-gomuktrikä-bandha-kaväöa-muktaka-çåìkhalädayaù ||

|| kärikä 318 ||

. . . . . . . . bahünäà vä dvayoç ca vä |

sahävasthäna-bädhena bhaven no vety aniçcaye |

saìkaro’niçcayäkhyaù syäd yathä-sthänaà pradaçyante ||

dvayor bahünäà välaìkäräëäà sahävasthäna-bodhenäyaà bhaven navety aniçcaye’niçcayäkhyo dvitéyaù saìkaraù | yathä—

yathänanda-syandé dåçi dåçi yathäyaà bahu-kalo

yathä nakñaträëäà patir api yathä täpa-haraëaù |

yätmayaà bhänor apy upari parisartä katham aho

tathä näyaà dhäträ vidhur aniça-pürëo viracitaù ||8.194||

atra viçeñasya candrasya prastutasya çliñöair eva viçeñaëair aprastutasya kasyacid dåçhasya pratéti-rüpä kià samäsoktiù | kià vä, tayaiva candrasyäprastutasya çaàsana-mukhena kasyacit sädhos tathädhistha kñéëatvädi-dharmasya prastutatva-pratyäyiny aprastuta-praçaàseti niçcayäbhäväd aniçcaya-saìkaraù | yatränukülatä pratikülatä vä sphuöatayä sphurati tatra niçcayän na | anukülatä sädhakatvam, pratikülatä bädhakatvam | yathä—

idaà te radana-dyotair etair upacitaà smitam |

jyotsneva mukha-candrasya kämam ämodakaà dåçoù ||8.195||

atra pradhänatayä smitaà mukha evänukülam, na tu candre | tenopämayäù sädhakaà na rüpakasya, ato mukha-candrasyeti rüpakaà na bhavati | tena na sandehaù, tad-abhävät saìkaro’pi na |

aho bata mahaty asya dhåñöatäbhérutäpi ca |

mukha-candre saty ayaà te yad anyaç candra udgataù ||8.196||

atränyatvaà candrasyänukülam, na tu mukhasya, tasya pratikülam eva | tena rüpakasya sädhakam, na tüpamäyäù, tasyäs tu bädhakam |

çästrajïa-bhäsakaraà saàjïä täm äliìgati sarvadä ||8.197||

ity aträliìganam upamä-bädhakam | nahi saté stré pati-sadåçe’nurajyati | ato rüpakasyaiva sädhakam |

kåçodari mukhendus te sphurat-kanaka-kuëòala |

dåçor akåçam änandam ulläsayati me bhåçam ||8.198||

atra sphurat-kanaka-kuëòalatvam indau pratikülam asambhaväd iti rüpakasya bädhakam | upamäyäs tu sädhakam iti na saìkaraù | evam anyad apy ühyam |

|| kärikä 319 ||

ekatra viñaye vyaktam ubhayälaìkåtir yadi |

tadäparaù saìkaraù syäd iti trividha eva saù ||

yathä—

çaiväla-lakñaëa-vilakñaëa-lakñma-lakñmér

uddaëòa-raçmi-viça-maëòala-maëòyamänaù |

magnaç ciraà hari-harit-sarasé-rasebhyaù

pratyunmamajja çanakair amåtäàçu-haàsaù ||8.199||

atra rüpakänupräsäv eka-pada-viñayau, na tu saàsåñöivat påthag-viñayau iti trividhaù saìkaraù | tena çabdälaìkäro’rthälaìkära ubhayälaìkäraç ca saàsåñöi-saìkaratvena bahutvena bahuvidhä bhavanti |

|| kärikä 320 ||

tathä hi—

çabdälaìkåtayaù çuddhäs tricatväriàçad éritäù |

täù paraspara-saàsåñöyä tävatä guëanena hi ||

ñaò-bindu-vasu-candräù syuç citraà cet tatra gaëyate |

tadä tasya bahutve’pi syäd aikyaà tena tad-yutau ||

muni-bindv-ibha-candräù syuù saìkareëa tridhä punaù |

candra-pakñäbdhi-bäëäù syuù çabdälaìkära-saìgrahe ||

arthälaìkåtayaù çuddhä dviñañöis tat-prabhedataù |

açva-näga-çaçäìkäù syus tävatä guëanena te ||

itaretara-saàsåñöyä grahartu-graha-sindhubhiù |

yuto’gnir ete ca punaù saìkareëa tri-rüpiëä ||

açva-bindu-grahämbhodhi-bindu-candräù prakértitäù |

çabdälaìkära-saàsåñöyä väji-sindhu-mataìgajaiù ||

bindu-väjébha-ñaò-bäëä ubhayälaìkåti-grahäù ||

|| kärikä 321 ||

rasavat-preya-ürjasvi-samähita-samäkhyayä |

rasälaìkåtayo’py anyäç catasro rasa-poñikäù ||

|| kärikä 322 ||

athaiñäà kathyate doñaù . . . . . . . . . . .

