![[janmashtami020-1024.jpg]](https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgEdWifA_jxMeurvVIjPUIdDNlrhiPHjJu1VE_J6sKcsXGH1zINOrhs8zNQrZs79Z-j8iySkcfeLVKCpT6N9xNRSBoEAwFOfnBEyzrHjhnpPCR6M7lJUEb0d6erXxZUOjqckRUrjSkR6w/s1600/janmashtami020-1024.jpg)
Jagadananda Das
rasärëava-sudhäkaraù
Abbreviations used in this editon:
amaru. = amaru-çatakam
a.rä. = anargha-räghava
bä.rä. = bäla-rämäyaëa
bha.nä.çä. = bharata näöya-çästra
bhä.pra. = bhäva-prakäçikä (çaradä-tanaya)
ha.nä. = hanuman-näöakaù
karuëäkandala
kä.ä. = kävyädarça
ku.ä. = kuvalayävali (siàha-bhüpäla)
ku.saà. = kumära-sambhava (kälidäsa)
kå.ka. = kåñëa-karëämåtam (lélä-çukaù)
gäthä. = gäthä-sattasäi
mä.mä. = mälaté-mädhava
mä.a.mi. = mälavikägnimitram
çi.va. = çiçupäla-vadhaù (mägha)
me.dü. = meghadüta or megha-sandeça.
nägä. = nägänanda
ra.ä. = ratnävalé (çré-harñasya)
ra.vaà. = raghuvaàçaù (kälidäsa)
sa.ka.ä. = sarasvaté-kaëöhäbharaëam (bhoja)
çaku. or a.ça. = abhijïäna-çakuntalam (kälidäsa)
u.rä.ca. = uttara-räma-carita
vai.ça. = vairägya-çatakam of bhartåhariù
vi.u. = vikramorvaçéyaù
vi.pu. = viñëu-puräëam
ve.saà. = veëi-saàhäraù of näräyaëa-bhaööa
atha upadeçaù—
yatra çikñärtha-vacanam upadeçaù sa ucyate ||411|| 225
yathä—
anubhavata dattaà vittaà
mänyaà mänayata sajjanaà bhajata |
atiparuña-pavana-vilulita-
dépa-çikhä-caïcalä lakñméù ||412||
atha apadeçaù—
anyärtha-kathanaà yatra so’padeça itéritaù ||413|| 226ab
yathä—
koça-dvandvam iyaà dadhäti naliné kädamba-caïcu-kñataà
dhatte cüta-latä navaà kisalayaà puàskokiläsväditam |
ity äkarëya mithaù sakhé-jana-vacaù sä dérghikäyäs taöe
celänte tirodadhe stana-taöaà bimbädharaà päëinä ||414||
atha vyapadeçaù—
vyäjenätmäbhiläñoktir yaträyaà vyapadeçakaù ||415|| 226cd
yathä—
ahiëa-vamahulolubo tumaà
taha paricuàbia cüda-maïjarià |
kamala-basai-metta-ëibbudo
mahara bihmarido’si ëaà kahaà ||416|| [saku. 5.1]
[asya chäyä—
abhinava-madhu-lolupas tvaà
tathä paricumbya cüta-maïjarém |
kamala-vasati-mätra-nirvåto
madhukara vismåto’syenäà katham ||]
--o)0(o--
atha buddhy-ärambhäù—
buddhy-ärambhäs tathä proktä réti-våtti-pravåttayaù ||417||
tatra rétiù |
rétiù syät pada-vinyäsa-bhaìgé sä tu tridhä matä | 227
komalä kaöhinä miçrä ceti syät tatra komalä ||418||
dvitéya-turya-varëair yä svalpair vargeñu nirmitä | 228
alpa-präëäkñara-präyä daça-präëa-samanvitä ||419||
samäsa-rahitä svalpaiù samäsair vä vibhüñitä | 229
vidarbha-jana-hådyatvät sä vaidarbhéti kathyate ||420||
mahä-praëavärëälpatvam alpa-präëäkñara-präyatvaà ca, yathä mamaiva—
utphulla-gaëòa-yugam udgata-manda-häsam
udvela-rägam urarékåta-käma-tantram |
hastena hastam avalambya kadä nu seve
saàläpa-rüpam amåtaà saraséruhäkñyäù ||421|| [ku. 3.4]
samäsa-rähityaà, yathä—
atha yantäram ädiçya dhuryän viçrämayeti saù |
täm aväropayat patnéà rathäd avatatära ca ||422|| [raghu. 1.54]
daça-präëäs tu—
çleñaù prasädaù samatä mädhuryaà sukumäratä | 230
artha-vyaktir udäratvam ojaù känti-samädhayaù |
ete vaidarbha-märgasya präëä daça guëäù småtäù ||423|| 231
tatra çleñaù—
kevalälpa-präëa-varëa-pada-sandarbha-lakñaëam |
