viernes, 8 de enero de 2010

Sri Bhakti-rasamrta-sesa 1º Parte

Jagadananda Das

Sri Bhakti-rasamrta-sesa: 1ª Parte | 2ª Parte | 3ª Parte

çré-bhakti-rasämåta-çeñaù

The Bhakti-rasämåta-çeñaù (ed. Haridas Das, Nabadwip: Haribol Kutir, 1942) is based on a single manuscript found in the library of the Radha Damodar temple in Vrindavan and presumably now held in the Vrindavan Research Institute. The scribal comment at the end is as follows:

kämyakäkhya-vane mäghe çrémad-dämodarälaye

çäke vasv-eka-rtu-vidhau räkäyäà küja-väsare

gopédhavaà guruà natvä yatnenäti mudänvitä

rasämåtasya çeñaà hi likhitaà våndävane

This date is 1618 Çäka or 1696-7 A.D. No other manuscripts of this work have been found.

The relation of Çeña to Sähitya-darpaëa can be seen in the following table.

Sahitya-darpana	Bhakti-rasämåta-çeña
Ch. 1 (Definition of poetry)	same
Ch. 2. (väkya-svarüpa)	same
Ch. 3 (rasa-svarüpa)	Covered in Bhakti-rasämåta-sindhu and Ujjvala-nélamaëi.
Ch. 4. (dhvani theory)	Ch. 3
Ch. 5. (vyaïjanä-svarüpa)	dropped.
Ch. 6 (dramatic theory)	Covered in Näöaka-candrikä.
Ch. 7. (doñas)	Ch. 5.
Ch. 8. (guëas)	Ch. 7.
Ch. 9 (réti)	Ch. 6.
Ch. 10. (alaìkära)	Ch. 4.

çré-bhakti-rasämåta-çeñaù

(1)

prathamaù prakäçaù

rädhä-kåñëa-padäçrayi-rüpa-çréù çaçvad adbhutä sphurati |

bhakti-rasämåta-sindhur yasyäù prasaran jaganti puñëäti ||1||

ujjvala-nélamaëiù so’py udagät tasmäd rasämåtämbudhitaù |

kñérämbudhitaù prakaöäà hari-rucim apy anyathä ghaöayan ||2||

tad-amåta-sindhu-visåñöaà haraye’laìkära-ratnam akalayan |

sähityänvayi-darpaëam api saìkalitaà kariñyämi ||3||

asthäne paripätän mläyati sähitya-darpaëaù so’yam |

murajiti samarpyamäëaù sthäne käntià sadä labhatäm ||4||

sähityaà nija-varëanam avataàsaà kartum éhate sa hariù |

tat kurvann aham arpitam adhihari darpaëa-samarpaëaà kuryäm ||5||

rasa-bhåta-väkyaà kävyaà rasa ätmä väkyam asya yad dehaù |

sarvaà rasam adbhutatä vyäpnoty atra hi camatkåtiù säraù ||6||

tasmäd adbhuta ekaù sarvaträtmä yathä brahma |

evaà çabdenärthenädbhutatä-spåçi kävyatä väkye ||7||

evaà sati rasa-mätre vaiçiñöyät kåñëa-bhakti-vibudhaiù |

präkåta-viñayä bhagavad-viñayäç cäsmin matä bhedäù ||8||

pürve puru-bébhatsäù sphuöam apare sarva-çarma-dätäraù |

çrémad-bhägavatäkhyaù païcama-vedaù pramäëaà hi ||9||

yathä (bhä.pu. 1.5.10)—

na yad vacaç citra-padaà harer yaço

jagat pavitraà pragåëéta karhicit |

tad väyasaà tértham uçanti mänasä

na yatra haàsä niramanty uçik-kñayäù ||

(bhä.pu. 3.32.19)—

nünaà daivena vihatä ye cäcyuta-kathä-sudhäm |

hitvä çåëvanty asad-gäthäù puréñam iva viò-bhujaù ||

(bhä.pu. 10.60.45)—

tvak-çmaçru-roma-nakha-keça-pinaddham antar

mäàsästhi-rakta-kåmi-viö-kapha-pitta-vätam |

jévac-chavaà bhajati känta-matir vimüöhä

yä te padäbja-makarandam ajighraté stré ||

(bhä.pu. 10.1.4)—

nivåtta-tarñair upagéyamänäd

bhavauñadhäc chrotra-mano-'bhirämät |

ka uttamaçloka-guëänuvädät

pumän virajyeta vinä paçughnät || ity ädi |

tat-kävyaà puàvad uddiñöaà doñäò duñöaà guëäd guëi |

alaìkäräd alaìkäri krüräd doñäd vinaçyati ||10||

rasä bhägavatäs te tu vijïätavyä rasämåtät |

te gamyä vyaïjanä-våttyä yägamyä çabda-våttiñu ||11||

tatra yad äha—

rase säraç camatkäraù sarvaträpy upalabhyate |

tasmäd adbhutam eväha kåté näräyaëo rasam || iti |

—o)0(o—

kià ca—

kävyaà rasätmakaà väkyam ||12||

rasa eva ätmä sära-rüpatayä jévanädhäyako yasya | tena vinä camatkäräbhävena kävyatväbhävät | rasyate iti rasa iti vyutpattyä bhäva-tad-äbhäsädayo’pi gåhyante | kaniñöha-kävyäbhäsädi-jïänäya doñäù punaù kävye kià-svarüpä ity ucyate—

doñäs tasyäpakarñakäù ||13||

çruti-duñöatväpuñöärthatvädayaù käëatva-khaïjatvädaya iva deha-dväreëa | vyabhicäri-bhävädeù sva-çabda-väcyatvädayo mürkhatädaya iva | säkñät kävyätma-bhüta-rasam apakarñantaù kävyasyäpakarñakä ity ucyante | eñäà viçeñodäharaëäni vakñyämaù | guëädayaù kià svarüpä ity ucyante—

utkarñadä guëäù proktä guëälaìkära-rétayaù ||14||

guëäù çauryädivat, alaìkäräù kaöaka-kuëòalädivat | rétayo’vayava saàsthänavat deha-dväreëa çabadärtha-dväreëa tam eva kävyätma-bhütaà rasam utkarñavantaù kävyotkarñakä ity ucyante | yadyapi guëänäà rasa-dharmatvaà, tathäpi guëa-çabdo’tra guëäbhivyaïjaka-çabdärthayor upacaryate | ato guëäbhivyaïjakä rasasyotkarñakä bhavantéti | eñäm api viçeñodäharaëäni vakñyämaù |

iti çré-hari-bhakti-sindhu-paryanta-labdha-janmäntare sähitya-darpaëa-care

hari-maëi-darpaëatayä parirabdha-rüpaka-vare

vastutas tu kävya-mémäàsäkare

rasämåta-çeña-näma-dhare

prathamaù prakäçaù

||1||

—o)0(o—

(2)

dvitéyaù prakäçaù

väkya-svarüpam äha—

väkyaà syäd yogyatäkäìkñäsatti-yuktaù padoccayaù ||1||

yogyatä padärthänäà paraspara-sambandhe bädhäbhävaù | padoccayasyaitad-abhäve’pi väkyatve “vahninä siïcati” “hari-vaimukhyena saàsäraà tarati” ity api väkyaà syät | äkäìkñä pratéti-paryävasäna-virahaù çrotå-jijïäsä svarüpaù | niräkäìkñasya väkyatve matsyaù kürmo varäha ity api väkyaà syät | äsattir buddhy-avicchedaù | buddhi-vicchede’pi väkyatve idäném uccaritasya hari-padasya dinäntaroccäritena gäyati padena saìgatiù syät | aträkäìkñä-yogyatayor artha-dharmatve’pi padoccaya-dharmatvam upäcärät |

väkyoccayo mahä-väkyam ||2||

yogyatäkäìkñäsatti-yukta eva |

itthaà väkyaà dvidhä matam ||3||

ittham iti väkya-mahäväkyatvena tad uktam—

svärtha-bodhe samarthänäm aìgäìgitva-vyapekñayä |

väkyänäm eka-väkyatvaà punaù saàhåtya jäyate ||

tatra väkyaà, yathä—

çünyaà kuïja^¹-gåhaà vilokya çayanäd utthäya kiïcic chanair

nidrä-vyäjam upägatasya suciraà kåñëasya dåñövä^² mukham |

visrabdhaà parirabhya^³ jäta-pulakäm älokya gaëòa-sthaléà

lajjä-namra-mukhé sahäsam amunä^⁴ bälä ciraà cumbitä || (amaru 78)

mahä-väkyaà rämäyaëädi |

padoccayo väkyam ity uktam | tat kià pada-lakñaëam ity äha—

varëäù padaà prayogärhänanvitaikärtha-bodhakäù ||4||

tatra pade—

artho väcyaç ca lakñyaç ca vyaìgaç ceti tridhä matä ||5||

eñäà svarüpam äha—

väcyo’rtho’bhidhayä bodhyo lakñyo lakñaëayä mataù |

vyaìgyo vyaïjanayä täù syus tisraù çabdasya çaktayaù ||6||

tä abhidhädyäù |

atra saìketitärthasya bodhanäd agrimä matä ||7||

uttama-gopena madhyama-gopam uddiçya gäm änayety ukte taà gavänayana-pravåttam upalabhya bälo’sya väkyasya säsnädimat piëòänayanam arthaù iti prathamaà pratipadyate | anantaraà gäà vadhäna, açvam änaya ity ädäv äväpodväpäbhyäà^⁵ go-çabdasya säsnädimän artha änayana-çabdasya cäharaëam iti saìketam avadhärayati |

kvacit tu prasiddha-pada-samabhivyähäräc ca | yatheha—prabhinna-kamalodare madhuni madhükaraù pibati iti |

kvacid äptopadeçät | yathä, ayam açva ity arthaù | taà ca saìketitam arthaà bodhayanté çabdasya çakty-antaräntaritä çaktir abhidhä näma |

saìketo gåhyate jätau guëa-dravya-kriyäsu ca ||8||

jätir go-piëòädiñu gotvädikä | guëo viçeñädhäna-hetuù prasiddho vastu-dharmaù | çuklädayo hi gavädikaà sajätéyebhyaù kåñëa-gavädibhyo vyävartayanti^⁶ eva vyaktayaù | kriyäùsädhya-rüpä vastu-dharmäù päkädayaù | eñv adhi çrayaëädi-rava-çrayaëänta-vyäpära-kaläpaù pürväparébhütaù pädädi-çabda-väcyaù | eñv eva vyakte rüpädhiñu saìketo gåhyate | na vyaktau änantya-vyabhicär-doñäpätät |

atha lakñaëä—

mukhyärtha-bädhe tad-yukto yayänyo’rthaù pratéyate |

rüòheù prayojanäd väpi lakñaëä çaktir arpitä ||9||

çürasenä hari-bhaktä ity ädau çürasenädi-çabdo deva-viçeñe svärthe’sambhavan yayä çabda-çaktyä sva-saàyuktän puruñädén pratyäyayati, yayä ca yamunäyäà ghoña ity ädau yamunädi-çabdo jala-mayädi-rüpärtha-väcakatvät prakåte’smabhavan svasya sämépyädi-sambandhinaà taöädikaà bodhayati | sä çabdasyäpitä sväbhävikatarä éçvaränudbhävitä vä çaktir lakñaëä näma |

pürvatra hetü rüòhiù prasiddhir eva | uttaratra yamunä-taöe ghoña iti pratipädanälabhyasya çétatva-pävanatvädy-atiçayasya bodhana-rüpaà prayojanaà hetuù | hetuà vinäpi yasya kasyacit sambandhino’tiprasaìgaù syät | ata uktaà—rüòheù prayojanäd väpéti |

kecit tu karmaëi kuçalaù iti rüòhäv udäharanti | teñäm ayam abhipräyaù—kuçaà läti iti vyutpatti-labhyaù kuçagrähi-rüpo mukhyo’rthaù prakåte’sambhavan vivekatva-sambandhinaà dakña-rüpam arthaà bodhayatéti | etad anye na kñayante | kuça-grähi-rüpasyärthasya vyutpatti-labhyatve’pi dakña-rüpasyaiva mukhyärthatvät |

anyad dhi çabdänäà vyutpatti-nimittam | anyac ca pravåtti-nimittam | iti vyutpatti-labhyasya mukhyärthatve gauù çete ity aträpi lakñaëä syät | gamer òoù [uëädi 2.67] iti gama-dhätor òo-pratyayena vyutpäditasya go-çabdasya çayana-käle’pi prayogät |

tad-bhedän äha—

mukhyärthasyetaräkñepo väkyärthe’nvaya-siddhaye |

syäd ätmano’py upädänäd eñopädäna-lakñaëä ||10||

rüòhäv upädäna-lakñaëä, yathä—çyämo gäyatéty ädi | prayojane, yathä—goñöhe yañöayaù praviçantéty ädi | anayor hi çyämädibhir yañöy-ädibhiç cäcetanatayä kevalair gäna-praveça-kriyayoù kartåtayänvayam alabhamänair etat-siddhaye sva-sambandhinä puruñädayaù gopädayaç ca lakñyante | pürvatra prayojanäbhäväd rüòhiù | uttaratra yañöy-ädénäm atigahanatvaà prayojanam | atra ca mukhyärthasyätmano’py upädänam | lakñaëa-lakñaëäyäà tu parasyaivety anayor bhedaù | iyam eväjahat-svärthety ucyate |

arpaëaà svasya väkyärthe parasyänvaya-siddhaye |

upalakñaëa-hetutväd eñä lakñaëa-lakñaëä ||11||

rüòhi-prayojanayor lakñaëa-lakñaëä, yathä—çürasenä hari-bhaktäù, yamunäyäà ghoña iti ca | anayor hi puruña-taöayor väkyärthe anvaya-siddhaye çürasena-yamunä- çabdäv ätmänam arpayataù | yathä ca—upakåtaà bahu tatra kim ucyate prakåtir eva hareù sukha-däyiné ity ädi mänavaté-vacanädau | apakäriëaà pratyupakärädi-pratipädanän mukhyärtha-bädhaù vaiparétya-lakñaëaù sambandhaù | phalam apakärädy-atiçayaù | iyam eva jahat-svärthä ity ucyate |