eñäà çabdärthälaìkäräëäm |

|| kärikä 323 ||

. . . . . . . . . . . vaiphalyaà våtty-ayogyatä |

prasiddheç ca viruddhatvam anupräse mala-trayam ||

vaiphalyam apuñöärthatvam | våtty-ayogyatä pratiküla-varëa-nyäsaù | prasiddhir uddhatvaà spañöam ||

malo doñaù | krameëodäharaëäni—

dvandvaà dvandvaà vädayad dundubhénäà

nandad-våndaà vyomni våndärakäëäm |

harñotkarñän näka-mäkanda-varñaiù

sändränandaà nanda-sünuà vavande ||8.200||

atra mäkanda-çabdo niñphalaù | atraiva “harñotkarñäd indu-kunda-dyuténäà” iti päöhe sarveñäà devänäà çukratvam aprasiddham | tena “çédhu-syandämanda-mandära-varñaiù” iti nyäyyaù päöhaù |

asura-vadhänantaraà devänäà çré-kåñëe bhaktim äha—dvandvam iti | näka-mäkanda-varñaiù svargéyämra-phalänäà varñaiù sahety apuñöärthatvena vyartho’yaà prayogaù | çédhu-syandeti | evaà sati devair yathä dundubhi-vädanaà kåtam, evaà vandanaà kåtam, tathä pärijäta-puñpa-våñöir api kåtä iti bhävaù ||

våtti-virodho, yathä—

prakäëòa-bhuja-daëòo’yaà puëòarékekñaëaù kñaëé |

kuëòalodbhäsi-gaëòa-çréù stré-maëòalam amaëòayat ||8.201||

atra çåìgära-rase yä våttis taträyogyatvam ||

kñaëéti | kñaëo’vasaras tadvän stré-maëòalaiù saha vihäre präptävasaraù ity arthaù | våttir mädhurya-vyaïjaka-pada-nyäsaù | ayogyatvam iti | ojo-guëärha-varëa-nyäsät ||

|| kärikä 324 ||

päda-traya-gatatvena yamanaà yamakasya tu |

aprayuktatayä doñaù . . . . . . . .

yathä—

rädheva saubhägya-vidhau samänä

na käpi tasyä ramaëé samänä |

mayükha-jälena hi hérakäëäà

bhavanti muktä-rucayaù samä nä ||8.202||

samänä mäna-sahitä rädhaiva saubhägya-vidhau yogyä | saubhägyädhikye mänasyäpy ädhikyam | tato’syäù saubhägyam apy adhikam, mäno’py adhikaù | tata eva anyä ramaëé asyäù samänä na | atra dåñöäntaù—mayükheti | atra niñedhärthako nä-çabdaù ||

|| kärikä 325 ||

. . . . . . . . upamäyäà tu hénatä |

ädhikyaà ca bhavej jäti-pramäëäbhyäà tadäpi saù ||

liìgasya vacanasyäpi kälasya puruñasya ca |

vidhyäder api bhede cäsämyäsambhävyayor api ||

krameëodäharaëäni—

devo’yaà puñpa-kodaëòaç caëòäla iva däruëaù ||8.203||

atra jätyä hénatä | “caëòäàçur iva täpa-kåt” iti yuktam |

indur eva sudhä-bindur iva sarva-rasäyanaù ||8.204||

atra pramäëa-hénatä | “indur eva sudhä-sindhos taraìga iva raìgadaù” iti yuktam ||

caëòäla ! mä khidas tvaà tu bhüdeva iva pävanaù ||8.205||

atra jätyädhikyam | “viñëu-bhaktatayä çuciù” iti çuddham |

stanau te himavad vindhyau pävanaà madhyam etayoù |

satyam etat kintu bhüri tayor naiväëu cänayoù ||8.206||

atra pramäëädhikyam |

stanäv iti | etayoù parvatayor madhya-sthänaà pävanam iti satyam eva, kintu tayor madhyam antaraà bhüri, anayoù stanayos tu aëv apy antaraà naiva, etena stanayoù parama-naiviòyam uktam | äryävartaù puëya-bhümir madhyaà vindhya-himälayoù ity amaraù ||

