viernes, 8 de enero de 2010

Alankara-kaustubhah - Sri Kavi Karnapura Goswami

Jagadananda Das

Alankara-kaustubha :: 1 - Kavya-samagri
Author: Kavi Karnapura · Language: Sanskrit

çré-kavi-karëapüra-gosvämi-kåtaù

alaìkära-kaustubhaù

çré-lokanätha-cakravarté-viracita-öékä-saàyutaù |

The source of this text is the edition of Dr. Ravi Sankar Nagar published by Parimal Publications in 1993. It also contains variant readings and various notes by Shivprasad Bhattacharya that are not included in this file. The text was transcribed by Robert Gafrik.

prathama-kiraëaù

granthärambhe sväbhéñöa-devatä-näma-guëa-kértanärthaà maìgalam aìgé-kurvan grantha-käro granthasya nirvighnäà parisamäptim äçäste |

svänanda-rasa-sa-tåñëaù kåñëaç caitanya-vigraho jayati |

äpämaram api kåpayä sudhayä snapayäà babhüva bhümau yaù ||1||

lokanätha-cakravartinañ öékä:

çré-çré-rädhä-kåñëäbhyäà namaù |

advaita-prakaté-kåto narahari-preñöhaù svarüpa-priyo

nityänanda-sakhaù sanätana-gatiù çré-rüpa-håt-ketanaù |

lakñmé-präëapatir gadädhara-rasolläsé jagannätha-bhüù

säìgopäìga-sa-parñädaù sa dayatäà devaù çacénandanaù ||

atra so'yaà kavi-mukuöa-maëiù çré-karëapüra-gosvämé sva-kåta-çlokänäà svayam eva öékäm äha granthärambha iti | grantha-käraù svayam eva sat-kåta-granthasya samäptir nirvighnä bhavatv icchatéty arthaù | caitanya-nämä vigrahaç caitanya-vigrahaù | kathambhütaù | kåñëaù çré-kåñëäbhinnaù | sa jayati sarvotkarñeëa vartate | svéyo yo bhajanänanda-rasas tatra svayam eva sa-tåñëaù | yo bhümau tiñöhan pämara-paryantaà sudhayä snapayäà cakära nimajjayati sma ||1.1||

sa jayati yena prabhavati dåçi sudrçäà vyaïjanä-våttiù |

atiçayita-pada-padärtho dhvanir iva muralé-dhvanir muräräteù ||2||

jayatir aträkarmakaù sarvotkarña-vacanaù, tena namaskäro vyajyate, sväpakarña-bodhänuküla-vyäpära-viçeño namaskära iti nyäyät | sarvotkarñaà darçayati -- padaà vaikuëöhädi-sthänaà, padärtho vastu-bhüto brahmänandaù, täbhyäm apy atiçayo, tatra taträpi durlabha ity arthaù | tatra béjam äha yenety ädi -- yena hetu-bhütena sudåçäà gopäìganänäà dåçi netre vyaïjanä vigatäïjanä-våttiù prabhavaty änandäçru-dhétatvät |

lokanätha-cakravarté: ji abhibhave iti paräbhavärthaka-ji-dhätuù sa-karmakaù | atas tad-vyävåtty-artham äha jayatéti | sva-niñöho yo'pakarña-bodhas tad-anuküla-vyäpäro namaskära iti namaskära-lakñaëam | atra tu sväpekñayotkarña-bodha-käle tulya-vitti-vedyatä-nyäyena svasminn apakarña-bodho jäyate, tädåça-bodhänuküla-vyäpäre jayatéti prayogaù | tat-kartur grantha-kärasyäpi väcanika-namaskära-siddhir iti bhävaù | padaà vyavasiti-träëa-sthäna-lakñmäìghri-vastuñv ity abhidänät pada-çabdo'tra vaikuëöhädi-sthäna-viçeña-väcakaù | tathä padärtha-çabdo'pi västava-vastubhüta-brahmänanda-rüpa-padärtha-viçeña-väcakaù | täbhyäà pada-padärthäbhyäà sakäçäd yo'tiçayaù utkarñas tad-viçiñöaù | tathä ca pada-padärthäbhyäà sakäçäd atiçayita iti, räja-dantäditvät pürva-nipätaù | aträtipürvakäkarmaka-çé-dhätur utkarña-väcakaù | tatra tatra vaikuëöhe brahmänande ca durlabha iti -- nanu tad-apekñayä muralé-dhvanau utkarña-bodhe sati kathaà tatra muralé-dhvaner durlabhatä-pratétiù, yathä mukhäd apekñayä manda-häso'tiçayita ity ukte na ca mukhe manda-häsasya durlabhatä-pratétiù bhavatéti cet | ucyate -- aträtiçaya-padam utkarña-väcakam | sa cotkarña-viçeñaù vaikuëöha-brahmänandäbhyäà vådnävanasya ya utkarñas tasya hetu-rüpaù | tathä ca muralé-dhvanau våndävanotkarña-hetu-rüpotkarñas tadaiva sidhyati yadi vaikuëöhe brahmänande ca muralé-dhvanir na tiñöhatéty äkñepa-baläd eva tatra tatra durlabhatä-pratétiù syäd evety abhipräyaù | tata utkarña-viçeñe hetum äha -- yena muralé-dhvaninä gopäìganänäà netre vigatam aïjanaà yatra, tathäbhütä våttiù sattä prabhavati | tathä ca våndävana eva sarva-puruñärtha-çiromaëi-bhütasya muralé-dhvani-hetuka-gopäìganä-premodayasya sambhavaù, na tu vaikuëöhe | brahmänande tu prema-sämänyasya gandha eva nästéti bhävaù ||1.2||