äropädhyavasänäbhyäà pratyekaà tä api dvidhä ||12||

täù pürvokta-catur-bhedä lakñaëäù |

viñayäsyänigérëasyänya-tädätmya-pratéti-kåt |

säropä syän nigérëasya matä sädhyavasänikä ||13||

rüòhäv upädäna-lakñaëä säropä, yathä—puruñaù çyämo gäyati | atra hi çyäma-guëavän puruño’nigérëa-svarüpaù sva-samaveta-guëa-tädätmyena pratéyate | prayojane, yathä—etäù yañöayaù praviçanti | atra sarvanämnä yañöi-dhäri-gopa-gaëa-nirdeçät säropatvam |

rüòhau lakñaëa-lakñaëä säropä, yathä— çürasenäù puruñä harià kértayanti | atra hi çürasena-puruñäëäm ädhärädheya-bhävaù sambandhaù | prayojane, yathä—çré-kåñëaà äyur gopénäm | kärya-käraëa-bhäva-sambandhäd äyus tädätmyena çré-kåñëaù pratéyate | anya-vailakñaëyenävyabhicäreëäyuskaratvaà prayojanam |

yathä ca—bhagavat-puruñe gacchati bhagavän asau gacchatéti sva-svämi-bhäva-lakñaëaù sambandhaù | yathägra-mätre’vayave hasto’yam | aträvayavävayavi-bhäva-lakñaëaù sambandhaù | brähmaëe’pi takñäsau | atra tätkarmya-lakñaëaù sambandhaù | viñëv-arthe yajïo’yaà viñëur ity atra tädarthya-lakñaëaù sambandhaù | evam anyaträpi |

nigérëasya punar viñayasyänya-tädätmya-pratétikåt sädhavasänä | asyäç caturbhedeñu pürvodäharaëäny eva |

sädåçyetara-sambandhäù çuddhäs täù sakalä api |

sädåçyät tu matä gauëyas tena ñoòaça-bhedikä ||14||

täù pürvoktä añöa-bhedäù lakñaëäù | sädåçyetara-sambandhäù kärya-käraëa-bhävädayaù | atra çuddhänäà pürvodäharaëäny eva | rüòhäv upädäna-lakñaëä säropä gauëé, yathä—“etäni tailäni çré-kåñëasya hemanta-sukhäni” | atra taila-çabdas tila-bhava-sneha-rüpaà mukhyärtham upädäyaiva särñapädi-sneheñu vartate |

prayojane, yathä—räja-kumäraka-sadåçeñu gopa-kumäreñu gacchatsu “ete räja-kumärä gacchanti” iti |

rüòhäv upädäna-lakñaëä sädhya-vasänä gauëé, yathä—“tailäni çré-kåñëasya hemanta-sukhäni” | prayojane, yathä—“räja-kumärä gacchanti” |

rüòhau lakñaëa-lakñaëä säropä gauëé, yathä—“çré-kåñëo daitya-kaëöakaà çodhayati” | prayojane, yathä—“kåñëäd anyaà gauù stauti” |

anye tu—go-çabdena vähékärtho näbhidhéyate, kintu svärtha-sahacäri-guëa-säjätyena vähéka-gatä guëä eva lakñyante | tad apy anye na kñamante | tathä hy atra go-çabdäd vähékärthaù pratéyate na vä ? ädye go-çabdäd eva vä ? tal-lakñitäd vä guëät ? avinä-bhäva-dvärä tatra na prathamaù, vähékärthe’syäsaìketitatvät | na dvitéyaù, avinä-bhäva-labhyasyärthasya çabdänvaye’praveçät | çäbdé hy äkäìkñä çabdenaiva prapüryate | ädyasya dvirüpatvän na vety uktas tåtéyo’pi na | yadi go-çabdäd vähékärtho na pratéyate, tadä tasya vähéka-çabda-sämänädhikaraëyam asamaïjasaà syät |

tasmäd atra go-çabdo mukhyayä våttyä vähéka-çabdena sahänvayam alabhamäno’jïatvädi-sädharmyäd vähékärthaà lakñayati | vähékasyäjïatädy-atiçaya-bodhanaà prayojanam |

iyaà guëa-yogäd gauëéty ucyate | pürvä tüpacärämiçraëäc chuddhä | upacäro hi nämätyanta-viça-kalitayoù sädåçyätiçaya-mahimnä bheda-pratéti-stha-gaëa-mätraà, yathä—agni-mäëavakayoù | péta-paöayos tu nätyanta-bheda-pratétiù | tasmäd evam ädiñu çuddhaiva lakñaëä |

vyaìgyasya güòhägüòhatväd dvidhä syuù phala-lakñaëä ||15||

prayojane yä añöa-bhedä lakñaëäs täù prayojana-rüpasya güòhägüòhatayä pratyekaà dvidhä bhütvä ñoòaça-bhedäù | tatra güòhaù | kävyärtha-bhävanä-paripakva-buddhi-vibhava-mätra-vedyaù | yathä—upakåtaà bahu tatreti | agüòho’tispañöatayä sarva-jana-vedyaù, yathä—“upadiçati gopikänäà yauvana-mada eva lalitäni |” atra “upadiçati” ity anena “äviñkaroti” iti lakñyate | tad atiçayaç cäbhidheyavat sphuöaà pratéyate |

dharmi-dharma-gatatvena phalasyaitä api dvidhä ||16||

etä anantaroktäù ñoòaça-bheda-lakñaëäù | phalasya dharmi-gamatvena dharma-gatatvena ca dvidhä bhütvä dvätriàçad-bhedäù | krameëodäharanti—

snigdha-çyämala-känti-lipta-viyato vellad-baläkä ghanä

vätäù çékariëaù payoda-suhådäm änanda-kekäù kaläù |

kämaà santu dåòhaà kaöhora-hådayo rämo’smi sarvaà-sahe

vaidehé tu kathaà bhaviñyati hahä hä devi dhérä bhava ||^⁷

aträtyanta-duùkha-sahiñëutva-rüpe räme dharmiëi lakñye tasyaivätiçayaù prayojanam | yamunäyäà ghoña ity atra taöe lakñye çétatva-rüpa-dharmätiçayaù phalam |

tad evaà lakñaëä-bhedäç catväriàçan matä budhaiù ||17||

rüòhäv añöau | phale dvätriàçad iti catväriàçal-lakñaëä bhedäù | kià ca—

pada-väkya-gatatvena pratyekaà tä api dvidhä ||18||

tä anantaroktäù | tatra pada-gatatvena, yathä—yamunäyäà ghoñaù | väkya-gatatvena, yathä—upakåtaà bahu tatreti | evam açéti-prakärä lakñaëäù |

atha vyaïjanä

viratäsv abhidhädyäsu yathärtho bodhyate’paraù |

sä våttir vyaïjanä näma çabdasyärthädikasya ca ||19||

“çabda-buddhi-karmaëäà viramya vyäpäräbhävaù” iti nayenäbhidhä-lakñaëä-tätparyäkhyäsu tisåñu våttiñu svaà svam arthaà bodhayitvä upakñéëäsu yayänyo’rtho bodhyate, sä çabdasyärthasya prakåti-pratyayädeç ca våttir vyaïjana-dhyayana-gamana-pratyäyanädi-vyapadeça-viñayä vyaïjanä näma | tatra tätparyäkhyä våttir näma väkyasya çaktir iti vyaktékariñyate | tatra—

abhidhä-lakñaëä-mülä çabdasya vyaïjanä dvidhä ||20||

abhidhä-müläm äha—

anekärthasya çabdasya saàyogädyair niyantrite |

ekaträrthe’nya-dhé-hetur vyaïjanä säbhidhäçrayä ||21||

yathä çré-gopäla-campüm anu—

vana-ruci-ruciraù çrémän

madana-vinodäya nunna-gopékaù |
abhitaù surabhita-deçaù

sahacari paçya mädhavaù sphurati || [go.ca. 1.29.59]

atha prakaraëenäbhidhayä mädhava-çabdasya vasanta-rüpe’rthe niyantrite vyaïjanayaiva çré-kåñëa-rüpo’rtho bodhyate | evam anyaträpi |

lakñaëä-müläm äha—

lakñaëopäsyate yasya kåte tat tu prayojanam |

yayä pratyäkhyäyate sä syäd vyaïjanä lakñaëäçrayä ||22||

yamunäyäà ghoñaù ity ädau jalamayädy-artha-bodhanäd abhidhäyäà taöädy-artha-bodhanäc ca lakñaëäyäà viratäyäà yathä çétatva-pävanatvädi-çabdädir bodhyate sä lakñaëä-mülä vyaïjanä |

evaà çäbdéà vyaïjanäm uktvärthém äha—

vaktå-boddhavya-väkyänäm anya-sannidhi-väcyayoù |

prastäva-deça-kälänäà käkoç ceñöädikasya ca |

vaiçiñöyäd anyam arthaà yä bodhayet särtha-sambhavä ||23||

vyaïjaneti sambadhyate | tatra vaktå-väkya-prastäva-deça-käla-vaiçiñöye, yathä—

kälo madhuù kupita eña ca puñpadhanvä
dhérä vahanti rati-kheda-haräù saméräù |

kelévanéyam api vaïjula-kuïja-maïjur

düre hariù kathaya kià karaëéyam adya ||

atraitaà deçaà prati pracchannaà haris tvayä preñyatäm iti sakhéà prati kayäcid dyotyate |

boddhavya-vaiçiñöye, yathä—

niùçeña-cyuta-candanaà stana-taöaà nirmåñöa-rägo’dharo

netra düram anaïjane pulakitä tanvé taveyaà tanuù |

satyaà jalpasi gopik-bandhu-janatä-vaïci-kriyädy-aïcite

kåñëäà snätum ito gatäsi na punas taà gopikä-kämukam ||^⁸

atra tad-antikam eva gatäséti viparéta-lakñaëayä lakñyam | tasya ca rantum iti vyaìgyaà pratipädya gopé-vaiçiñöyäd bodhyate |

anya-sannidhi-vaiçiñöye, yathä—

äli paçya paritaù çikhi-våndaà

bhéti-réti-rahitaà naöad asti |
bäòham asya viharann adhigamyaà

navya-nérada-varaù pratibhäti || [go.ca. 1.29.20]

atra çikhi-våndasya nirbhayatvena viçvastatvaà, tenäsya vijanatvam | ato navya-nrada-varatvena sücitasya çré-kåñëasya bhavad-äkäìkñayä nigüòhävasthänam idaà sthänam iti vyaïjayatyä kayäpi sva-sakhéà puñpädy-äharaëa-cchalena nétvä parihasyate | atraiva sthäna-nirjanatva-rüpaà vyaìgyärtha-vaiçiñöye prayojakam |

bhinna-kaëöha-dhvanir dhéraiù käkur ity abhidhéyate ity ukta-prakäräyäù käkor bhedä äkarebhyo jïätavyäù | etad-vaiçiñöye, yathä—

yad brahma-kula-rakñaëa-tåñëag dürataraà deçam udyato gantum |

ali-kula-kokila-lalite naiñyati sakhi surabhi-samaye’sau ||

atra naiñyati, api tu eñyaty eveti käkvä vyajyate |

ceñöä-vaiçiñöye, yathä—

saìketa-käla-manasaà harià jïätvä vidagdhayä |

hasan-neträrpitäkütaà lélä-padmaà nimélitam ||

atra sandhyä saìketa-käla iti padma-nimélana-ceñöayä kayäcid dyotyate | evaà vakträdénäà vyasta-samastädi-vaiçiñöye boddhavyam |

traividhyäd iyam arthänäà pratyekaà trividhä matä ||24||

arthänäà väcya-lakñya-vyaìgyatvena tri-rüpatayä sarvä apy anantaroktä vyaïjanä trividhä | tatra väcyärthena vyaïjanä, yathä kälo madhuù ityädi | lakñyärthena, yathä—niùçeña ity ädi | vyaìgyärthena, yathä—äli paçya ity ädi | prakåti-pratyayäder vyaïjakatvaà prapaïcayiñyate |