pätälam iva näbhis te satyaà sumukhi rädhike |

tasyä utthita-kälähir eva te roma-maïjaré ||8.207||

aträpi tathä |

satyaà küpa iväyaà te rädhike näbhi-maëòalam |

roma-räjir apéyante taj-jalohära-rajjuvat ||8.208||

iti çuddham |

kalpa-valléva räjante rädhä-sakhé guëädhikäù ||8.209||

iti vacana-bhede’çuddham |

cintä-ratnänéva rädhe guëäs te khaïjanekñaëe ||8.210||

atra liìga-bhedaù | “cintämaëénäà khanivad rädhe tava guëävaliù” iti çuddham |

vrajaà viçan nanda-sutaù pradoñe

vrajäìganänäà mudam ätatäna |

rathyäà baläräti-dig-aìganäyäù

kumudvaténäm iva çéta-raçmiù ||8.211||

atra käla-bhedaù, tenäçuddham | “vrajäìganänäà bhavati pramodé” iti çuddham |

bhäsi tvaà kalpa-valléva sarva-käma-phala-pradä ||8.212||

atra puruña-bhedaù, tenäçuddham | “kalpa-valléva bhavaté bhäti sarva-phala-pradä” iti çuddham |

kåñëe pravahatu prétis tava gaìgeva santatam ||8.213||

ity atra vidhy-ädi-bhedaù, tenäçuddham | “gaìgeva pravahad-rüpä tava kåñëe sadä ratiù” iti çuddham |

ädi-çabdäd anumatir api | asämye, yathä—grathnämi kävya-çaçinaà vitatärtha-raçmià [kävyälaìkäraù 4.2.16] ity atra kävya-çaçinoù kenäpy aàçena sämyaà nästi, evam artha-raçmyoç ca |

asambhävyaà yathä—

tavänanäd idaà rädhe nirgataà madhuraà vacaù |

änandayati me karëau candräd iva madhu kñaran ||8.214||

candrän madhu-kñaraëam asambhävyam | karëayor api madhuna änandakatvm asambhävyam | “äsvädyatvam atévaiti padmäd iva madhu kñarat” iti çuddham |

dharma-hénatä, yathä—

sa péta-väsäù çikhi-piccha-maulir

viloka-häro harir uccakäçe |

taòil-latä-çakra-çaräsanäbhyäà

vibhüñito navya ivämbuvähaù ||8.215||

atra “viloka-häraù” ity asya baläkä-rüpa-dharma-hénatä | tena vibhüñyamäëa kñaëa-récor indra-dhanur baläkäbhir ivämbuvähaù |⁴

dharmädhikyam, yathä—

cämékaräbhaà vasanaà vasänaù

çikhaëòa-cüòo harir äbabhäse |

vibhüñyamäëaù kñaëa-rocir indra-

dhanur baläkäbhir ivämbuvähaù ||8.216||

atra baläkä-rüpa-dharmädhikyam ||

cämékareti | cämékaräbhaà suvarëa-mayam, kñaëa-rocir vidyut | baläkä baka-paìktiù | atropameye çré-kåñëe, viloka-hära-padäbhäväd upamäyäà baläkä-rüpa-dharmasya sattväà ca dharmädhikyaà jïeyam ||

|| kärikä 326 ||

särüpye liìga-bhedas tu na doño na ca vä guëaù ||

särüpyaà bhinna-lliìgatve’py ekäkäratvam | yathä—

mahä-ratnair iva guëaiù kåñëa-ratnäkaro bhavän |

tavämåtam iva sväduà vyähäraà vedmi rädhike ||8.217||

mahä-ratnair iti | atra ratna-çabdo napuàsaka-liìgaù guëa-çabdas tu puà-liìgaù, tathäpi tåtéyäyäà puà-napuàsakayor eka-rüpatvät ratnair guëair ity ekäkäratvam | evaà tåtéyäyäm amåte vyähäram ity ekäkäratvam | citta iti tathä ca yathä prétyäpannayoù saàväda-caturayor dvayor madhye ekasyayänandaà jïätvänyo håñöo bhavati, tathä cittasya drautyaà jïätvä nayanaà jala-pürëaà bhavatéty arthaù |

|| kärikä 327 ||

utprekñäyäà yathä-çabdaù . . . . . . . .