granthasyäbhidheyam apy upamälaìkäreëa darçayati -- dhvanir iveti | dhvanir uttama-kävya-tattvaà vyaìgya-bhütaà yat kià api | sa kédåçaù | atiçayitau pada-padärthau yena, pada-padärthätirikta ity arthaù | suñöhu paçyantéti sudåçaù älaìkärikäù, teñäà dåçi jïäne yena vyaïjanä-våttiù prabhavati prabhur bhavati |

lokanätha-cakravarté: granthasyäbhideyaà pratipädyam uttama-kävyasya tattvaà svarüpam | atiçayitau atikräntau pada-padärthau yena pada-padärthäbhyäm atirikto bhinna ity arthaù | vyatikramaëärthako'tipürvaka-çé-dhätuù sa-karmakaù | yathaika eva ji-dhätur utkarñärthakaç ced akarmakaù paräbhavärthe tu sa-karmakaù , tathäträpi svasmin svasyätikramaëäsambhaväd atikramaëa-liìgenaiva pade'rthe ca dhvaner bheda-pratétiù syäd eveti bhävaù | dåçi jïäna iti, dåj jïäne jïätari triñv ity amaraù |

kià ca dhvanir näda-brahma | tad uktam (prapaïca-sära-tantra 3.43) --

mülädhärät prathamam udito yas tu bhävaù paräkhyaù

paçcät paçyanty atha hådaya-go buddhi-yuì madhyamäkhyaù |

vaktre vaikhary atha rurudiñärasya jantoù suñumnä

baddhas tasmäd bhavati pavana-prerito varëa-saìghaù ||

lokanätha-cakravarté: atha yoga-çästra-mate praëava-ghaöaké-bhüta-näda-brahmata eva såñöy-ädy-utpattiù | evaà varëätmakäù sarve çabdä nityä eva, kaëöha-tälv-ädy-abhidhätena teñäà präkaöyam evotpattiù | tan matam älambyäha kià ceti | tad uktaà yoga-çästre | yas tu bhävo nädo varëa-rüpaù san näbhi-rüpa-mülädhärät prathamam udayaà präptaç cet parety äkhyä yasya tathäbhüto bhavati | athänantaraà sa eva hådayaà cittaà gataç cet paçyantéty äkhyo bhavati | buddhi-yuktaç ced madhyamäkhyaù | vaktre kaëöhe gataç ced vaikharéty äkhyä yasya tathäbhütaù | praëava-ghaöaké-bhüta-nädasya svarüpänubhavas tu rodana-samaye näsikä-dvärä yathä kathaàcid bhavatéty äha rurudiñor jäntor näsa-sthita-suñumnä-näòyä baddhaù, tathä ca näsa-dväraiva yathä kathaàcid näda-svarüpaù pratyakño bhavati | tasmäd vaikharé-daçäpannäd bhävät pavana-prerito varëa-samüho bahiù sarveñäà pratyakña-viñayo bhavatéty arthaù | parä-paçyanté-daçäpannaù sa tu yoginäm eva pratyakño, na tu sarveñäm ity api bodhyam |

tasyäpi sarvotkarña-çälitvaà, tata eva vedädi-sarva-siddheù | tat-pakñe, atiçayena suptau pada-padärthau yasmin, paramparayä varëa-padädénäà sarveñäà dhvanir eva béjam iti bhävaù | vyajyate anayä sarvam iti vyaïjanä mäyä, tasyäù våttiù prapaïcaù yena prabhavatéti | sudåçäà jïäninäà jïäne, çeñobhaya-pakña-svékäraù kävyopayogitvät |

lokanätha-cakravarté: nanu nädasya sarvotkarñaù kutas taträha -- tasyäpéti | vedädy-akhila-padärtha-siddhi-hetutvenaiva tasya sarvotkarñaù | suptau pralaye lénatayä sthitau såñöi-samaye tato niù-sarata iti bhävaù | vyaïjaneti ëy-antät yuc-pratyayena siddhä | tasyä mäyäyä våttir jagad-rüpaù prapaïcaù yena näda-rüpaù caitanya-saàbhavena jïäninäà jïäne prabhavati jïeyo bhavatéty arthaù | çeñobhaya-pakñaù dåñöänta-rüpaù çabda-dhvani-pakño näda-pakñaç ca | tatra kävyasya präëa-rüpatväd eva dhvaner upayogitvam, oàkärädy-akhilotpädakatvena nädasyopayogitvam iti bodhyam |

prakäräntareëoktam arthaà stauti --

gokula-lalanä-modé nänä-vidha eva sa khalu bhävänäm |

çäbalya-praçamodaya-sandhi-sugandhiç camatkäré ||3||

aträpi traya evärthäù | sa iti muralé-dhvaniù kävya-dhvanir nädaç ca | ädye bhävänäà vyabhicäri-prabhåténäà, dvitéye teñäm eva, tåtéye bhütänäm | ädye gokula-lalanä gopäìganäù, dvitéye gor väcaù kulaà varëädis tasya lalanam épsä, tåtéye gor väg-devatä saiva kula-lalanä | çäbalyaà miçré-bhävaù, praçamo näçaù, udayaù såñöiù, sandhiù sandhänaà, pakña-traye'pi taulyam |