çabda-bodhyo vyanakty arthaù çabdo’py arthäntaräçrayaù |

ekasya vyaïjakatve tad anyasya sahakäritä ||25||

yataù çabdo vyaïjakatve’rthäntaram apekñate, artho’pi çabdam | tad ekasya vyaïjakatve'nyasya sahakäritävaçyam aìgékäryä |

abhidhädi-trayopädhi-vaiçiñöyät trividho mataù |

çabdo’pi väcakas tadval lakñako vyaïjakas tathä ||26||

abhidhopädhiko väcakaù | lakñaëopädhiko lakñakaù | vyaïjanopädhiko vyaïjakaù |

kià ca,

tätparyäkhyäà våttim ähuù padärthänvaya-bodhane |

tätparyärthaà tad-arthaà ca väkyaà tad-bodhakaà pare ||27||

abhidhäyä ekaika-padärtha-bodhanena viramäd väkyärtha-rüpasya padärthänvayasya bodhikä tätparyäkhyä våttiù | tad-arthaç^⁹ ca tätparyärthaù | tad-bodhakaà^¹⁰ ca väkyam iti abhihitänvaya-vädinäà^¹¹ matam |

iti çré-rasämåta-çeñe dvitéyaù prakäçaù

||2||

—o)0(o—

(3)

tåtéyaù prakäçaù

dhvani-nirëayaù

atha kävya-bhedam äha—

kävyaà dhvanir guëébhüta-vyaìgaà ceti dvidhä matä |

tatra—

väcyätiçayini vyaìgye dhvanis tat kävyam uttamam ||1||

väcyäd adhika-camatkäriëi vyaìgye’rthe dhvanyate’sminn iti vyutpattyä dhvanir nämottamaà kävyam |

bhedau dhvaner api dväv udéritau lakñaëäbhidhä-mülau |

avivakñita-väcyo’nyo vivakñitänya-para-väcyaç ca ||2||

taträvivakñita-väcyo näma lakñaëä-mülo dhvaniù | lakñaëä-mülatväd evätra väcyam avivakñitaà bädhita-svarüpam | vivakñitäny apara-väcas tv abhidhä-mülaù | ata evätra väcyaà vivakñitam | anya-paraà vyaìgya-niñöham | atra hi väcyärthaù svarüpaà prakäçayann eva vyaìgyärthasya prakäçakaù | yathä pradépo ghaöasya | abhidhä-mülasya bahu-viñayatayä paçcän nirdeçaù |

avivakñita-väcyasya bhedäv äha—

arthäntaraà saìkramite väcye’tyantaà tiraskåte |

avivakñita-väcyo’pi dhvanir dvaividhyam åcchati ||3||

avivakñita-väcyo näma dhvanir arthäntara-saìkramita-väcyo’tyanta-tiraskåta-väcyaç ceti dvividhaù |

yatra svayam anupayujyamäno mukhyärthaù sva-viçeña-rüpe’rthäntare pariëamati, tatra mukhyärthasya sva-viçeña-rüpärthäntara-saìkramitatväd arthäntara-saìkramita-väcyatvam | yathä—

kadalé kadalé karabhaù karabhaù
kari-räja-karaù kari-räja-karaù |

bhuvana-tritaye’pi bibharti tuläm
idam üru-yugaà na camüru-dåçaù ||

atra dvitéya-kadaly-ädi-çabdäù paunaruktya-bhiyä sämänya-kadaly-ädi-rüpe mukhyärthe bädhitä jäòyädi-guëa-viçiñöa-kadaly-ädi-rüpam arthaà bodhayanti | jäòyädy-atiçayaç ca vyaìgyaù |

yatra punaù svärthaà sarvathä parityajayann arthäntare pariëamati, tatra mukhyärthasyätyanta-tiraskåtatväd atyanta-tiraskåta-väcyatvam | yathä—

täsäà kåñëa-viyogägni-bäñpair viñvag-viniùçrtaiù |

ädarça iva paçyändhaç candramä mandatäà gatah || [go.ca. 1.23.23]

aträndha-çabdo mukhyärthe bädhito’prakäça-rüpam arthaà bodhayati | aprakäçätiçayaç ca vyaìgyaù | andhatväprakäçatvayoù sämänya-viçeña-bhäväbhävän närthäntara-saìkramita-väcyatvam | yathä—

bhama dhammia vésattho, so suëao ajja märio deëa |

jauëä-ghaööe tasmià bibbhama-bhäa kuòuìga séheëa ||^¹²

[bhrama dhärmika viçrabdhaù sa çunako’dya märitas tena |

yamunä-ghaööe tasmin vibhrama-bhäjä kuòüìga-siàhena ||]

atra svena saha tasmin ghaööe viharantaà çré-kåñëaà kadäcid dåñöavän bhikñuù punas tasmin gacched iti çaìkayä niñedhe paryavasyatéti viparéta-lakñaëäçaìkä tu na käryä | yatra khalu vidhi-niñedhäv utpadyamänäv eva niñedha-vidhyoù paryavasyatas tatraiva tad avasaraù | yatra punaù prakaraëädi-paryälocanayä vidhi-niñedhayor niñedha-vidhé avagamyete | tatra dhvanitvam eva | tad uktam—

kvacid bädhyatayä khyätiù kvacit khyätasya bädhanam |

pürvatra lakñaëaiva^¹³ syäd uttaraträbhidhaiva^¹⁴ tu ||

taträdye^¹⁵ mukhyärthasyärthäntare saìkramaëaà praveçaù, na tu tirobhävaù | ata eväjahat-svärthä lakñaëä | dvitéye tu svärthasyätyantaà tiraskåtatväj jahat-svärthä |

vivakñitäbhidheyo’pi^¹⁶ dvibhedaù prathamaà mataù |

asaàlakñya-kramo yatra vyaìgyo lakñya-kramas tathä ||4||

vivakñitäny apara-väcyo’pi dhvanir asaàlakñya-krama-vyaìgyaù saàlakñya-krama-vyaìgyaç ceti dvividhaù |

taträdyo rasa-bhävädir eka evätra gaëyate |

eko’pi bhedo’nantatvät saìkhyeyas tasya naiva yat ||5||

ukta-svarüpo rasa-bhävädir asaàlakñya-krama-vyaìgyaù | yadyapi « väkyaà rasätmakaà kävyam » ity ukter atraiva kävyatvam äyäti, tathäpi para-paraträpi yat kiïcic camatkära-darçanäd gauëa-kävyam asyeveti sädhyeva tal lakñaëam | kià cätra—vyaìgya-pratéter vibhävädi-pratéti-käraëakatvät kramo'vaçyam asti | kintütpala-patra-çata-vyatibhedaval läghavän na saàlakñyate | eñu rasabhävädiñu caikasyäpi bhedasyänantatvät saìkhyätum açakyatväd asaàlakñya-krama-vyaìgya-dhvanir näma kävyam eka-bhedam evoktam | tathä hy ekasyaiva hi çåìgärasyaiko'pi sambhoga-rüpo bhedaù parasparäliìganädhara-cumbanädi-bhedät pratyekaà ca vibhävädi-vaicitryät saìkhyätum açakyaù | kä gaëanä sarveñäm ?

çabdärthobhaya-çakty-utthe vyaìgyo’nusväna-sannibhe |

dhvanir lakñya-krama-vyaìgyas trividhaù kathito budhaiù ||6||

krama-lakñyatväd evänuraëana-rüpo yo vyaìgyas tasya çabda-çakty-udbhavatvena artha-çakty-udbhavatvena, ubhaya-çakty-udbhavatvena ca traividhyät saàlakñya-krama-vyaìgya-nämno dhvaneù kävyasyäpi traividhyam | tatra—

vastv alaìkära-rüpatväc chabda-çakty-udbhavo dvidhä ||7||

alaìkära-çabdasya påthag-upädänäd alaìkära-vyatiriktaà vastu-mätraà gåhyate | tatra vastu-rüpa-çabda-çaktya-udbhavo vyaìgyo, yathä—kadäcit pathika-veçaà keçavam ägatam upalabhya käcid vraja-subhruvo düté sa-häsam äha—

pahia ëa ettha sattharam atthi maëaà patthara-tthale gäme |

uëëaa paoharaà pekkhia üëa jai basasi tä basasu ||

[pathika nätra srastaram asti manäk prastara-sthale gräme |

unnata-payodharaà prekñya yadi vasasi tad vasa ||]

atra sattharädi-çabda-çaktyä yady upabhoga-kñamo’si, tadä vasasveti vyajyate |

alaìkära-rüpo, yathä—

akhila-rasämåta-mürtiù prasåmara-ruci-ruddha-tärakä-päliù |

kalita-çyämä-lalito rädhä-preyän vidhur jayati || [bha.ra.si. 1.1.1]

atränabhéñöasya candrasya varëanam asambandhaà, mä praçäìkñéd iti çré-kåñëasya abhéñöasya upamätvena candro vyaìgyaù | yathä vä,

amitaù samitaù präptair utkarñair harñada prabho |

ahitaù sahitaù sädhu-yaçobhir asatäm asi ||

samito yuddhät präptair utkarñair amitas tvam | tata eva asatäm ahitas tvaà yaçobhiù sahito’séty arthaù | aträmita ity ädiñv api çabdäbhäväd virodho vyaìgyaù | vyaìgyasyälaìkäryatve’pi brähmaëa-çramaëa-nyäyenälaìkäratopacaryate |

vastu välaìkåtir veti dvidhärthaù sambhavé svataù |

kaveù prauòhokti-sikto vä tan nibaddhasya veti ñaö ||8||

ñaòbhis tair vyajyamänas tu vastv alaìkära-rüpakaù |

artha-çakty-udbhavo vyaìgyo yäti dvädaça-bhedataù ||9||

svataù sambhavé bahir apy aucityät sambhävyamänaù | prauòhoktyä siddho na tv aucityena |

tatra krameëa, yathä—« niùçeña » ity^¹⁷ ädi | anena svataù-sambhavinä vastu-mätreëa etat-pratipädikäyä våndayä kasyäçcid gopyä jäta-kåñëopabhogaja-niùçeña-cyuta-candanatvädi-svarüpaà vastu-mätraà vyajyate |

diçi mandäyate tejo dakñiëasyäà raver api |

tasyäm eva harer yämyäù pratäpaà na viñehire ||

anena svataù-sambhavinä vastunä ravi-tejaso guru-puträharaëe hareù pratäpo’dhika iti vyatirekälaìkäro vyajyate |

äpatantam amuà düräd urékåta-paräkramaù |

balo’valokayämäsa mätaìgam iva keçaré ||

atropamälaìkära-rüpeëa svataù-sambhavinä vyaïjakärthena baladevaù kñaëenaiva veëu-däriëo’sura-viçeñasya kñayaà kariñyatéti vastu vyajyate |

gäòha-känta-daçana-kñata-vyathä-

saìkaöäd ari-vadhü-janasya yaù |

oñöha-vidruma-daläny amocayan

nirdaçan yudhi ruñä nijädharam ||

atra svataù-sambhavinä virodhälaìkäreëädharo nirdañöaù | çatravo vyäpäditäç ceti samuccayälaìkäro vyaìgyaù |

yadi na bhavati gopa-sundaréëäm

ayam atha melayiteti sampratétiù |

kusuma-çara-çara-praëetur asya

sphuöam anayatvam åtoù sahate ko vä? || [go.ca. 1.21.51]

atra vasantaù çarakäraù, kämo dhanvé, svayaà vaktä çré-kåñëo lakñyam | puñpäëi çarä iti kaveù prauòhokti-siddhaà vastu prakäçé-bhavan madana-vijåmbhaëa-rüpaà vastu vyanakti |

rajanéñu vimala-bhänoù,

kara-jälena prakäçitaù kåñëaù^¹⁸ |

dhavalayati bhuvana-maëòalam,

akhilaà tava kérti-santatiù satatam ||

atra kavi-prauòhokti-siddhena vastunä kérti-santateç candrakara-jäläd adhika-prakäçakatvena vyatirekälaìkäro vyaìgyaù |

daçänana-kiréöebhyas tat-kñaëaà räkñasa-çriyaù |

maëi-vyäjena paryastäù påthivyäm açru-bindavaù ||

atra kavi-prauòhokti-siddhenäpahnuty-alaìkäreëa bhaviñyad-räkñasa-çré-vinäça-rüpaà vastu vyajyate |

dhammilla-nava-mallikä-samudayo haste sitämbhoruhaà

häraù kaëöha-taöe payodhara-yuge çrékhaëòa-lepo ghanaù |

eko’pi kñitipäla päëòu-tanaya tvat-kérti-räçir yayau

nänä-maëòanatäà purandara-puré-väma-bhruväà vigrahe ||

atra kavi-prauòhokti-siddhena rüpakälaìkäreëa bhümiñöho’pi svarga-sthänäm upakäraà karoñéti vibhävanälaìkäro vyajyate |

ayi taòit tvam asau kva nu kià tapaù

kiyad aho kåtavaty asi tad vada |

yad imam ambu-dharaà hari-vakñasas

tulitam äli gatä ramase sadä || [go.ca. 1.17.27]

atränena kavi-nibaddhäyäù kasyäçcit prauòhokti-rüpeëa vastunä hari-vakñaù puëyätiçayena labhyam iti vastu pratéyate |

rädhike koöi-saìkhyatvam upetya madanäçugaiù |

vasante païcatä tyaktä païcatäséd viyoginäm ||

atra kavi-nibaddha-prauòhokti-siddhena käma-çaräëäà koöi-saìkhyatva-präptyä nikhila-viyogi-maraëena ca vastunä çaräëäà païcatä çarän vimocya viyogina äçritevety uktprekñä vyajyate |

mallikä-kusume rädhe bhäti guïjan-madhuvrataù |

prayäëe païca-bäëasya çaìkham äpürayann iva ||

atra kavi-nibaddha-prauòhokti-siddhena utprekñälaìkäreëa kämasyäyam unmädakaù kälaù präptaù | tat kathaà mänaà na muïcaséti vastu vyajyate |

mahilä sahassa bharie tuha hiae kahna sä amäanté |

anudinam aëaëëaamma aìgaà tanuaà pi tanu ei ||

[mahilä-sahasra-bharite tava hådaye kåñëa sä amänté |

anudinam ananya-karmäìgaà tanv api tanayati ||]

aträmäantéti kavi-nibaddha-vaktå-prauòhokti-siddhena kävyäliìgälaìkäreëa tanos tanükaraëe'pi tava hådaye na vartata iti viçeñokty-alaìkäro vyajyate |

na khalu kaveù kavi-nibaddhasyeva väg-anyäviñöatä^¹⁹ | ataù kavi-nibaddha-vaktå-prauòhoktiù kavi-prauòhokter adhikaà sahådaya-camatkära-käriëéti påthak pratipäditä |