duñöa ity arthaù | yathä-çabdasya kevalaà sädharmya-mätra-paryavasäyitväd aväcakatvam utprekñäyäù | tasyäs tu nünam, manye, dhruvam ity ädayo väcakäù |

udäharaëam—

citte dravati toyena püryate nayana-dvayam |

priyayoç citta-nayane saàväda-cature yathä ||8.218||

atra yathä-çabda utprekñäyä aväcakaù | tena “saàväda-cature iva” “saàväda-cature dhruvam” iti çuddham ||

|| kärikä 328 ||

. . . . . . . . evam anye’pi sükñmataù ||

anye sükñmatayälaìkära-doñäù santi, teñäà kecid agre doña-kiraëe darçayiñyante ||

|| ity alaìkära-kaustubhe’rthälaìkära-nirüpaëo näma añöamaù kiraëaù ||

||8||

1 This alternate reading is found in the Ujjvala-nélamaëi commentary of Vishnu Das.

tava navaka-çiréña-tulyam aìgaà kamala-samaà mukha-maëòalaà rädhe |

vacanam api sudhä-samänam etat katham açani-pratimaà mano babhüva ||

2 Caitanya-candrodaya 7.10.

3 Caitanya-candrodaya 7.8.

4 atra sampädakasya bhrama iti pratibhäti |

http://www.granthamandira.com/index.php?show=entry&e_no=708
Alankara-kaustubha :: 8 - Arthalankara
Autor: Kavi Karnapura
Added by: Jagat

Página PRINCIPAL OBRAS y AUTORES CLÁSICOS Agradecimientos Cuadro General Disculpen las Molestias Conceptos Hinduistas (1428)SC Category:Hindu (mythology) (3256)SC | Category:Hindu mythology (3270)SC | Categoría:Mitología hindú (3288)SC (indice) | Categoría:Mitología hindú (videos) (3289)SC | Conceptos Hinduista (A - G) SK y SC (videos) (3294)SC Aa-Anc · Aga - Ahy · Ai - Akshay · Akshe - Amshum · Ana - Ancie · Ang - Asvayu · Ata - Az · Baa-Baz · Be-Bhak · Bhal-Bu · C · Daa-Daz · De · Dha-Dry · Du-Dy · E · F · Gaa-Gayu · Ge-Gy · Ha-He · Hi-Hy · I · J · K · Ka - Kam · Kan - Khatu · Ki - Ko · Kr - Ku · L · M · N · O · P · R · S · Saa-San · Sap-Shy · Si-Sy · Ta - Te · U · V · Ve-Vy · Y · Z Conceptos Hinduistas (2919)SK | (2592)SK Aa-Ag · Ah-Am · Ana-Anc · And-Anu · Ap-Ar · As-Ax · Ay-Az · Baa-Baq · Bar-Baz · Be-Bhak · Bhal-Bhy · Bo-Bu · Bra · Brh-Bry · Bu-Bz · Caa-Caq · Car-Cay · Ce-Cha · Che-Chi · Cho-Chu · Ci-Cn · Co-Cy · Daa-Dan · Dar-Day · De · Dha-Dny · Do-Dy · Ea-Eo · Ep-Ez · Faa-Fy · Gaa-Gaq · Gar-Gaz · Ge-Gn · Go · Gra-Gy · Haa-Haq · Har-Haz · He-Hindk · Hindu-Histo · Ho-Hy · Ia-Iq · Ir-Is · It-Iy · Jaa-Jaq · Jar-Jay · Je-Jn · Jo-Jy · Kaa-Kaq · Kar-Kaz · Ke-Kh · Ko · Kr · Ku - Kz · Laa-Laq · Lar-Lay · Le-Ln · Lo-Ly · Maa-Mag · Mah · Mai-Maj · Mak-Maq · Mar-Maz · Mb-Mn · Mo-Mz · Naa-Naq · Nar-Naz · Nb-Nn · No-Nz · Oa-Oz · Paa-Paq · Par-Paz · Pe-Ph · Po-Py · Raa-Raq · Rar-Raz · Re-Rn · Ro-Ry · Saa-Sam · San-Sar · Sas-Sg · Sha-Shy · Sia-Sil · Sim-Sn · So - Sq · Sr - St · Su-Sz · Taa-Taq · Tar-Tay · Te-Tn · To-Ty · Ua-Uq · Ur-Us · Vaa-Vaq · Var-Vaz · Ve · Vi-Vn · Vo-Vy · Waa-Wi · Wo-Wy · Yaa-Yav · Ye-Yiy · Yo-Yu · Zaa-Zy HINDUISMO (3270)SC | 1º Sri Garga-Samhita

Sri Garga-Samhita | Oraciones Selectas al Señor Supremo | Devotees Vaishnavas | Dandavat pranams - All glories to Srila Prabhupada | Dandavat pranams | Santos Católicos |
El Mundo del ANTIGUO EGIPTO II | El Antiguo Egipto I |Archivo Cervantes | Neale Donald Walsch | Sivananda Yoga | SWAMIS | Hari Katha | Hinduismo | Biografías