lokanätha-cakravarté: uktam arthaà dhvaner utkarñam | aträpéti -- muralé-dhvani-çabda-dhvani-näda-dhvanyas trayaù pakñäù sa dhvanir nänä-vidho bhavati | ädye muralé-dhvani-pakñe bhävänäà vyabhicäri-sättvika-prabhåténäà çäbalyädibhiù | tathä ca dhvanir bhäva-çäbalya-bhäva-çänti-bhävodaya-bhäva-sandhi-rüpa-puñpaiù sugandha-yuktaù | våkño yathä sva-käryaiù puñpaiù sugandha-yuktas tathä dhvanir api sva-kärya-bhütair bhäva-çäbalyädi-puñpaiù sugandhiç chobhita ity arthaù | dvitéye çabda-dhvani-pakñe'pi teñäà vyabhicäri-bhävädénäà çäbalyädibhiù sugandhiù | tåtéye näda-dhvani-pakñe bhütänäà çäbalyädibhiù | muralé-dhvaniù punaù kédåçaù | gokula-lalanämodé gokuläìganä ämodayatéty arthaù | dvitéye çabda-dhvani-pakñe tasya varëäder lalanaà präptécchä yataù, sa cäsäv ämodé ceti | varëasya präptir atroccäraëam eva, tathä ca camatkåta-dhvanir yasya sphürtau satyäà kävyätmka-varëänäm uccäraëecchä jäyata ity arthaù | tåtéye näda-pakñe väg-devatä sarasvaté sä kula-lalanä, täm ämodayati | taulyam iti pakña-traye'pi çäbalyäder eka evärthaù |

asmin granthe çabdärthayoù prädhänyena tayoç ca varëa-mülatvena varëänäà ca dhvani-mülatvena dhvaner näda-brahmaëa uddeçaù kåtaù |

lokanätha-cakravarté: nanv atra granthe nädätmaka-dhvaner varëane kià prayojanam ity ata äha -- asminn iti | çabdärtha-camatkärätmaka-kävyasya nirüpaëa-rüpe'smin granthe çabdärthayor prädhänyam | tayoù çabdärthayor varëa-mülatvam | tatra ca çabdasya varëa-ghaöitatvenärthasya tu varëa-bodhyatvena varëa-mülatvaà jïeyam | varëänäà tu näda-svarüpa-dhvani-mülatvena näda-brahmaëa uddeçaù kåtaù | näda-brahmaiva sarveñäà varëänäà müla-bhütam iti pürvam evoktam |

|| kärikä 1 ||

atha dhvaneù kävya-präëatvaà darçayiñyan kävyasya çarérädi-svarüpam äha --

çaréraà çabdärthau dhvanir asava ätmä kila raso

guëä mädhuryädyä upamiti-mukho'laìkåti-gaëaù |

susaàsthänaà rétiù sa kila paramaù kävya-puruño

yad asmin doñaù syäc chravaëa-kaöutädiù sa na paraù ||

yadi doño bhavet tadä çravaëa-kaöutädiù prasiddhaù sphuöa-doña eva, na tu kñudraù, rasänapakarñatvät | so'pi yadi bhavati | yato nirdoña eväsau bhavitum arhatéty arthaù |

lokanätha-cakravarté: darçayiñyan darçayitum | dhvanir asavaù präëäù | cäturya-vaidagdhyädayo guëäù kävya-niñöha-mädhuryädhyä eva | upamiti-rüpamänaà mukham ädir yasya tathäbhütopamädy-alaìkära eva kävya-puruñasyälaìkåti-gaëaù kuëòalädy-alaìkära-samühaù | gauòé-prabhåté rétir eva kävya-puruñasya susaàsthänam aìgädi-sauñöhavam | paramaù sal-lakñaëa-yuktaù kävya-puruñaù | çravaëa-kaöutädir eva doñaù, na paraù, tasmäd anyaù kñudratara-doño doño na bhavatéty arthaù | tatra hetü rasänapakarñakatväd iti | samarthena kavinä kñudra-doso'pi sva-kåta-kävye na praveçanéya ity äha -- so'péti | sa kñudra-doño'pi daiväd-ädi bhavati tadä na doñaù | ataeväsau kävya-puruño nirdoña eva bhavitum arhatéti |

uddeço lakñaëaà parékñä ceti granthasya trayo vyavahäräù | taträdau çabdädénäm anenaiva çlokenoddeçaù kåtaù | lakñaëa-parékñe kartavye |

lokanätha-cakravarté: granthasyeti -- tathä ca grantha-käreëa uddeçädayas traya eva kartavyä ity arthaù | ädau granthärambha eva | çabdärtha-dhvani-rasa-guëälaìkära-rétinäm anena kävya-puruñasya varëana-çlokenoddeçaù kåtaù | varëanéyärthänäà prathamato näma-mätreëa kathanam uddeçaù |

|| kärikä 2 ||

atha kià tävat kävyaà yasya puruñatvena çarérädéni kathitänéty apekñäyäà kävya-lakñaëam äha --

kavi-väì-nirmitiù kävyam ||

väg iti ukte kavi-väì-mätrasyaiva kävyatväpattiù | nirmitir ity ukte kavi-kåta-çilpäntarasyäpi | väì-nirmitir ity ukte vyäkhyätå-viçeñasya yasya kasyäpi vyäkhyä-kauçalyäpi | asädhäraëa-camatkära-käriëé racanä hi nirmitiù | tena rasäpakarñaka-doña-rahitaà yathä-sambhava-guëälaìkäraà rasätmakaà çabdärtha-yugalaà kävyam iti lakñaëasya svarasaù |

lokanätha-cakravarté: kavi-väg ity ukte kavi-kåta-vacana-mätrasyaiva kävyatväpattiù | kavo-nirmitir ity ukte kavi-kåta-citrädi-çilpasya kävyatväpattiù | väg-nirmitir ity ukte kavi-bhinna-vyäkhyätå-viçeñasya yasya kasyäpi vyäkhyä-kauçalyasya kävyatväpattiù | ataù kavéti-viçeñaëaà deyaà | tenäsädhäraëa-camatkära-käriëé racaneti vyäkhyänena kävya-prakäçoktaà doñäbhäva-guëa-vaiçiñöhya-çabdärthobhayatväd aviçeñaëaà vinaiva nirvähaù kåtaù | tatra tatra doña-sahite guëa-rahite ca kävyäbhäse'sädhäraëa-camatkära-käri-racanäbhäväd eva na kavi-väì-nirmiti-rüpa-kävya-lakñaëasya samanvayaù | doña-rähityädikaà lakñaëasya svarasa eva svataù-siddham eva, na tu tat-tad-viçeñaëaà lakñaëe deyam iti bhävaù |