^²⁰evaà väcyärthasya vyaïjakatvena samudähåtam |

lakñyärthasya, yathä—niùçeñäcyutety ädi |

vyaìgyärthasya, yathä—äli paçyety ädi | anayoù svataù-sambhävanau lakñya-vyaìgyärthau vyaïjakau | evam anyeñv apy ekädaçasu bhedeñüdähäryam |⁹ eñu cälaìkåti-vyaïjana-sthale rüpaëotprekñaëa-vyatirecanädi-mätrasya prädhänyaà sahådaya-saàvedyaà, na tu rüpädénäm ity alaìkåter eva prädhänyam |

ekaù çabdärtha-çakty-utthe . . . . . . . . . . .||10||

ubhaya-çakty-udbhave vyaìgye eko dhvaner bhedaù | yathä (mägha 13.38)—

hima-mukta-candra-ruciraù sapadmako

madayan dvijän janita-ménaketanaù |

abhavat prasädita-suro mahotsavaù

pramadä-janasya sa ciräya mädhavaù ||

padmayä saha vartamäno padmena vä | atra mädhavaù kåñëo mädhavo vasanta ivety upamälaìkäro vyaìgyaù | evaà ca vyaìgya-bhedäd eva vyaïjakänäà kävyänäà bhedaù |

. . . . . . . . . . .tad añöadaçadhä dhvaniù ||11||

avivakñita-väcyo'rthäntara-saìkramita-väcyo'tyanta-tiraskåta-väcyaç ceti dvividhaù | vivakñitänya-para-väcyas tu asaàlakñya-krama-vyaìgyatvenaikaù | saàlakñya-krama-vyaìgyatvena ca çabdärthobhaya-çakti-mülä païcadaçeti añöädaça-bhedo dhvaniù | eñu ca—

väkye çabdärtha-çakty-utthas tad anye pada-väkyayoù ||12||

taträrthäntara-saìkramita-väcya-dhvaniù pada-gato, yathä—

sä kila kulajä kulajä nayane tasyäù paraà nayane |

veëu-vinodé madanaù sa bhavati yasyäù svayaà madanaù || [go.ca. 1.17.43]

atra dvitéyäù kulajädibdäù praçaàsä-viçeña-viçiñöa-kulajädi-paräù |

väkya-gato, yathä—

mänini vacmi tväm aham iha suhådäà tava çåëotu våndaà ca |
sahajä yä nija-våttir govinde svayam upäsva täm eva || [go.ca. 1.29.25]

väkya-gatä, yathä—upakåtam ity ädi | anyeñäà väkya-gatatve udähåtam | atra bodhayitavyäyäs tasyäù sammukhénatväd eva läbhe'pi tväm iti punar vacanam anya-vyävåtti-viçiñöaà tvad-arthaà lakñayati | evaà vacméty anenaiväham iti kartari labdhe'py aham iti punar vacanaà tathä suhådäà våndam iti vacanenaiva kartuù pratipädane siddher vacméti vacanam upadiçäméti vacana-rüpam arthaà lakñayati | etäni ca lakñitäni svätiçayaà vyaïjayanti | etena mama vacanaà bhavatu näma tava suhådäm anabhéñöaà tava tv abhéñöatamam eveti tad avaçyaà kartavyam ity abhipräyaù | tad evam ayaà väkya-gato'rthäntara-saìkramita-väcyo dhvaniù |

atyanta-tiraskåta-väcyaù pada-gato, yathä « niùçväsändha » ity ädi |

atyanta-tiraskåta-väcyaù pada-gato, yathä—

täsäà kåñëa-viyogety ädau bäñpair andha ivädarça iti |

väkya-gato, yathä—upakåtam ity ädi | anyeñäà väkya-gatatve udähåtam |

pada-gatatve, yathä karëämåte (55)—

tat kaiçoraà tac ca vakträravindaà

tat käruëyaà te ca lélä-kaöäkñäù |

tat saundaryaà sä ca sändra-smita-çréù

satyaà satyaà durlabhaà daivate’pi ||

atra kaiçorädénäà tädåg-anubhavaika-gocaratä-vyaïjakänäà tad-ädi-pädänäm eva prädhänyaà, anyeñäà tat-tad-upakäritvam eveti tan-müla-dhvani-vyapadeçaù | tad uktaà dhvani-kåtä—

ekävayava-saàsthena bhüñaëeneva käminé |

pada-dyotyena sukaver dhvaninä bhäti bhäraté ||

evaà bhävädiñv apy ühyam |

bhuktià muktià ca tanute na paraà bhavad-ägamaù |
bhaktià vyanakti ca vyaktaà suhåtsu parameçvara || [go.ca. 1.29.23]

atra vipralabdhäyäù sakhéyaà svayam eväsäà çré-kåñëaà parameçvareti sambodhya tena bhavadéyaà çästraà yathä suhåtsu bhukty-ädi-çabda-väcyän bhukti-mukti-bhakti-lakñaëän puruñärthäàs tanute, tathä bhavat-samägamo'péty upamälaìkäraà yadyapi dhvanayati, tena ca stutià gamayati, tathäpi prakaraëa-präptatvät tad anapekñya bhavat-samägamas tat-tac-chabda-väcyäntara-labdhaà sambhogaà tad-antaà tatratya-bhaìga-lakñaëaà ca vastu vyaïjayatéti tad etad udähåtam |

vana-ruci ruciraù çrémän [go.ca. 1.29.59] iti | atra mädhavaù kåñëo mädhavo vasanta ivety upamä-dhvaniù | anayoù çabda-çakti-mülau saàlakñya-krama-bhedau |

sandhyäyäà kva nu yäsi lola-nayanäpy agräyanaikägrahä

taträpy agratamaà sthalaà kim api tac cetasy alam bibhraté |
sä caiñä na hi budhyate tava gatir dåñövä tamälaà muhur

viñöabdhä dhåta-bhaìgi-saìgi-savayo-madhye muhur léyase || [go.ca. 1.29.15]

atra svataù-sambhavinä vastunä nija-priya-viçeñärthaà gacchanty aséti vyajyate | tac ca sä caiñety ädau dåñövä tamälam ity atra tamälam iti padasyaiva padäntaräpekñayä vaiçiñöyam |

tad-apräpti mahä-duùkha-lénänyäçeña-saìkramäù

tac cintä-vipulähläda-kñéëänya-^²¹sukha-bhramikäù ||

smäraà smäraà paraà kåñëaà para-brahmeti çabditam |

tyakta-präëä jagat-präëaà taà gatäù käçcid aìganäù ||

atränya-pada-prabhävät krama-bhoktavya-tad-viraha-saàyoga-sphuraëa-maya-duùkha-sukhätyaya-käri-yugapad-udita-tat-tan-mahä-duùkha-pürvaka-sukha-parama-käñöhä-präpti-pratyäyanam ity atiçayokti-dvayaà labhyate | kintu, sä ca vacasäà sammatyä vyaïjakasya prauòhoktim antareëäpi sambhavät svataù sambhavitä |

paçyanty asaìkhya-pathagäà tvad-dänämåta-vähiném |

nanda tripathagätmänaà gopayaty ugra-mürdhani ||

atra paçyantéti kavi-prauòhokti-siddhena kävyaliìgälaìkäreëa na ke'py anye dätäras tava sadåçä iti vyatirekälaìkäro'saìkhya-pada-dyotyaù | evam anyeñv apy artha-çakti-müla-saàlakñya-krama-bhedeñv udähäryam |

tad evaà dhvaneù pürvokteñv añöädaçasu madhye çabdärtha-çakty-uttho vyaìgyo väkya-mätre bhavann ekaù | anye punaù saptadaça-väkye pade ceti catustriàçad iti païcatriàçad-bhedäù |

prabandhe'pi mato dhérair artha-çakty-udbhavo dhvaniù ||13||

prabandhe mahä-väkye | anantarokta-dvädaça-bhedo'rtha-çakty-utthaù | yathä mahäbhärate gådhra-gomäyu-saàväde—

alaà sthitvä çmaçäne 'smin gådhra-gomäyu-saìkule |

kaìkäla bahule ghore sarva-präëi-bhayaìkare || [ma.bhä. 12.149.8]

iti divä çaktasya gådhrasya çmaçäne måtaà bälam upädäya tiñöhato divase taà parityajya gamanam iñöam |

ädityo 'yaà sthito müòhäù snehaà kuruta mä bhayam |

bahu-vighno muhürto’yaà jéved api kathaïcana || [ma.bhä. 12.149.15]

amuà kanaka-varëäbhaà bälam apräpta-yauvanam |

gådhra-väkyät kathaà müòhäs tyajadhvaà aviçaìkitäù || [ma.bhä. 12.149.60]

iti niçi samarthasya gomäyor divase parityägo'nabhilañita iti väkya-samühena dyotyate | atra svataù-svambhavé vyaïjakaù | evam anyeñv ekädaça-bhedeñüdähäryam |

padäàça-varëa-racanä-prabandheñv asphuöa-kramaù ||14||

asaàlakñya-krama-vyaìgyo dhvanis tatra padäàça-prakåti-pratyayopasarga-nipätädi-bhedäd anekadhä bhedaù | yathä ca—

caläpäìgäà dåñöià spåçasi nava-gopa-sudåçäà

rahasy äkhyäyéva svanasi mådu karëäntika-caraù |

karaà dhunvänänäà pibati rati-sarvasvam adharaà

vayaà tattvänveñän madhukara hatäs tvaà khalu kåté || [çaku. 1.20]

atra “hatäù” iti na “punar duùkhaà präptavantaù” iti han-prakåteù |

muhur aìguli-sambhåtädharauñöhaà

pratiñedhäkñara-viklaväbhidhänam |

mukham aàsäv avarti rädhikäyäù

katham ity ullasitaà cumbitaà tu ||

atra tu iti nipätasyänutäpa-vyaïjakatvam |

eñä—

nyakkåtir asti me yad ahitas taträpy asau täpasaù

so'py atraiva nihanti räkñasa-kulaà jévämy aho rävaëaù |

dhik dhik çatru-jitaà prabudhya jayinä kià kumbhakarëena vä

svarga-grämaöikä viluëöhana-våthocchünaiù kim ebhir bhujaiù ||^²²

aträùita ity eka-vacanasya täpasa iti prakåter atraiveti sarvanämnaù nihantéti jévantéti tiì | aho ity avyayasya grämaöiketi karüpa-taddhitasya viluëöhaneti vyupasargasya, bhujair iti bahu-vacanasya vyaïjakatvam |

ähäre viratiù samasta-viñaya-gräme nivåttiù parä

näsägre nayanaà yad etad aparaà yac caikatänaà manaù |

maunaà cedam idaà ca çünyam akhilaà yad viçvam äbhäti te

rädhe tad vada yoginé kim asi bhoù kià viyoginy api || [padyävalé 238]

aträhära iti viñaya-saptamyäù samanteti pareti ca viçeñaëa-dvayasya | maunuà cedam iti ca pratyakña-parämarçinaù sarva-nämnaù äbhätéty upasargasya rädhe tadvad eti paricaya-viçeñasya asi bho iti sopahäsotpräsasya | kià vety uttara-däròhya-sücakasya vä çabdasya aséti vartmänopadeçasya tat-tad-viçeña-vyaïjakatvaà sahådaya-saàvedyam |

varëa-racanayor udähariñyate—prabandhe, yathä mahäbhärate çäntaù | rämäyaëe karuëaù | vidagdha-mädhavädau çåìgäraù | evam anyatra |

tad evam eka-païcäçad bhedäs tasya dhvaner matäù |

saìkareëa tri-rüpeëa saàsåñöyä väpy anekadhä |

vedakhäbdhi-çaräù çuddhair iñu-bäëägni-çäyakäù ||12||

çuddhaiù çuddha-bhedair eka-païcäçatä yojana ity arthaù | diì-mätram udähriyate |

gopy unnata-stana-yugä capaläyatäkñé

dväri sthitä hari-kåtäga-mahotsaväya |

sä pürëa-kumbha-nava-néraja-toraëa-srak-

sambhära-maìgala-mayatva-kåtaà vidhatte ||

atra stanäv eva pürëa-kumbhau | dåñöaya eva nava-néraja-toraëa-sraja iti rüpaka-dhvani-rasa-dhvanyor ekäçrayärtha-praveçaù saìkaraù |

rädhädi-candra-vadanäravinda-

saurabhya-sauhåda-sagarva-saméraëäni |

dhinvanty amüni mada-mürcchad-ali-dhvanéni

tat-tåñëa-kåñëa-rasanäni madhor dinäni ||

atra rädhety ädinä lakñaëä-müla-dhvanénäà saàsåñöiù |

atha guëé-bhüta-vyaìgyam—

aparaà tu guëé-bhüta-vyaìgyaà väcyäd anuttame vyaìgye ||16||

aparaà kävyam | anuttamatvaà nyünatayä sämyena ca sambhavati |

tatra syäd itaräìgaà käkväkñiptaà ca väcya-siddha-vyaìgyam |

sandigdha-prädhänyaà tulya-prädhänyam asphuöam agüòham |

vyaìgyam asundaram evaà bhedäs tasyoditä añöau ||17||

(1) itarasya rasäder aìgaà rasädi-vyaìgyaà, yathä—

kåñëasya vakñasi cchäyä tava seyaà sakhékñyatäm |

sapatnéva karoty eñä tad-viläsa-viòambanam ||^²³

atra häsyaà çåìgärasyäìgaà^²⁴—

mänonnatäà praëayiném anunetu-kämas

tvat-sainya-sägara-ravoddhata-karëa-täpaù |

hä hä kathaà tava hare ripu-räjadhäné-

präsäda-santatiñu tiñöhati kämi-lokaù ||

atrautsukya-träsa-sandhi-saàskåtasya karuëasya hari-viñaya-ratäv aìga-bhävaù |

änaìgärcir bhinnä tvad-atiçubhagäìgävåta-manä

muralyäà räga-çré-parimala-kulaà sambhåtavaté |

sadä çyämäà käntià diçé vidiçi cäbhävayamato

mayäptaà kåñëatvaà tad api na hi kåñëa tvam abhitaù || [go.ca. 1.23.8]

anaìgärcir bhinnety ädau kåñëatvaà präptaà mayety avacane'pi çabda-çakter eva kåñëa-sädåçyam avagamyate |

vacanena tu sädåçya-hetuka-tädätmyäropaëam äviñkurvatä tad-gopanam apäkåtam | tena väcyaà sädåçyaà väkyärthänvayopapädakatayäìgatäà nétam |

(2) käkväkñiptam, yathä—

mathnämi kaurava-çataà samare na kopäd

duùçäsanasya rudhiraà na pibämy urastaù |

saàcürëayämi gadayä na suyodhanorü

sandhià karotu bhavatäà nåpatiù paëena ||

atha mathnämy evety ädi vyaìgyaà, väcyasya niñedhasya saha-bhävenävasthitam |

(3) väcya-siddhy-aìgaà, yathä—

dépayan rodasé-randhram eña jvalati sarvataù |

pratäpas tava govinda vairi-vaàça-davänalaù ||

atränvayasya veëutväropo vyaìgyaù | pratäpasya dävänalatväropa-siddhy-aìgaù |

(4) sandigdha-prädhänyam, yathä [ku.saà]—

haras tu kiïcit parivåtta-dhairyaç

candrodayärambha ivämbu-räçiù |

umä-mukhe bimba-phalädharauñöhe

vyäpärayämäsa vilocanäni ||

atra vilocana-vyäpära-cumbanäbhiläñayoù prädhänye sandehaù |

(5) tulya-prädhänyäm, yathä—

brähmaëätikrama-tyägo bhavatäm eva bhütaye |

jämadagnyaç ca vo mitram anyathä durmanäyate ||

atra jämadagnyaù sarveñäà kñatriyäëäm iva rakñasät kñaëät kñayaà kariñyatéti vyaìgyasya väcyasya ca samaà prädhänyam |

(6) asphuöam, yathä—

bhävanéyo na çastreëa lobhanéyo dhanena na |

tasmäd vaçayituà çakyas tena tena ca näjitaù ||^²⁵

atra so’yaà bhaktim antareëa na vaçayituà vicäraëéya iti vyaìgyam | vyutpannänäm api jhaöity asphuöam |

(7) goñöha-dharma-pariträtuù putreëänena tädåçä |

ahaà våtavaté vånde väcyaà na kim ataù param ||

atra tena baläd iva svasya bhogo väkya-çeñe pratéyamäno'pi väcyäyamäna ity agüòham |

(8) bäëéra-kuòuìguòòéëa- sa(u)ni kolähalaà suëantée |

ghara-kamma bäbbaòäe séa(i) aaà bisähäe ||

[vanéra-kuïjoòòéna- çakuni-kolähalaà çåëvantyäù |

gåha-karma-vyäpåtäyä sédaty aìgaà viçäkhäyäù ||]

ity ädau datta-saìketaù çré-kåñëas tatra kuïje praviñöa ity etad viçäkhä nämné tat-priyä vrajäìganä jänéte smeti vyaìgyät tasyä hådayaà sédatéti väcyasya camatkäraù sahådaya-saàvedya ity asundaraà tad vyaìgyam |

kià ca, yo dépaka-tulyayogitädiñu upamädy-alaìkäro vyaìgyaù, sa guëébhüta-vyaìgya eva | kävyasya dépakädi-mukhenaiva camatkärät | tad uktaà dhvani-kåtä (2.27)—

alaìkäräntarasyäpi pratétau yatra bhäsate |

tat-paratvaà na kävyasya näsau märgo dhvaner mataù ||

yatra ca çabdäntarädinä gopana-kåta-cärutvasya viparyäsaù |

dåñöyä keçava gopa-räga-håtayä kiïcin na dåñöaà mayä

tenaiva skhalitäsmi nätha patitäà kià näma nälambase |

ekas tvaà viñameñu khinna-manasäà sarväbalänäà gatir

gopyaivaà gaditaù saleçam avatäd goñöhe harir vaç ciram || [dhva. 2.21]^²⁶

atra gopa-rägädi-çabdänäà he keçava gopety ädi-vyaìgyänäà saleça-padena sphuöatayävabhäsaù | saleça-pada-parityäge punar dhvanir eva |

kià ca—yatra yatra vastv-alaìkära-rasädi-rüpa-vyaìgyänäà rasäntare guëébhävaù, tatra rase pradhäna-kåta eva kävya-vyavahäraù | tad uktaà tenaiva (3.34)—

prakäro'pi guëébhüta vyaìgyo'pi dhvani-rüpatäm |

dhatte rasädi-tätparya-paryälocanayä punaù ||

yatra tu—

kåñëärucäà kula-visäriëénäà

tamäla-mäläbhir urékåtänäm |

antaù-sthitä rätri-dhiyä ramaëyaù

çrékäntam äräd abhisärayanti ||

ity ädau rasädénäà kåñëäkulädir vastu-mätre'ìgatvam | tatra teñäm atätparya-viñayatve'pi tair eva guëébhütaiù kävya-vyavahäraù | yad uktaà caëòi-däsa-paëòitena—kävyärthasyäkhaëòa-buddhi-vedyasya tan-mayé bhävanäsväda-daçäyäà guëa-pradhäna-bhäväbhäsas tävan nänubhüyate, paçcät prakaraëädi-paryälocanayä bhavann apy asau na kävya-vyapadeçaà vyähantum éças tasyäsväda-mäträyattatvät |

kecic citräkhyaà tåtéyaà kävya-bhedam icchanti | tad ähuù—

çabda-citraà väcya-citram avyaìgyaà tv avaraà småtam || iti ||

iti rasämåta-çeñe tåtéyaù prakäçaù

||3||

—o)0(o—

(4)

caturthaù prakäçaù

alaìkära-nirëayaù

athävasara-präptän alaìkärän äha—

çabdärthayor asthirä ye dharmäù çobhätiçäyinaù |

rasädén upakurvanto’laìkäräs te’ìgadädivat ||1||

yathäìgadädayaù çaréra-çobhätiçäyinaù çarériëam upakurvanti, tathänupräsopamädayaù çabdärtha-çobhätiçäyino rasäder upakärakäù | alaìkärä asthirä iti naiñäà guëavad-ävaçyaka-sthitiù |

[çabdälaìkäräù]

çabdärthayoù prathamaà çabdasya buddhi-viñayatvät çabdälaìkäreñu väcyeñu çabdärthälaìkärasyäpi punar-uktavad-äbhäsasya çabdälaìkära-madhye lakñitatvät prathamaà tam eväha—

äpätato yad arthasya paunaruktyena bhäñaëam |^²⁷

punar uktavad äbhäsaù sa bhinnäkära-çabdagaù ||2||

yathä—

bhujaìga-kuëòalé-vyakta-çaçi-çubhräàçu-çétaguù |

jaganty api sadä päyäd avyäc ceto-haraù çivaù ||

atra bhujaìga-kuëòaly-ädi-çabdänäm äpäta-mätreëa sarpädy-arthatayä paunaruktya-pratibhäsanam | paryavasäne tu bhujaìga-rüpaà kuëòalaà vidyate yasyety-ädy-anyärthatvam | "päyäd avyäd" ity atra kriyä-gato’yam alaìkäraù | "päyäd" ity asyäpäyäd iti paryavasänät | "bhujaìga-kuëòali" iti çabdayoù prathama-çabdasyaiva parivåtti-sahatvam | "haraù çivaù" iti dvitéyasyaiva | "çaçi-çubhräàçu" iti dvayor api | "bhäti sadä na tyägaù" iti na dvayor api | iti çabda-parivåtti-sahatväsahatväbhyäm asyobhyälaìkäratvam |

anupräsaù çabda-sämyaà vaiñamye’pi svarasya yat ||3||

svara-mätra-sadåçyaà tu vaicitryäbhävän na gaëitam | rasädy-anugatatvena prakåñöo nyäso’nupräsaù |

cheko vyaïjana-saìghasya sakåt sämyam anekadhä ||4||

chekaç chekänupräsaù | ^²⁸anekadheti rasaù sara ity ädeù krama-bhedena sädåçyaà näsyälaìkärasya viñayaù | yathä—

saïcinvan hari-gandhändhän kurvan pade pade bhramarän |

viharati viraha-mläpita-gopälé-päli-pävanaù pavanaù ||

atra gandhändhän iti saàyuktayoù gopälé-päléty asyasaàyuktayoù, pävanaù pavana iti bahünäà vyaïjanänäà sakåd ävåttiù | cheko vidagdhas tat-prayojyatväc chekänupräsaù |

anekasyaikadhä sämyam asakåd väpy anekadhä |

ekasya sakåd apy eña våtty-anupräsa iñyate ||5||

ekadhä svarüpata eva, na tu kramato’pi | anekadhä svarüpataù, kramataù | sakåd apéty api-çabdäd asakåd api | yathä—

unmélan-madhu-gandha-lubdha-madhupa-vyädhütety ädi | atra rasolläsair amé iti rasayor ekadhaiva sämyam | na tu tenaiva krameëäpi | dvitéye caraëe kalayor asakåt tenaiva krameëa | prathame ekasya ma-kärasya sakåd ha-kärasyäsakåt | rasavaté^²⁹ varëa-racanä våttiù | tad-anugatatvena prakarñeëa nyasanäd våtty-anupräsaù |

uccäryatväd yad ekatra sthäne tälüradädike |

sädåçyaà vyaïjanasyaitac chruty-anupräsa iñyate ||6||

yathä—

dåçä dagdhaà manasijaà dåçä jévayad atra yaù |

taà virüpäkña-jayinaà jéyäsuù kià vrajäbaläù ||

atra "jévayaj" "jayinaà" "jéyäsur" ity atra ja-ya-kärayor eka-sthäne täläv uccäryatvät sädåçyam | evaà dantya-kaëöhyädénäm apy udähäryam | eña ca sahådäyänäm atéva çruti-sukhävahatvät çruty-anupräsaù |

vyaïjanaà ced yathävasthaà sahäyena svareëa tu |

ävartyate’ntya-yojyatväd antyänupräsa eva tat ||7||

yathävastham iti yathä-sambhavam anusvära-visarga-svara-saàyuktäkñara-viçiñöam | eña ca präyeëa pädasya padasya vänte prayojyaù | pädäntago, yathä—

keçaù käça-stavaka-vikäsaù

käyaù prakaöita-karabha-viläsaù |

cakñur dagdha-varäöaka-kalpaà

dhyäyati tad api ca na hi harim alpam ||

padäntago, yathä—

mandaà hasantaù pulakaà vahantaù

kåñëa-pradhänäù samitià dadhänäù |

sarväàs trilokän kåta-tädvilokän

saàmoda-puñöän vidadhuù sutuñöän ||

çabdärthayoù paunaruktyaà bhavet tätparya-mätrataù |

läöänupräsa ity uktaù . . . . . . . . . . . . ||8||

yathä—

smera-räjéva-nayane nayane kià nimélataù |

paçya nirjita-kandarpaù kandarpaà bibhrataà harim ||

atra vibhakty-arthasyäpaunaruktye’pi prätipädikäàça-dyoty-adharmi-rüpasya bhinnärthatväl läöänupräsatvam eva | "tasya tu nayane nayane" ity atra dvitéya-nayana-çabdo bhägyavattvädi-guëävaçiñöa-rüpa-tätparya-mätreëa bhinnärthaù | athavä—

yasyäù sa-vidhe sa harir

dava-dahanas tuhina-dédhitis tasyäù |

yasyäù savidhe na harir

dava-dahanaù stuhina-dédhitis tasyäù ||

aträneka-padänäà paunaruktyam | eña präyeëa läöa-jana-priyatvät läöänupräsaù |

. . . . . . . . . . . .anupräsaù païcadhä mataù ||9||

spañöam |

saty arthe påthag-arthäyäù svara-vyaïjana-santateù |

krameëa tenaivävåttir yamakaà vinigadyate ||10||

atra dvayor api padayoù kvacit särthakatvaà, kvacid ekasya padasya nirarthakatvam | kvacid dvayor api padayor nirarthakatvaà—ity ata uktaà saty artha iti | tenaiva krameëeti damo moda ity ädir ity ukta^³⁰-viñayatvaà sücitam | etac ca pada-padärdha-våttitvena padädy-ävåtteç cäneka-vidhatayä prabhütatama-bhedam | kintu diì-mätraà udähriyate |

nava-paläça-paläça-vanaà hariù

sphuöa-paräga-parägata-paìkajam |

mådulatänta-latäntam alokayat

sa-surabhià surabhià sumano-bharaiù ||

atra padävåttiù—paläça-paläçeti surabhià surabhim ity atra ca dvayoù särthakatvam | latäntalatäntety atra prathamasya nirarthakatvam | paräga-parägeti dvitéyasya | evam anyaträpy udähäryam | yamakädau bhaved aikyaà òa-lor ba-vor la-ros tathä ity ukta-nayät "bhuja-latäà jaòatäà abalä-janaù" ity atra na yamakatva-häniù |

atha çré-rasämåta-sindhu-kartå-kåtäni dvyakñaräëi—

rasäsärasusärorurasuräriù sasära saù |

saàsäräsirasau räse suriraàsuù sasärasaù ||^³¹

carcorurociruccorä ruciro’raà caräcare |

cauräcäro’ciräccéraà rucä cäruracücurat ||^³²

dhare dharädharadharaà dhärädharadhurärudham |

dhéradhérärarädhädhirodhaà rädhä dhurandharam ||^³³

ekäkñaram—

ninunnänenonanaà nünaà nänünonnänanano’nunéù |

nänenänäà ninunnenaà nänaunnänänano nanu ||^³⁴

anyasyänyärthakaà väkyam anyathä yojayed yadi |

anyaù çleñeëa käkvä vä sä vakroktis tato dvidhä ||11||

dvidhä—çleña-vakroktiù, käku-vakroktir iti | krameëa, yathä—

iyaà kä stré strétvaà bhavati katham éñat-padam idaà

kim asthäne siddhaà tava vacanam asthänakam idam |
na käkor udbhütaà bhavati tad aho käkür iha kä

tad evaà düté-väg jayati hariëäkñyä harim anu || [go.ca. 1.31.35]

atra kim asthäne iti vaikalpika-visarga-lopät kià-çabdasya sthäna ity atra kim ity asthäna iti ca sa-bhaìgo’pi nirdeço jïeyaù |

käle kokila-väcäle sahakära-manohare |

apy ägasi hares tyägas tasyäç ceto na düyate ||

atraikayä sakhyä niñedhärthe ghaöito naï anyayä käkvä düyata eveti vidhy-arthe ghaöitaù |