tena tad adoñaiç chabdärthau sa-guëäv analaìkåtau punaù kväpéti (kävya-prakäça, ulläsa 1) lakñaëaà kuraìga-nayanety ädäv api paryäptaà bhavati, sa-guëälaìkära-nirdoña-çabdärthatvät | väkyaà rasätmakaà kävyam iti (sähitya-darpaëa 1.3) ca lakñaëaà gopébhiù saha viharati harir ity ädav paryäptaà syät, rasätmaka-väkyatvät | vyatirekena doñaù, yad väkyaà na bhavati tata kävyaà na bhavatéty äyäteù |

kürma-loma-paöa-cchannaù çaça-çåìga-dhanur-dharaù |

eña vandhyä-suto yäti kha-puñpa-kåta-çekharaù || ity (yogavaçiñöha-rämäyaëa 4.20)

asya väkyatväbhäve'pi kävyatva-darçanät |

lokanätha-cakravarté: adhunä doñodghäöanärthaà kävya-prakäça-kåto lakñaëam utthäpayati -- teneti | dosa-rahitau sa-guëau çabdärthau kävyam | kathambhütau çabdärthau | kuträpi kävya-viçeñe'nalaìkåto alaìkäräbhäva-viçiñöau | tathä ca tatra sthale lakñaëa-samanvayärtham alaìkära-vaiçiñöhyaà na niveçanéyam iti bhävaù | evaà ca sphuöa-doñäbhävavatve sati tathä spañöäspañöälaìkäränyatara-viçiñöatve sati guëa-viçiñöa-çabdärthobhayavatvam iti kävya-lakñaëam | kuraìgasya nayane iva nayane yasyäs tathäbhütä ity ädau çabdärtha-doñäbhäva-guëälaìkärädénäà satvät tädåça-lakñaëaà paryäptam ativyäptaà bhavati | sva-mate tv asädhäraëa-camatkära-käri-racanäbhäväd eva tatra na doñaù | kasyacin mate väkyaà rasätmakaà kävyam iti lakñaëam | tad api duñöaà, yato gopébhiù saha viharati harir ity ädäv ativyäptaà, çåìgära-rasätmakatvasya väkyatvasya ca tatra sattvät | kürma-loma-paöa-cchanna ity ädau na väkyatvam asti, parasparänvitärtha-bodhaka-pada-sa-sudäyavattvaà väkyatvam iti tal-lakñaëät | atra tu çåìgädau çaçäder yathäkramam anvayäprasiddher eva na väkyatvam iti bhävaù |

yas tu rétir ätmä kävyasyeti (kävyälaìkära) paöhati, na tad api sädhéyaù, réter bähya-guëatvät | yat tu lokottara-camatkära-varëanä-nipuëaù kaviù | tasya tädåg vacaù kävyam -- ity api na sädhu, anyonyäçraya-doña-prasakteù | tathä hi lokottara-camatkära-varëanä-nipuëaù kaviù, kaver lokottara-camatkära-varëanä-nipuëä väk kävyam iti parasparäçrayam |

lokanaätha-cakravarté: kasyacin mate rétir eva kävyasyätmä rétir gauòé-prabhåtiù | tan-mate rétimattvaà kävyatvam iti tal-lakñaëam | tad api na sädhéyaù, yato réter bähya-guëatvam | tathä ca sa-doñe guëälaìkära-bhäva-viçiñöhe ca réti-mati kävyäbhäse doñaù syäd iti bhävaù | yat tv iti -- lokottara-varëanäyäà nipuëaù kaviù, tasya lokottara-camatkära-varëanä väk kävyam iti lakñaëam anyonyäçraya-doña-duñöam | tathä ca kävya-lakñaëa-ghaöitaà kavi-lakñaëaà, kavi-lakñaëa-ghaöitaà kävya-lakñaëam idam evänyonyäçraya-rüpam | tathä sati kävya-lakñaëe kavi-jïänäpekñä, kavi-lakñaëe kävya-jïänäpekñä | ata ubhayor eva jïäna-sambhaväd idam api lakñaëaà na sädhéya ity arthaù |

tat sädhüktaà kavi-väì-nirmitiù kävyam iti | kavir iti päribhäñiké saàjïeti parasparäçraya-doño nirastaù |

lokanätha-cakravrté: nanu kavi-väì-nirmitir iti lakñaëasyäpi kavi-kåte kävya-bhinna-vyäkhyä-kauçale doña-prasaìgaù | na ca nirmiti-padenäsädhäraëa-camatkära-käri-racanä-rüpo'rthaù pürvam uktaù, ataù piìgala-cchando-maïjary-ädi-rüpa-cchandaù-çästrokta-tädåça-racanäyäs tatra vyäkhyä-kauçale'bhävän na doña iti väcyaà, kavi-padasya väk-padasya ca vaiyaryäpatteù | anya-kåta-vyäkhyä-kauçale çilpa-karmaëi ca nirmiti-padärtha-tädåça-racanäyä abhäväd eva na kuträpi doñävakäça iti | päribhäñikéti kaveù päribhäñikaà lakñaëaà svayam eva vakñyati |

athavä kävyatvaà näma gotvädivaj-jätir eva | yathä sämnädy-avayavatéñu go-vyaktiñu pratyekam ayaà gaur ayaà gaur ity anugatäkärä yenäsädhäraëa-dharmeëävagatiù sa eva jäti-lakñaëaù ko'py asädhäraëa-dharmo gotvaà, tathä çabdärtha-saìghätasya sahådaya-hådayäsvädyaù ko'pi kävyatva-lakñaëe dharma-viçeñaù kävyatvaà jätiù |