çabdair eka-vidhair eva bhäñäsu vividhäsv api |

väkyaà yatra bhavet so’yaà bhäñä-sama itéñyate ||12||

yathä çré-rädhäà prati sakhyä vacanam—

maïjula-maëi-maïjére, kala-gambhére vihära-sarasé-tére |

virasäsi keli-kére kim äli dhére ca gandha-sära-samére ||

eña çlokaù saàskåta-präkåta-çaurasené-präcyävanté-nägaräpabhraàçeñv evaà-vidha eva |

çliñöaiù padair anekärthäbhidhäne çleña ucyate |

varëa-pratyaya-liìgänäà prakåtyoù padayor api |

çleñäd vibhakti-vacana-bhäñäëäm añöadhä ca saù ||13||

krameëa, yathä—tatra çré-rädhäà prati sakhé-vacanam—

anuküle vidhau vrajyä sadya eva prapadyatäm |

pratiküle vidhäv udyaty äti sä te vinaìkñyati ||

atra "vidhau" iti vidhi-vidhu-çabdayor i-kära-u-kärayor au-kära-rüpatväc chleñaù |

kiraëä hariëäìkasya dakñiëaç ca saméraëaù |

rämäëäà çliñöa-kåñëänäà sarva eva sudhä-kiraù ||

atra "sudhä-kiraù" iti kvip-ka-pratyayoù | kià vä bahu-vacanaika-vacanayor aikya-rüpäd vacana-çleño’pi |

vikasan-netra-néläbje tathä tasyäù stana-dvayé |

häriëéù gopikä-känta tubhyaà dattaà sadä mudam ||

aträpi vacana-çleñaù |

ayaà çasträëi bhujayä çästräëi tu rasajïayä |

nandanas tava he nanda vakñyati sma kapälakaù ||

atra vakñyatéti vahi-vacibhyäà çleñaù |

yathä vä—

hari-dik paräìmukhatayäcalataù

patanaà bhaved akhilam apy alam |

skhalanaà sadä jala-nidhau savituù

sthiti-kån na päda-daça-çaty api sä ||

atra hari-päda-çabdäbhyäà^³⁵ çleñaù |

ramayan mädhava-rasaà kåñëa-karmä surädåtaù |

bhakta-sarvajanaù karëabhavän parama vaiñëavaù ||^³⁶

atra pada-bhaìgi-prakåti samäsayor api vailakñaëyät pada-çleño, na tu prakåti-çleñaù |

evaà ca—

khagena hari-cakreëa vyäkulébhävam éyuñäm |

daitya-çaivala-jäténäà dadåçe tatir ähave ||

atra khaga-cakra-çabdayoù çliñöatve’pi vibhakter abhedät prakåti-çleñaù | anyathä sarvatra pada-çleña-prasaìgaù syät |

hara sarvasya duùkhäni bhava sarvasya saukhyadaù |

yatas tvaà çivatäà yätaù svardhuné-jala-sevayä ||

tad idaà kaïcid bhaìgäbhaìgam apy uditaà çleñeëa çré-çivaà prati saìgam ayituà çakyate | atra hareti pakñe çiva-sambodhanam iti supaù pakñe hå-dhätos tiì iti vibhakteù | evaà bhavety ädau | asya bhedasya pratyaya-çleñeëäpi gatärthatve pratyayäpratyayäsädhya-nub-anta-tië-anta-gatatvena vicchitti-viçeñäçrayät påthag-uktiù ||

na upa umarä apy amuhaà ra alaà käme igoi me hiaaà |

kintu sadähéra-varaà vaïca ihärantare käduà ||

atra saàskåta-prakåtayoù |

punas tridhä sabhaìgo’bhaìgas tad ubhayätmakaù ||14||

etad bheda-trayaà cokta-bhedäñöake yathäyathaà jïeyam | yathä va—

yena dhvasta-manobhavena balijit-käyaù purä stré-kåto

yo’py udvåtta-bhujaìga-hära-valayo gaìgäà ca yo’dhärayat |

yasyähuù çaçimac-chiro hara iti stutyaà ca nämämaräù

päyät sa svayam andhakakñayakaras tväà sarvado mädhavaù ||

mädhava-pakñe sarva-dätä sa tväà päyät | tatra dhvasteti saundaryam uktaà, strékåta iti mohiné-rüpeëa | udvåtta-bhujaìgaù käliyaù | raveëa vaàçé-kalena lénäti dravékarotéti tathä | adhärayat avästhäpayat | çaçimatho rähoù çiro-haraù | andhakeñu vaàçeñu väsa-karaù | umädhara-pakñe balijit-käyo viñëu-käya eva tripura-näçanäyästré-kåtaù | yasya çiraù çaçimad ähuù | hara iti stutyaà nämähuù | sugamam anyat | atra yenety ädau abhaìgaù | andhakety ädäv abhaìgaù | anayoç caikatra sambhavät | abhaìgäbhaìgätmakaù | grantha-gaurava-bhayät påthaì noktaù ||

padyädyäkära-hetutve varëanäà citram ucyate ||15||

atra tathävidha-lipi-saàniveçe camatkäravidhäyitam api varëänäà tathävidha-çroträkäça-samaväya-viçeña-vaçena camatkära-vidhäyibhir varëair abhedenopacäräc chabdälaìkäratvam | ete ca bandhäù çré-rasämåta-sindhu-käribhir nirmita-varëa eva udähariñyante |

tatra padma-bandho, yathä—

kala-väkya sadäloka kalodära milävaka |

kavalädyädbhutänüka kanütäbhéra-bälaka ||

mahä-padma-bandhaù—

tära-prasphära-tälaà sarabhasa-rasalaà bhäsuräsyaà subhälaà

päpaghnaà gopa-pälaà karaëa-hara-kalaà nérabhåd-vära-nélam |

cärugrévaà rucälaà rata-mada-taralaà cetasä péta-celaà

çéta-prasphéta-çélaà varaya vara-balaà väsudevaà subälam ||

cakra-bandhaù—

gandhäkåñöa-gurünmadälini vane hära-prabhäti-plutaà

sampuñëantam upaskåtädhvani yamé-véci-çriyo raïjakam |

sadyas tuìgita-vibhramaà sunibhåte çétänilaiù saukhyade

devaà näga-bhujaà sadä rasamayaà taà naumi kaïcin mude ||

sarpa-bandhaù—

räse säraìga-saìghä-cita-nava-nalina-präya-vakñaù-stha-dämä

barhälaìkära-hära-sphurad-amala-mahä-räga-citre jayäya |

gopälo däsa-véthé-lalita-hita-rava-sphära-häsaù sthirätmä

navyo’jasraà kñaëopäçrita-vitata-balo vékñya raìgaà babhäñe ||

muraja-bandhaù—

çubhäsära-sasära-çréù prabhäsändrama-särabhä |

bhärasä mahasävitta tarasä rasa-säritäm ||

gomütrikä-bandhaù—

sä malla-raìge ramayä phulla-särä muderdhitä |

çrama-néra-dharä tuñöä vallavé-räsa-devatä ||

pratilomyänulomya-samam—

täyisäradharädhärätibhäñätamadärihä |

häridämatayä bhäti rädhärädhara-säyitä ||

sarvatobhadraù—

räsävahä hävasärä sä laläsa salälasä |

baläramä märalävahäsam ädadamäsahä ||

atra padma-bandhä dig-daleñu nirgama-pareçäbhyäà çiñöa-varëäù vidig-daleñv anyathä | karëikäkñaraà tu çliñöam eva | evaà bandhäntaräëy apy ühyäni |

kävyäntar-gaòu-bhütä yä sä tu neha prapaïcyate |^³⁷

rasasya paripanthitvän nälaìkäraü prahelikä |

ukti-vaicitrya-mätraà sä cyuta-dattäkñarädikä ||17||

cyutäkñarä dattäkñarä cyuta-dattäkñarä ca | kintu çré-kåñëa-rädhädi-goñöhyäà suñöhu rasaà vahet | yathä—

küjanti kokiläù säle nirjane phullam ambujam |

kià karotu kuraìgäkñé nå-pälena nipéòitä ||

atra "rasäle" vaktavye "säla" ity atra varëaç cyutaù | "jana" iti "nir" iti dattaà | gopäleneti vaktavye "go"-varëaç cyuto "nå"-varëo dattaù |

atra "ädi"-çabdät kriyä-käraka-gupty-ädayaù | tatra kriyä-guptir yathä—

päëòavänäà sabhä-madhye duryodhana upägataù |^³⁸

tasmai gäà ca suvarëaà ca sarväëy äbharaëäni ca ||

adur iti kriyä-guptiù | evam anyaträpi | päëòavänäà sabhä-madhye yaù khalv adhana upägataù, tasmai gavädikam adur ity anvayaù | artha-vaçät päëòavä eva kartäro, brähmaëa eväsau sat-pradäëäm iti labhyate | evam anyatra |

[arthälaìkäräù]

1. upamä

athävasara-präpteñv arthälaìkäreñu prädhänyät sädåçya-müleñu lakñitavyeñu teñäm upajévyatväd upamäm äha—

sämyaà väcyam avaidharmye väkyaikye upamä dvayoù ||18||

vakñyamäëeñu rüpädiñu sämyasya vyaìgyatvam | vyatireke ca vaidharmyasyäpy uktiù | upameyopamäyäà väkya-dvayaà | ananvaye caikasyaiva sämyoktir iti tebhyo'syä bhedo jïäpayiñyate |

sä pürëä yadi sämänya-dharma aupamya-väci ca |

upamänaà copameyaà bhaved väcyaà ... ||19||

... iyaà punaù |

çrauté yathevävä-çabdä ivärtho vä vatir yadi |

ärthé tulya-samänädyäs tulyärtho yatra vä vatiù ||20||

yatheva vä-çabdä upamänäntara-prayukta-tulyädi-pada-sädhäraëä api çruti-gata-mätreëa upamänopameya-gataà sädåçya-lakñaëaà sambandhaà bodhayantéti tat-sad-bhäve çrauty upamä | evaà tatra “tasyevety anena” ivärthe vihitasya vater upädäne, tulyädayas tu “kamalena tulyaà mukham” ity ädau upameya eva | "kamalaà hari-mukhasya tulyam" ity ädäv upamäna eva | kamalaà hari-mukhaà ca tulyam ity ädäv ubhayaträpi viçrämyantéty arthänusandhänäd eva sämyaà pratipädayantéti tat-sadbhäve ärthé | evaà "tena tulyam" ity anena tulyärthe vihitasya vater upädäne |

dve tad-dhite samäse’tha väkye... ||21||

dve çrauté ärthé ca, yathä yathä çré-kåñëa-väkyam—

saurabham ambhoruhavan

mukhasya kambhäv iva stanau pénau |

hådayaà madayati vadanaà

tava çarad-indur yathä rädhe ||

atra krameëa trividhä çrauté |^³⁹

madhuraù sudhävad adharaù

pallava-tulyo'tikomalaù päëiù |

mädhava-måga-neträbhyäà

sadåçé capale ca locane tasyäù ||

atra krameëa trividhärthé |^⁴⁰

. . . . . . . . . . pürëä ñaò eva tat ||22||^⁴¹

spañöam |

luptä sämänya-dharmädäv ekasya yadi vä dvayoù |

trayäëäà vänupädäne çrauty ärthé säpi pürvavat ||23||

sä luptä | tad-bhedam äha—

pürëävad dharma-lope sä vinä çrautéà tu tad-dhite ||24||

sä luptopamä dharmasya sädhäraëa-guëa-kriyä-rüpasya lope pürëävad iti pürvokta-rétyä ñaö-prakäräù | kintv atra taddhite çrauty-asambhavät païca-prakäräù | yathä—

mukham indur yathä rädhe pallavena samaù karaù |

väëé sudheva bimbäbham oñöhaà dhig vajravan manaù ||^⁴²

ädhära-karma-vihite dvividhe ca kyaci kyaìi |

karma-kartror ëamuli ca syäd evaà païcadhä punaù ||25||

"dharma-lope luptä" ity anuñajyate | kyac-kyaì-ëamulaù kaläpa-mate in äyi ëamaù^⁴³ | krameëa, yathä—

antaùpuréyasi vane tanujéyasi tvaà

pälyaà janaà giri-sutäpy anujäyate te |

dåñöaù prajäbhir amåta-dyuti-darçam indra

saïcäram atra bhuvi saïcarati vrajendo ||^⁴⁴

antaùpuréyaséty atra sukha-vihäräspadatvasya | tanujéyaséty atra sneha-nirbharatvasya ca sädhäraëa-dharmasya lopaù | evam anyatra | iha ca yathädi-tulyädi-virahäc chrauty-ädi-cintä nästi | tad evaà dharma-lope daça-prakärä luptäù |

upamäna-luptopamä

upamänänupädäne dvidhä väkya-samäsayoù ||26||

yathä—lakñmyä mukhena tulyaà ramyaà näste na vä nayana-sadåçam |

atra mukha-nayana-pratinidhi-vastv-antarayor gamyamänatväd upamäna-lopaù | atraiva "mukhena tulyam" ity atra "mukhaà" "yathedaà" "nayana-sadåçaà" ity atra "dåg iva" iti päöhe çrauty api sambhavatéti | anayor bhedayoù pratyekaà çrautyärthé-bhedena caturvidhatva-sambhave'pi präcéna-rétyä dvi-prakäratvam evoktam |

väcaka-luptopamä

aupamya-väcino lope samäse kvipi ca dvidhä ||27||

krameëa yathä—

rädhayä mukha-bimbaà räkä-péyüña-raçmir vidyoti |^⁴⁵

kokilati çruti-madhuraà gäyat païcama-viçeñam ekänte ||

atra kokilatéty atra aupamya-väcinaù kvipo lopaù | na cehopameyasyäpi lopaù, "gäyat" ity anenaiva nirdeçät |

dvidhä samäse väkye ca lope dharmopamänayoù ||28||

yathä—lakñmyä mukhena tulyaà ramyaà näste na vä nayana-sadåçam |

kvip-samäsa-gatä dvedhä dharmevädivi-lopane ||29||

yathä—vidhavati mukhaà ramäyäù | atra vidhavatéti manoramatva-kvipor lopaù | mukhäbjam asyä iti päöhe samäsagä |

upameyasya lope tu syäd ekä pratyaye kyaci ||30||

yathä—

daiteya vikramäloka-vikasvara-vilocanaù |

cakreëoddaëòa-dor-daëòaù sa sahasräyuòhéyati ||

atra sahasräyudham ivätmänam acaratéti väkye upameyasyätmano lopaù |

dharmopameya-lope’nyä . . . . . . . . . . . . .||31||

yathä—"yaçasi prasarati kåñëät kñérodéyanti sindhavaù sarve |"

atra kñérodam ivätmänam äcarantéty upameya ätmä sädhäraëa-dharmaù çuklatä luptau |

. . . . . . . . . . . . . trilope ca samäsa-gä ||32||

yathä—"sä rädhä måga-locanä" | atra mågasya locane iva caïcale locane yasyä iti samäse upamä tat-pratipädaka-sädhäraëa-dharmopameyänäà^⁴⁶ lopaù |

tenopamäyä bhedäù syuù saptaviàçati-saìkhyakäù ||33||

pürëä ñaòvidhä | luptä caikaviàçati-vidheti | militvä saptaviàçati-prakärä upamä | eñu copamä-bhedeñu madhye tv alupta-sädhäraëa-dharmeñu viçeñaù pratipädyate |

eka-rüpaù kvacit kväpi bhinnaù sädhäraëo guëaù |

bhinne bimbänubimbatvaà çabda-mätreëa vä bhidä ||34||

eka-rüpo, yathä—"madhuraà sudhävad adharaà vetti vaàçé paraà tava" ity ädi |

bimba-pratibimbatvena, yathä—

çmaçrü-yuktaiç cittaiù käla-yavanéya-çirogaëaiù |

ståtä bhüù saraghävyäptaiù sä kñaudra-paöalair iva ||

atra "çmaçru-yuktaiù" ity asya "saraghä-vyäptaiù" iti dåñöäntavat pratibimbanam |

çabda-mätreëa bhinnatve, yathä—

smeraà vidhäya nayanaà vikasitam iva nélam utpalaà haraye |

kathayämäsa kåçäìgé manogataà nikhilam äkütam ||

atra smeratva-vikasitatve vakñyamäëa-prativastüpamälaìkäravat çabda-bhedena nirdiñöe |

eka-deça-vivartiny upamä väcyatva-gamyate |

bhavetäà yatra sämyasya. . . . . . . . . . . . ||35||

yathä—

netrair ivotpalaiù vaktrair iva padmair pade pade |

yamunä bhäti paçyeyaà cakraväkaiù stanair iva ||

atrotpalädénäà neträdi-sädåçyaà väcyam | yamunäyäs tv aìganä-sädåçyaà gamyam | [çré-kåñëasya çré-rädhäyai väkyam idam |]

rasanopamä

yathordhvam upameyasya yadi syäd upamänatä |

yathä—

candräyate çubhra-rucäpi haàso

haàsäyate cäru gatena rädhä |

rädhäyate sparça-sukhena väri

väréyate svacchatayä vihäyaù ||

mälopamä

mälopamä yad ekasmin upamänaà bhaved bahu ||

yathä [paurëamäséà prati våndä-vacanaà]—

värijeëeva sarasé çaçineva niçéthiné |

madhuneva vana-çreëé kåñëa-saìgena sä babhau ||

kvacid upamänopameyayor dvayor api prakåtatvaà dåçyate | yathä [çré-kåñëa-pärçvaà netuà rädhäà prati våndä-vacanaà]—

haàsaç candra iväbhäti jalaà vyomatalaà yathä |

kumudäléva^⁴⁷ täräliù svacchä çaradi rädhike ||

dhåtaräñöraà prati çré-närada-väkyam—

päëòu-sünor gåhe tarhi bhüpänétä babhuù çriyaù |

purandarasya bhavane kalpa-våkña-bhavä iva ||

atropameya-bhüta-vibhütibhiù "kalpa-våkña-bhavä iva" ity atra vibhütaya äkñipyante ity äkñepopamä | atraiva "gåhe" ity asya "bhavane" ity anena pratinirdeçät pratinirdeçopamä ity ädayaç ca lakñitäù | evaà-vidha-vaicitryasya sahasradhä darçanät |

2. ananvaya

upamänopameyatvam ekasyaiva tv ananvayaù ||

arthäd eka-väkye | yathä [dantavakra-vadhänantaraà punar gokulam ägatasya kåñëasya viväha-samaye kåñëa-rädhäyäs tädåçatvaà vékñya paurëamäséà prati våndäyäh sänanda-vacanam]—

kåñëaù kåñëa ivädépi rädhä rädheva tatra^⁴⁸ cet |

tadä tayor lakñaëaà vä kena^⁴⁹ kuryäd vilakñaëam || ...

tatra kåñëa-rädhayor ananya-sadåçyatva-pratipädanäyopameyopamäna-bhävo vivakñitaù | kåñëo govindavad bhätéty uktau läöänupräsäd viviktatvaà syät | kintv atraucityäd eka eva çabdaù prayoktuà yogyaù | yad uktaà—

ananvaye ca çabdaikyam aucityäd änuñaìgikam |

asmiàs tu läöänupräse säkñäd eva prayojakam || iti |

atraite çlokä api udäharaëéyäù—

kåñëendriyählädi-guëair udärä

çré-rädhikä räjati rädhikeva |

sarvopamänävali-mardi-çéläny

aìgäni väìgäni ca bhänty amuñyäù || (go.lé. 11.118)

jyotsné sä didyute seva sa raìgaù sva-tulä-dhåtaù |

sudåço'mür amüdåçyaù kåñëaù svopama eva saù || (go.ca.pü. 31.54)

etat prakäram api närhasi vaktum éça

prähur bhavän iva bhavän iti tat praséda |

satyaà kuruñva karaväm kim evam aìgé

käraà nijäìghri-parivära-daçäà diçasva || (go.ca.pü. 22.31)

indra-néla-mukha-néla-gaëänäm

indra eña vara-rüpa-vareçaù |

tad-viväha-vidhaye snapitäìgaù

käntibhiù svam api suñöhu jigäya || (go.ca.u..34.49)

—o)0(o—

3. upameyopamä

paryäyeëa dvayor etad upameyopamä matä ||39||

paryäyeëa vyatyayena | etad upamänopameyatvaà | arthäd väkya-dvaye | yathä [çré-rädhikäyäù saundaryädi-varëanaà çuçrüñuñu çré-kåñëädi-sakhé-vargeñu sädhikä-vacanam]—

çré-rädhikänanya-samäna-saty asau

mädhurya-sampattir ivägha-vidviñaù |

mädhurya-sampattir apéyam uccakaiù

çré-rädhikevänupamä viräjate || [go.lé. 11.119]

atra rädhikägha-vidviña mädhurya-sampadayoù sadåçaà vastv-antaraà nästéti gamyate |

etäv api udähäryau—

kvacit kuïjäù sadma-bhrakara-rucas tair avayavaiù

kvacic citraiù sadmäny api tulita-kuïjäni çataçaù |

jaläni kväpy udyat-kamala-valitäni pratipadaà

sthaläny apy evaà kväpy atha kim iva kià nirëaya-padam || (go.ca. 1.1.42)

saundaryam iva sädguëyaà sarvordhvaà yatra dévyati |

sädguëyam iva saundaryaà rädhikä säkhilädhikä || (go.ca. 1.31.55)

—o)0(o—

4. smaraëa

sadåçänubhaväd vastu-småtiù smaraëam ucyate ||40||

yathä—

néläravindam udvékñya khelat-khaïjanam aïjasä |

smarämi vadanaà çaureç cäru caïcala-locanam ||

smarämi karuëäà varñad-aruëaà hari-locanam ity atra tu småteù sädåçyänubhavaà vinotthitäpitatvän näyam alaìkäraù | räghavänanda-mahäpäträs tu vaisädåçya-småtim api smaraëälaìkäram icchanti, yathä—

çiréña-mådvé giriñu prapede yadä yadä duùkha-çatäni sétä |

tadä tadäsyäù sadaneñu saukhya-lakñäëi dadhyau galad-açru rämaù ||

gopäla-pürva-campväm api—

rädhäåkñe kvacana gaëake näntikäd varëyamäne

dåñövä rädhäà ghaöayati jane saïjanaà svasya dürät |

rädhä-gehän mådula-pavane väti näsmäri tat tat

kåñëenäsmin punar alam asau sasmare saiva rädhä || (go.ca. 1.15.24)

ayi taòittvam asau kva nu kià tapaù

kiyad aho kåtavaty asi tad vada |

yad idam ambu-dharaà hari-vakñasas

tulita-mäli gatä ramase sadä || (go.ca. 1.17.27)

—o)0(o—

5. rüpaka

rüpakaà rüpitäropäd viñaye nirapahnave ||41||

rüpiteti pariëämäd vyavacchedaù | etac ca tat-prastäve vicärayiñyämaù | nirapahnava ity apahnuti-vyavacchedäya |

tat paramparitaà säìgaà niraìgam iti ca tridhä ||42||

tat rüpakam | tatra—

yatra kasyacid äropaù paräropaëa-käraëam |

tat paramparitaà prähuù çliñöäçliñöa-nibandhanam |

pratyekaà kevalaà mälä-rüpakaà ceti caturvidham ||43||

atra çliñöa-çabda-nibandhanaà kevalaà paramparitaà, yathä—

ähave jagad-uddaëòa räja-maëòala-rähave |

çré-nåsiàha-mahépäla svasty astu tava bähave ||

atra tädåça-räja-maëòalo daitya-nåpa-samüha eva candra-bimbam ity äropaù | puëya-kälävirbhävi çré-nåsiàha-bähau rähutvärope nimittam | räja-çabdena hi candro'py ucyate |

mälä, yathä—

padmodaya-dinädhéçaù sadä-gati saméraëaù |

krüra-bhü-bhåd-varga-varjaà çré-kåñëa tvaà viräjase ||

atra padmäyä udaya eva padmänäm udayaù | satäm ägatir eva sarvadägamanaà hiàsaka-bhübhåd-varga eva kaöhina-parvata-våndaà ity ädyäropaù çré-kåñëasya süryatvädyärope nimittam |

açliñöa-nibandhanaà kevalaà, yathä—

päntu vo jalada-çyämäù çärìga-jyähati-karkaçäù |

trailokya-maëòapa-stambhäç catväraù kåñëa-bähavaù ||

atra trailokye maëòapatväropaù kåñëa-bähünäà stambhatvärope nimittam |

mälä, yathä—

manoja-räjasya sitätapatraà

çrékhaëòa-citraà harid-aìganäyäù |

viräjati vyoma-saraù-sarojaà

rädhe sitäbhra-prabham indu-bimbam ||

atra manojäde räjatvädy-äropaç candra-bimbasya sitätapatratvädy-ärope nimittam | atra ca nåsiàha-bhujädénäà rähutvädy-äropo hiàsaka-nåpa-samühädénäà candra-bimbatvädy-ärope nimittam iti kecit |

aìgino yadi säìgasya rüpaëaà säìgam eva tat |

samasta-vastu-viñayam eka-deça-vivarti ca ||44||

tatra—

äropyäëäm açeñäëäà çäbdatve prathamaà matam ||45||

yathä—

rävaëävagraha-kläntam iti väg-amåtena saù |

abhivåñya marut-sasyaà kåñëa-meghas tirodadhe ||

atra kåñëasya meghatvärope väg-ädénäm amåtatvädikam äropitam |

yatra kasyacid ärthatvam eka-deça-vivarti tat ||46||

kasyacid äropyamäëasya, yathä—

lävaëya-madhubhiù pürëaà kåñëasyäsyaà vikasvaram |

loka-locana-rolamba-kadambaiù kair na péyate ||

niraìgaà kevalasyaiva rüpaëaà tad api dvidhä | 32

mälä-kevala-rüpatvät . . . . . . . . . .||47|| 33a

tatra mälä-rüpaà, yathä—

nirmäëa-kauçalaà dhätur maìgalaà loka-cakñuñäm |

manaù kréòä-gåhaà çaureù seyam indévarekñaëä ||

keçäù päçäç cala-nayana-yugaà bäëa-yugmaà namad-bhrüç

cäpaù karëävariparidahatau näsikä divya-çastré |

dantä vajräëy apara-tad-aparaà tarkyam evaà tad etac

chastrai rädhä svayam udayavaté ko baléyän ato'nyaù || (go.ca. 1.30.15)

harir meghaç cäpaà tridaça-pati-cäpaà çara-tatir

mahä-vidyud yasmin bhavati nahi taträdbhutam idam |

diçäà rakta-sräväù sarid-upacayä mänavahaya

dvipädyä matsyänäà vividha-tanu-rüpä yad abhavan || (go.ca. 2.13.12 om)

kevalaà, yathä—

yat te sujäta-caraëämbu-ruhaà staneñu

bhétäù çanaiù priya dadhémahi karkaçeñu |

tenäöavém aöasi tad vyathate na kià svit

kürpädibhir bhramati dhér bhavad-äyuñäà naù || [bhä.pu. 10.31.19]