nipuëaà kavi-karma tat || 2kä

lokanätha-cakravarté: lakñaëäntaram äha -- athaveti | avagatiù pratétiù, yena gotva-rüpäsädhäraëa-dharmeëäyaà gaur ayaà gaur ity anugatäkärä samänäkärä bhavati sa eva gotva-rüpo dharmo jätiù | tathäträpi çabdärtha-samühasya kävyatva-lakñaëo dharma-viçeña eva kävyatvaà jätiù | nanu gotva-jätau halika-lokädi-sarveñäm anugata-pratétir eva pramäëaà, kävyatva-jätau kià pramäëam | taträha -- sa kävyatva-rüpo dharmaù sahådaya-hådayäsvädyaù, tathä ca sarvatra kävye sahådayänäà kävyatva-rüpeëänugatä pratétir eva kävyatva-jätau pramäëam iti bhävaù | na ca pratyeka-varëa-niñöha-katva-khatvädi-jätibhiù kävyatva-jätiù saìkérëä syät | tathä hi katvädy-abhävavati kevalaikäkñara-ghaöita-citra-kävye kävyatvaà vartate, kävyatväbhävavati ca kevala-ka-kära-rüpäkñare katva-jätir vartate, ekasminn eva ka-kära-ghaöita-kävye kävyatva-jätiù katva-jätiç ca vartate, ataù parasparätyantäbhäva-samänädhikaraëatve saty ekädhikaraëa-våttitva-rüpa-säìkarya-doñeëa kävyatva-jätir dåñöeti väcyam | yato yan-mate säìkaryasya na jäti-bädhakatvaà tan-matam älambyaivoktaà yato na doñaù |

atha kävyaà kavi-karmeti kavi-jijïäsäyäà tat-svarüpam äha --

sa-béjo hi kavir jïeyaù sa sarvägama-kovidaù |

sa-rasaù pratibhä-çälé yadi syäd uttamas tadä || 3kä

etena dvaye kavayaù sambhavanty arocakinaù sa-tåëäbhyavahäriëaç ceti vämanaù (kävyälaìkära-sütra), tatra sa-tåëäbhyavahäriëaù kavaya eva na bhavanty anädåtatvät | arocakina eva kavayaù |

lokanätha-cakravarté: nanu kävyatvasya jäti-rüpatvaà kavi-ghaöita-kävya-lakñaëasyäsambhavät katham älaìkärikair alaìkära-çästra uttama-madhyamädi-bhedena kaver lakñaëaà kriyate, taträha -- atheti | kävyatvasya jätitve'pi kävyam iti padaà yaugika-våttyä kaveù karma kävyam iti vyäkaraëa-siddhaà bhavati, atas tatra kavi-jijïäsäyäà kaver lakñaëaà su-saìgatam eveti bhävaù | sarvägama-kovido'laìkärädy-aneka-çästräbhijïaù | etena päribhäñika-kavi-lakñaëena dvaye dvi-prakäräù kavayo bhavanti | dvaya-çabdasya bahu-vacane'pi prayogaù sädhuù, na tu dvi-çabda iva nitya-dvi-vacanäntaù | arocakina iti -- yathätisukumärä mahänto janä asaàskåta-virasa-vastuny arocakino bhavanti, tathaiva kecid utkåñöa-kavi-janäù sa-doñe'thavä guëälaìkära-rahite cäkavye'rocakino bhavanti | yathä ca paçavas tåëa-sahitännädi-bhojino bhavanti tathaiva nikåñöa-kavayo doña-sahita-kävyäsvädakä bhavantéti dvi-vidhäù kavayo vämana-sammatä ity arthaù | anyäni sarvägama-kovidaù sa-rasaù pratibhä-çäléti padäni viçeñaëa-bodhakäny eva, na tu kavi-lakñaëa-ghaöakäni |

sa-béja ity eva kavi-lakñaëam, anyäni tu viçeñaëäni, sa-béjaù kavir édrçaù syäd ity arthaù | kintu tad béjaà yena sa-béja iti jïeyaù kavir ity äha --

béjaà präktana-saàskära-viçeñaù kävya-roha-bhüù || 4kä

rohaç ca dvedhä niåmätå-mülaù svädaka-mülaç ca, yaà vinä nirmätuà svädayituà ca na çakyate | tenotpatty-äsvädayor eväsya käraëatä |

lokanätha-cakravarté: tathä ca sa-béjaù kaviù kédrçaù syäd ity äkäìkñäyäà tädåça-viçeñäëi jïeyäni | kävyotpädaka-präktana-saàskära-viçeñaù kävya-roha-bhüù kävya-roha-sthänam | rohaç ceti dvi-vidha utpatti-rüpa äsväda-rüpaç ca | asya saàskära-viçeñasya käraëatä bodhyä | tathä ca kävyotpatti-kävyäsvädanobhaya-hetu-bhüta-präktana-saàskära-viçeñavän kavir iti kaver lakñaëam | tena kavi-bhinne kävyäsvädavati sahådaye äsvädana-hetu-bhüta-präktana-saàskära-viçeñavattva-rüpa-lakñaëasya na samanvaya iti bhävaù

käsau pratibhety äha --

prajïä nava-navollekha-çäliné pratibhä matä || 5kä

lokanätha-cakravarté: nava-navollekha-çäliné nava-navärtha-racanäyäà samarthä buddhiù pratibhä bhavati |

athokta-lakñaëaà kävyaà kiyat prakärakaà bhavatéty äkäìksäyäà tad-bhedän äha --

uttamaà dhvani-vaiçiñöhye madhyame tatra madhyamam |

avaraà tatra niñpanda iti tri-vidham äditaù || 6kä

vyaìgyam eva dhvaniù | yat tv idam uttamätiçayini vyaìgye väcyäd dhvanir budhaiù kathita iti (kavya-prakäça) kävyasyaiva dhvanitvaà, tat tu dhvani-sambandhäd dhvanir iti lakñaëä, kià vä dhvanyate'neneti karaëa-sädhanena | vastutas tu dhvanyata idam iti karma-sädhanam eva |

lokanätha-cakravarté: dhvaner vaiçiñöhye uttamatve kävyam uttamaà bhavati | tatra dhvanau madhyame sati kävyaà madhyamaà bhavati | dhvanau nispande'spañöe sahådaya-hådaye çéghram aprakaöe saty avaraà niñkåtaë kävyam | nanu ko'yaà dhvanir yasya traividhyena kävyasyäpi traividhyam uktaà, taträha -- vyaìgyaà vyaïjanä-våtti-bodhyaà vastu dhvaniù | kävya-prakäça-kåtoktaà dhvani-lakñaëam äha -- yat tv iti | asmin kävye väcyäd väcyärthäpekñayä vyaìgyärthe'tiçayiny utkåñöe saty idam uttamaà kävyaà budhair dhvaniù kathita iti kävyasyaiva yad dhvanitvam uktaà tat tv asaìgataà, prämänikänäà kävye dhvani-vyavahäräbhävät | ataù kävye dhvani-pada-prayogo dhvani-sambandhäl läkñaëikatvena gauëa eva, na tu säkñän-mukha-prayogaù | nanv anena kävyenärtho dhvanyate çabdyata iti karaëa-sädhanena kävye'pi dhvani-padasya säkñät-prayoga, iñöa evety äha kià veti | nanu kävye prämäëikänäà na kadäpi dhvani-padasya mukha-prayogaù, ato dhvani-padaà na karaëa-sädhanaà, kià tu kävyenedaà vastu dhvanyata iti karma-sädhanam eva | ata eva dhvani-padasya mukha-prayogo vyaìgyärtha eva na tu kävye | kävye tu dhvani-sambandhäl läkñaëika evety atha saàkñepeëäha -- vastutas tv iti |

dhvaner dhvany-antarodgäre tad eva hy uttamotamam |

çabdärthayoç ca vaicitrye dve yätaù pürva-pürvatäm || 7kä

yadi dhvani-vaiçiñöhye dhvany-antara-vaiçiñöhyaà syäd, yadi vä çabdärthayor vaicitryaà ca bhavati, tadä kävyam uttamottamam | evaà çabdärtha-vaicitrye sati dve madhyamävare pürva-pürvatäà yätaù, madhyamam uttamaà bhavaty, avaraà madhyamaà bhavatéty arthaù | çabdärthayor iti käkäkñi-golaka-nyäyenobhayatra yojanéyam |

lokanätha-cakravarté: dhvaner iti -- yasmin kävye dhvany-arthasyäpi dhvany-arthaù sambhavati tat kävyam uttamottamaà bhavati | çabdärthayor vaicitrye sati dve kävye pürva-pürvavatäà yätaù | dhvaner dhvany-antarodgära ity asyärtham äha -- yadéti | nanu yatra kävyaà dhvani-vaiçiñöhya-mätraà vartate, na tu dhvaner dhvany-antaram athaç ca çabdärthayor vaicitryaà vartate, tad uttamam api kävyaà çabdärtha-vaicitryäd hetor uttamottamaà bhavatéty äha -- yadi veti | evam iti -- tathä ca yat kävyaà dhvaner madhyamatvän madhyamaà bhavati tat kävyasyäpi çabdärthasya ca camatkäro vartate cet tadä madhyamam api kävyam uttamaà bhavati | evaà dhvany-arthasyäspande sati yat kävyam avaraà bhavati tat kävyasyäpi çabdärthayoç camatkäro vartate cet tadävaram api kävyaà madhyamaà bhavatéty arthaù | käkäkñi-golaka-nyäyeneti -- çabdärthayor vaicitrya iti padasya käkäkñi-golaka-nyäyenottamottamam ity atra dve yätaù pürva-pürvavatäm ity atra cänvayo bodhyaù |

krameëodäharaëäni --

gaurém arcayituà prasün avicarya çvaçrü-nidiñöä hareù

kréòä-känanam ägatä vayam aho medhägamaç cäbhavat |

preìkholä paritaç ca kaëöaka-latäù çyämäc ca sarvä diço |

no vidmaù prativeçaväsini guroù kià bhävi sambhävitam ||4||

atra väcyäd bhävi çré-kåñëa-saìga-janya-nakha-kñata-sthagana-rüpasya vyaìgyasya vaiçiñöhyäd uttamatvam |

lokanätha-cakravarté: tatra väcyärthäpekñayä dhvany-arthasyotkarñaà saty uttamaà kävyaà bhavatéty atrodäharaëam äha -- gaurém iti | çré-kåñëena saha milanärthaà våndävana-madhye gatä käcid vraja-sundaré, çré-kåñëena saha milanät pürvam eväkasmät käryäntare tatraivägatäà paòasinéti prasiddhäà käm api prativeçanéà dåñövä svéyägamanaà puñpa-cayana-nimittim iti vaktam, evaà daivät sambhoganänantaram anayä saha punar milanaà cet sambhoga-cihna-nakha-kñatädikaà dåñövä kià svid vadiñyatéty adhunaiva sambhoga-cihnaà kaëöa-kñatatvena vaktaà ca tasyägre sva-khedam abhinayati | çvaçrü-nidiñöä saté hareù kréòä-känanaà våndävanam ägatä | meghägamaç cety anena çyämäç ca sarvä diça ity anena ca çéghraà gåhaà gantuà na çaknométy ato'tra mama vilambaç ca bhaviñyatéty api dhvanitam | he prativeçaväsiny, adyä gurujanasya kià sambhävitaà bhävi kédåçé sambhävanä bhaviñyatéti na jäne | tena gurujano'pi yadi vilambaà nakha-kñataà ca dåñövä kiàcid vadiñyati tadä tväm eva säkñitvenopanyasya he prativeçaväsini tan-nikaöe tadänéà mayä yat sambhävitaà tad eva mama laläöe phalitam ity api vaksyäméti sväbhipräyaç ca dhvanitaù | preìkholäç caïcaläù kaëöaka-yukta-latä ity anena çéghraà gåhaägamana-samaye mama kaëöaka-kñataà bhaviñyatéty api vijïäpitam | atra bhävi yaù çré-kåñëa-saìgamas tasya sthaganaà samvaraëam |