. . . . . . . . . tenäñöau rüpaka-bhedäù ||48||

cirantanair uktä iti çeñaù |

kvacit paramparitam apy eka-deça-vivarti, yathä—"khaògaù kñmä-sauvidallaù samiti vijayate mälaväkhaëòalasya ||"^⁵⁰ aträrthaù—kñmäyäù mahiñétväropaù, khaògasya sauvidallärope hetuù | asya pürvavan mäläropatve'py udäharaëaà mågyam |

dåçyante kvacid äropyäù çliñöäù saìge'pi rüpake ||49||

tatraika-deça-vivarti çliñöam, yathä—

karam udaya-giri-stane'dya rädhe

galita-tamaù-paöaläàçuke niveçya |

vikasita-kumudekñaëaà vicumbaty

ayam amareça-diço mukhaà sudhäàçuù ||

samasta-vastu-viñayaà yathä—atraiva "vicumbati " ity ädau, "cucumbe harid-abalä-mukham indu-näyakena" iti padam |

na cäçliñöa-paramparitam ? tatra krüra-bhübhåd-varga-vajram ity ädau krüra-bhübhåd-ädau vajratvädy-äropaà vinä varëanéyasya çré-kåñëädeù sarvathaiva sädåçyäbhäväd asaìgatam | tarhi "padmodaya-dinädhéçaù" ity ädau paramparitam ? räjädeù süryädinä sädåçyasya tejasvitädi-hetukasya sambhaväd iti na väcyam | tathä hi—räjädes tejasvitädi-hetukaà suvyaktaà sädåçyam | na tu prakåte tad vivakñitam | padmodayäder eva dvayoù sädhäraëa-dharmatayä vivakñitatvät | iha tu mahédharädeù stanädinä sädåçyaà pénottuìgatvädinä suvyaktam eveti na çliñöa-paramparitam |

kvacit samäsä-sadbhäve'pi rüpakaà dåçyate—"mukhaà tava kuraìgäkñi sarojam iti nänyathä |"

kvacid vaiyädhikaraëye'pi—"vidadhe madhupa-çreëém iha bhrü-latayä vidhiù |"

kvacid vaidharmye'pi, yathä—

saujanyämbu maru-sthalé sucaritälekhya-dyu-bhittir guëa

jyotsnä kåñëa-caturdaçé saralatä yoga-çva-puccha-cchaöä |

yair eñäpi duräçayä kali-yuge räjävalé sevitä

teñäà çärìgiëi bhakti-mätra-sulabhe sevä kiyat kauçalam ||

atra keñäïcid rüpakäëäà çabda-çleña-mülatve'pi rüpaka-viçeñatväd arthäläìkära-madhye gaëanam | evaà vakñyamäëaivaàvidhälaìkäreñu bodhyam |

adhikärüòha-vaiçiñöyaà rüpakaà yat tad eva tat ||55||

tad evädhikärüòha-vaiçiñöya-saàjïakaà, yathä—

idaà vaktraà rädhe tava hata-kalaìkaù çaçadharaù

sudhädhärädhäraç cira-pariëataà bimbam adharaù |

ime netre rätrindivam adhika-çobhe kuvalaye

tanur lävaëyänäà jaladhir avagähe sukhataraù ||

atra kalaìka-rähityädinädhikaà vaiçiñöyam ||

—o)0(o—

6. pariëäma

viñayärthatayäropye prakåtärthopayogini |

pariëämo bhavet tulyä tulyädhikaraëo dvidhä ||56||

äropyamäëasyäropa-viñayatayä pariëämät pariëämaù |

smitenopäyanaà kåñëasyägatasya kåtaà tayä |

stanopapéòam äçleñaà dyüte cakre yayä paëaù ||

atropäyana-paëau vasanäbharaëädi-bhävenopayujyate | atra tu kåñëa-sambhäñaëa-dyütayoù smitäçleña-rüpatayä prathame vaiyadhikaraëyena prayogaù | dvitéye sämänädhikaraëyena ceti | rüpake mukha-candraà hareù paçya ity ädau äropyamäëasya ca candräder uparaïjakatva-mätram | na tu prakåte darçanädäv upayogaù | iha tüpäyanäder viñayeëa tädätmyam | prakåte ca kåñëa-sambhäñaëädau upayogaù | ataeva rüpake äropyasyävacchedaka-mätreëänvayaù | atra tu tädätmyena | yat te sujäta ity ädau rüpakam eva, na pariëämaù | atisnehenätikarkaçatvänäà stanänäà päda-vyathanatäyä aprastutatväd asau tad-ägamana-ghaöanärtham anusandhéyate | ayam api rüpakavad adhikärüòha-viçiñöo dåçyate | yathä—

udyat-tamasi ca våndävana-deçe kväpi citram äbhäti |

käçcana divyauñadhayaù sphuranti dépä vinäpi tailädi ||

atra dépänäm oñadhy-ätmatayä prakåte çré-kåñëa-lélopayoginy-andhakära-näça upayogaù | atra tailädi vinäbhävenädhikärüòhaà vaiçiñöyam |

prasvedotpulakädarokty-amåta-sat-saurabhya-manda-smitaiù

pädyärghyäcamanéya-gandha-kusumäny äjahrur ärädhane |

kåñëasya vraja-subhruvas tv iha parérambhädi-lélämåtaà

naivedyaà ca tadä sudhädhara-rasas tämbülam äsäm abhüt || (go.lé. 17.19)

—o)0(o—

7. sandeha

sandehaù prakåte'nyasya saàçayaù pratibhotthitaù |

çuddho niçcaya-garbhäsau niçcayänta iti tridhä ||57||

(1) yatra saàçaya eva paryavasänaà tatra çuddhaù, yathä—

eñä campaka-mälikätra patitä kià candralekhäthavä

känténäm adhidevatä bhavati vä våndävana-çrér uta |

hä kañöaà nahi ceñöate kim iyam ity udvigna-dhé-våttayas

täm ävavrur amüç camüru-nayanä bhåìgé-nibhäù padminém || (go.ca. 1.24.51)

navyendévaramälyam asti kim idaà kià çakranélaà mahat

kià vaidüryam aho tad etad atulaà jïätuà na yac chakyate |

paçyämaù kila bälasya tu tanuà sarvendriyäëäà kåtià

rundhänä khalu yä tanoti nayanadvandvasya nirdvandvatäm || (go.ca. 1.3.46)

pétaçyämä kià prabhä kià taòitvän

kià vä dhätudyotibhübhåd bhäti |

suñöhu tiñöhan kià svid etad bakéjin

mürtivyühaù sphürtim aträtanoti || (go.ca. 1.18.30)

çyämasnigdhasabhaìgaù sadbhävasvaccharatnasaàvétaù |

çuçubhe keçavakeçaù kià vä rädhämanaùsäraù || (go.ca. 2.34.51)

(2) yaträdäv ante ca saàçaya eva, madhye niçcayaù sa niçcayamadhyä, yathä—

ekaà prävåñijaà paraà çaradijaà meghaà tadä manmahe

yady etau timiäpahau na haritäà syätäà kumäraprabhau

süryäcandramasäv imäv iti manäg utprekñituà çaknumaù

kià tv eko'sitakäntir eña tadapäkåtyätra vibhräjate || (go.ca. 8.21)

atra kumära-prabhäv ity atra saàçayänuööaìgkanät tat-tulyatva-bhaìgyä tau çré-kåñëa-rämäkhyau kumäräv eva madhye niçcitau |

(3) yaträdau saàçayo'nte tu niçcayaù sa niçcayäntaù, yathä—

kià tävat sarasi sarojam etad äräd

äho svin mukham avabhäsate taruëyäù |

saàçayya kñaëam iti niçcikäya çaurir

bibbokair bakasahaväsinäà parokñaiù || (sä.da.)

apratibhotthäpite tu sthäëur vä puruño vety ädi saàçaye näyam alaìkäraù |

madhyaà tava sarojäkñi payodhara-bharärditam |

asti nästéti kåñëas tväà mad-dvärä sakhi påcchati || (sä.da.)

yathä ca go.ca. 1.23.13, go.ca. 2.19.7, ity ädi.

sudhä-sarasyäà kanakäbji-nédalaà

bhåìgäli-phulläbja-viräjad-antaram |

kim etad äbhäti na kintu rädhikä

tundaà saromävali-näbhi-bhüñitam || (go.lé. 11.64)

yathä ca go.lé. 11.105 ity ädi.

—o)0(o—

1 väsa

2 nirvarëya patyur

3 paricumbya

4 priyeëa hasatä

5 ühäpohäbhyäà anvaya-vyatirekäbhyäm ity arthaù |

6 Left out: dravya-çabdä eka-vyakti-väcino harihara-òittha-òavitthädayaù | kaçcit pratyekam ekä |

7 Sad-ukti-karëämåta 978.

8 Srk 837; Skm 1036 (credited to Suvibhoka), Sk 4.236, SD under 2.23, Smv 48.2. The Sähitya-darpaëa reads as follows for the last two lines: mithyä-vädini düti bändhava-janasyäjïäta-péòägame, väpéà snätum ito gatäsi na punas tasyädhamasyäntikam ||

9 tasya våtter arthaç ca |

10 gäm änayety ädi rétyä |

11 pürvaà tv anvitäbhidhväna-vädinäà matam iti bhävaù |

12 Gäthä 2.75, Cited, Kävya-prakäça 138.

13 lakñaëä-mülä vyaïjanä |

14 vyaïjanätmikäsiddhety arthaù |

15 arthäntara-saïkramita-väcyätyanta-tiraskåta-väcyayor bhedam äha |

16 abhidhä-müla-rüpaù |

17 Ch. 2 above.

18 véraù (sä.da.)

19 rägädy-äviñöatä (Säh.D.)

20 The passage from bhedeñüdähäryam to prädhänyam appears in Sähitya-darpaëa just before kärikä 11 (padäàça, etc.)

21 From here Säh.D. reads: kñéna-puëya-cayä tathä | cintaynaté jaëat-sütià para-brahma-svarüpinäm | nirucchväsayä muktià gatänyä gopa-kanyakä ||

22 Anonymous. Quoted in Dhvany-äloka 3.15, SähD under 1.2.

23 Source.

24 The Sähitya-darpaëa gives the same example as çåìgäraù karuëasyäìgaù, and the comment after the verse seems to confirm that this is an error.

25 Unknown source.

26 Dhvany-äloka 2.21, Vakrokti-jévitä, Sükti-muktävali 2.93, Padyä 258.

27 bhäsanam.

28 Preceded by "anekadheti svarüpataù kramataç ca |" (Säh.D)

29 rasa-viñaya-vyäpäravaté (Säh.D)

30 ity äder vivikta-

35 çleñeëa harer indrasya | pädaù kiraëa-väcé ca |

37 The Sähitya-darpaëa edition does not treat this as a kärikä.

38 madhye’dur yo’dhana

39 ambhoruhavat taddhitagä çrauté pürëä | kumbhäv iva samäsagä çrauté pürëä | çarad-indur yathä väkyagä çrauté pürëä |

40 sudhävat taddhita-gä ärthé pürëä | pallava-tulyaù samäsagärthé pürëä | måga-neträbhyäà sadåçé väkyagärthé pürëä |

41 The Çeña has pürëä ñoòhä prakértitä, which does not fit the meter nor make sense.

43 yin näyi namaù |

44 antaùpuréyasi ädhäre kyaci | tanujéyasi karmaëi kyaci | anujäyate kyaìi | te amåta-dyuti-darçam kartari ëamuli | The following verse from Gopäla-campü 1.33.9 seems to be directly inspired by this verse:

antaùpuréyasi vaneñu sakhéyasi tvaà

vanyän mågän nija-tanüyasi gopa-rämäù |

dåñöaç cakora-nayanäbhir amübhir indu-

darçaà kathaà vahasi kåñëa paratra tåñëäm ||

45 upamänäni sämänya-vacanair ity anena samäsaù | meghaçyäma itivat |

46 dharmopamänänäà (Säh.D.)

48 viväha-samaye |

49 vastv-antareëa |

50 sa.u.ka. 1516

Página PRINCIPAL
OBRAS y AUTORES CLÁSICOS
Agradecimientos
Cuadro General

Disculpen las Molestias

Conceptos Hinduistas (1428)SC

Category:Hindu (mythology) (3256)SC | Category:Hindu mythology (3270)SC | Categoría:Mitología hindú (3288)SC (indice) | Categoría:Mitología hindú (videos) (3289)SC | Conceptos Hinduista (A - G) SK y SC (videos) (3294)SC