madhyamaà yathä --

uttamasya puruñasya vanäntaù satyamäli kusumäya gatäséù |

äyayur madhukaräs tava paçcäd duùçakaù parimalo hi varétum ||5||

atra punnäge puruñas tuìgaù keçara ity ädinottama-puruñasya prakåñöa-punnägasya pakñe puruñottanasya çré-kåñëasyeveti vyaìgyam eva sphuöam |

lokanätha-cakravarté: uttamasya çreñöhasya näga-keçara iti punnägasya vana-madhye puñpärthaà tvaà gatäséù | bhramaräs tatra paçcäd äyuyuù | yato hi niçcitaà punnägasya parimala-ratnayä samvarétuà duùçakaù | çré-kåñëa-pakñe tvad-aìgabhyaù çré-kåñëasya parimalaù samvarétuà duùçakaù | atra çleña-präptatvena dhvaner madhyamatvam |

avaraà yathä --

ürjat-sphürja-garjanair väri-vähäù prodyad-vidyud-däma-vidyotinäçäù |

adräv adrau vidrutä dräghayante danti-bhräntyä siàha-saìgha-prakopän ||6||

atra kevalaà çabda-vaicitryäd dhvaner nispanda-bhäväc cävaratvam |

lokanätha-cakravarté: avaram iti -- ürjan balavän sphürja äöopo yatra tathäbhütair garjanaiù karaëer väri-vähä meghä adräv adrau prati-parvate vidrutä dhävantaù santaù danti-bhräntyä çyämäkärä ete hastinaù prati-parvate bhramantéti hasti-bhrameëa siàha-samühasya kopän dräghayante dérghän kurvanti dérgha-çabdasya dräghädeçaù | kathambhütäù | prakarñeëodyanté yä vidyun-mälä tayä prakäçitä äçä dig yaiù |

dhvaner dhvany-antarodgäre uttamottamatvaà yathä --

yätäsi svayam eva ratna-padakasyänveñaëärthaà vanäd

ayätäsi cireëa komala-tanuù kliñöäsi hä mahat-kåte |

çväso dérghataraù sa-kaëöaka-padaà vakño mukhaà nérasaà

kä te hrér asamaïjasä sakhi gatir düre rahaù subhruväm ||7||

atra tvaà tad-änanyanärthaà na gatäsy, api tüpabhogärtham eveti dhvanir ekaù | anyo'pi vaktå-prakåti-prakaraëa-vaiçiñöhyät pratibhäsate | tathähi prakaraëaà tävat priya-sakhénäà çré-kåñëena saha saìgamayituà tenaiva saha çré-rädhayä präg iva yuktiù kåtä, yad äsau mayä prahéyate tadäsyäù saìgaù karaëéyaärhati | paçcät tayä samägatäyäà tasyäà täm aparäddhaà kartuà tasyäù paréhäsävahityäsüyädi-bhäva-çälavyaà, sakhyäç ca hré-sädhvasa-kopädi-bhäva-çävalyam iti bahava eva dhvaneù pallaväù | tena dhvaner dhvany-antarodgäraù, ata evaàvidha-sthale uttamottamatvaà jïeyam |

lokanätha-cakravarté: käcid yütheçvaré sva-sakhéà çré-kåñëa-sambhuktäà kartuà sva-kaëöha-sthita-padakänayana-miñeëa kuïja-madhye preñitäà tatra sthitena çré-kåñëena saha sambhogänantaraà sva-nikaöe ägatya lajjayädhomukhé täà prati sa-paréhäsam äha -- yäteti | vakñaù sa-kaëöaka-padaà kaëöaka-cihnena saha vartamänam | he sakhi, raha ekänte düre subhruväà gatir asamaïjasä bhavati | atas trayädäv asaïjasaà kåtam adhunä paçcät täpe kià bhaviñyati | tvam iti tad-änayanärthaà padakänayanärthaà na, kià tu çré-kåñëena sahopabhogärtham | anyo'pi dhvaniù vaktå-vaiçiñöhyät prakåti-vaiçiñöhyät prakaraëa-vaiçiñöùyät pratibhäsate | sakhyä saha premänubandha-prakaraëa-vaçät rädhayaiva kåñëena saha präg yuktiù kåteti dhvaniù | dhvaner dhvany-antaraà yathä samägatäyäm iti | paréhäsaù spañöaù | avahityä çré-kåñëena saha saàväda-rüpäkära-gopanam | subhruväà düre gatir asamaïjasety anenäsüyety-ädi-bhäva-çävalyaà yütheçvaryäù | sakhyäç ca sädhvasaà bhayam, etädåça-sad-viòambane tvam eva hetur iti praëaya-kopaç ca |

çabdärtha-vaicitryeëottamottamatvaà yathä --

nava-jala-dhara-dhämä koöi-kämävatäraù

praëaya-rasa-yaçoraù çré-yaçodä-kiçoraù |

aruëad aruëa-dérghäpäìga-bhaìgyä kuraìgér

iva nikhila-kåçäìgé raìgiëi tvaà kva yäsi ||8||

atra çabdärtha-vaicitryeëa väcyäd atiçayinä dhvaninä cottamaottamatvam | dhvanis tu -- he raìgini, tvam atiprasiddhä guëavaté | kva yäsi | tatraiva yähi yatra çré-yaçodä-kiçoraù nikhila-kåçäìgér aruëad rurodha | kayä | aruëa-dérghäpäìga-bhaìgyä | kuraìgér ivety upamälaìkäreëäpäìga-bhaìgyä vägurätvena rüpakälaìkäro dhvanitaù | vastutas tu kva yäséti tatra kià yäsi, mä yähéti lakñyo'rthaù, koöi-kämävatära iti pralobhanä-dvärä tatraiva yähéti vyaìgyo'rthaù | aträviçväsaà ca mä kärñéù, yataù praëaya-rasa-yaçoraù praëaya-rasa-yaçaù-pradaù | nava-jala-dhara-dhämeti sva-dhämnaiva sarvatas timiram utpädya niùçaìkam alakñyo bhütvä viharati | ato loka-bhétir api na käryeti bahava eva dhvaneù pallaväù |

lokanätha-cakravarté: navéna-medhasyeva dhäma-käntir yasya tathä koöi-kandarpä avatärä yasya, saundaryätiçayatvena teñäm avatäréty arthaù | praëaya-rasa-rüpaà yaço räti dadäty, evambhüto yaçodä-kiçoro'ruëäpäìga-bhaìgyä nikhila-kåçäìgér aruëad rurodha iti -- tatra dåñöäntaù kuraìgér hariëér iva | tasmäd he raìgiëi, tvaà kutra yäsi, tatra mä yähéti lakñyärthasya vaicitryam | çabda-vaicitryaà tu spañöam eva | evaà väcyärthäd dhvany-arthasyotkarñeëottamatvam | he raìgiëéty asya vyäkhyä he kutukini | apäìga-bhaìgyä vägurätvaà måga-bandhaëétvam |

çabdärtha-vaicitrye madhyamasyottamatvaà yathä --

çikñitäni suhådäà na gåhétäny ukñitäsi nija-garva-rasena |

dékñitaù kula-vadhü-vadha-yägi vékñitaù sakhi sa nanda-kumäraù ||9||

atra dhvaner madhyamatve'pi çabdhärtha-vaicitrya-puñöyottamatvam eva |

lokanätha-cakravarté: çikñitänéti | he sakhi | nanda-nandanasya darçanaà kadäpi kurv iti çikñitäni na gåhitäni | yato'haà kuläìganä, mac-cittasya cäïcalyaà kaù kartuà çaknotéti nija-garva-rasenoditä siktäsi | yaù kuläìganä-vadhe dékñitaù sa nanda-kumäras tvayekñitaù | aträsmäkaà çata-sahasra-çikñitäny apy anädåtya atyoutsukyena tvayä tasya darçanaà kåtaà, adhunä tu tena saha milanaà vinä tvat-präëä na sthäsyanti | yataù kuläìganä-vadhe dékñétaù, atas tvat-präëa-rakñärtham asmäbhiù sakhibhir eva tena saha milane yatanéyam iti yütheçvaréà prati sakhénäm açväso dhvaniù | asya dhvaner güòhatväbhävena madhyamatvam | yad vätra satéù kulavatér api kåñëo mohayituà kñama iti dhvaniù | asya väcyäd atiçayitvaà nästéti madhyamatvam |

çabdärtha-vaicitrye 'varasya madhyamatvaà yathä --

känanaà jayati yatra sadä sat kä na nandati yad etya sukha-çréù |

kä na nanda-tanaye praëayotkä känanaà dhayati vä na hi tasya ||10||

atra dhvaner nispandatäyäm avaratve'pi madhyamatvam |

lokanätha-cakravarté: känanam iti | yatra sat känanaà våndävanaà jayati, yat känanam etya präpya kä sukha-çréù sukha-sampattir na nandati na samåddhä bhavati | kä sundaré çré-kåñëena praëayärthaà notkä notkaëöhitä | dhairya-lajjävaté kä kuläìganä tasya kåñëasyänanaà na dhayati na pänaà karoti | sukha-sampattiç ca ramaëam eveti dhvaniù tasmäd väcyärtha eva camatkäré |

yaçaù-prabhåty eva phalaà näsya kevalam iñyate |

nirmäëa-käle çré-kåñëa-guëa-lävaëya-keliñu ||

cittasyäbhiniveçena sändränanda-layas tu yaù |

sa eva paramo läbhaù svädakänäà tathaiva saù || 8kä

kävyaà yaçase'rtha-kåta ity ädény eva kevalaà na phaläny, api tükta-prakäraù çré-kåñëa-guëänuvädädi-kåta änandaç ca |

ity alaìkära-kaustubhe kävyädi-sämänyoddeço näma prathamaù kiraëaù ||

lokanätha-cakravarté: kävyaà yaçase'rtha-kåta iti vadatä kävya-prakäça-kåtä kävya-nirmäëasya phalaà yaço'rtha-präpty-amaìgala-nivåtty-ädi-phalam uktaà, sva-mate tu tat-tat-phalasya tucchatvät tat tat na mukhyaà phalam | mukhyaà phalaà tu nirmäëa-samaye çré-kåñëa-guëa-lävaëya-keliñu cittasyäbhiniveçena sändränandam ujjanam evety äha -- yaça iti |

Jan Brzezinski (Jagadananda Das) has a Ph.D. from the University of London School of Oriental Studies. He teaches Sanskrit at the Swami Rama Sadhaka Grama in Rishikesh, India. He is also editor of the Gaudiya Grantha Mandira (www.granthamandira.com), a repository of digitized Sanskrit texts related principally to Vaishnavism. He is currently working on an annotated translation of Dana-keli-kaumudi.