çaithilyaà yatra na spåñöaà sa çleñaù samudähåtaù ||424|| 232
yathä mamaiva utphulla-gaëòa-yugam [ku. 3.4]1 ity ädau çliñöa-varëa-miçrita-bandhatvät çleñaù |
atha prasädaù—
prasiddhärtha-padatvaà yat sa prasädo nigadyate ||425|| 233ab
yathä utphulla-gaëòa-yugam [ku. 3.4] ity atra padänäm akleçenaivärtha-bodhana-sämarthyät prasädaù |
atha samatä—
bandha-vaiñamya-rähityaà samatä pada-gumphane | 233cd
bandho måduù sphuöo miçra iti tredhä sa nigadyate ||426|| 234ab
tatra mådu-varëa-bandhasya samatä, yathä—
caraëa-kamala-käntyä dehalém arcayanté
kanaka-maya-kaväöaà päëinä kampayanté |
kuvalayamayam akñëä toraëaà pürayanté
vara-tanur iyam äste mandirasyeva lakñméù ||427||
atra mådu-varëa-präya-bandhasya nirvyüòhatvän mådu-bandha-samatä |
sphuöa-bandha-samatä, yathä—
madhurayä madhu-bodhita-mädhavé-
madhu-samåddhi-samedhita-medhayä |
madhukaräìganayä muhur unmada-
dhvani-bhåtänibhåtäkñaram ujjage ||428|| [mäghe 6.20]
atra sphuöa-varëa-präya-bandhasya nirvyüòhatvät sphuöa-bandha-samatä |
miçra-bandha-samatä, yathä utphulla-gaëòa-yugam [ku. 3.4] ity ädau | atra miçré-bhüta-mådu-sphuöa-varëa-bandhasya nirvähäd miçra-bandha-samatä |
atha mädhuryam—
tan mädhuryaà bhaved yatra çabde’rthe ca sphuöo rasaù ||429|| 234cd
yathä utphulla-gaëòa-yugam [ku. 3.4] ity atra çabdärthayoù çåìgära-parivähitvena mädhuryam |
atha sukumäratä—
yad aniñöhura-varëatvaà saukumäryaà tad ucyate ||430|| 235ab
yathä utphulla-gaëòa-yugam [ku. 3.4] udgata-manda-häsam ity atra saàyuktäkñara-sadbhäve’py aniñöhuratvät saukumäryam |
atha artha-vyaktiù—
çrüyamäëasya väkyasya vinä çabdäntara-spåhäm || 235cd
arthävagamakatvaà yad artha-vyaktir iyaà matä ||431|| 236ab
yathä utphulla-gaëòa-yugam [ku. 3.4] ity atra sarveñäà padänäm adhyähäraya-pada-niräkäìkñatayä artha-vyaktiù |
atha udäratvam—
ukte väkye guëotkarña-pratibhänam udäratä ||432|| 236cd
yathä utphulla-gaëòa-yugam [ku. 3.4] ity atränyonyänurägotkarña-pratibhänäd udäratvam |
atha ojaù—
samäsa-bahulatvaà yat tad ojaù iti géyate ||433|| 237ab
yathä utphulla-gaëòa-yugam [ku. 3.4] ity atra yathocita-samäsa-bähulyäd ojaù |
atha käntiù—
loka-sthitim anullaìghya hådyärtha-pratipädanam | 237cd
käntiù syäd dvividhä khyätä värtäyäà varëanäsu ca ||434|| 238ab
värtä näma kuçala-praçna-pürvikä saìkathä | tatra yathä—
paridhauta-bhavat-padämbunä nava-candrätapa-çétalena me |
api santata-marma-kåntanaù kåta-nirväëa ivaurva-pävakaù ||435||
atra brähmaëa-pädodakasya santäpa-çamana-rüpäà laukikéà sthitim anullaìghyaiva samudreëa munénäà purataù saìkathanät käntiù |
varëanäyäà, yathä mamaiva—
uttuìgau stana-kalaçau sambhä-stambhopamänam üru-yugam |
tarale dåçau ca tasyäù såjatä dhäträ kim ähitaà sukåtam ||436||
atra viçiñöa-vastu-nirmäëam apuëya-kåtäà na bhavatéti loka-sthity-anurodhenaiva varëanät käntiù |
atha samädhiù—
samädhiù so’nya-dharmäëäà yad anyaträdhiropaëam ||437|| 238
yathä utphulla-gaëòa-yugam [ku. 3.4] ity atrotphullodgatodvelatva-rüpäëäà puñpa-präëi-samudra-dharmäëaà gaëòa-sthala-manda-häsa-rägeñu samäropitatvät samädhiù |
atha kaöhina-rétiù—
atidérgha-samäsa-yutä bahulair varëair yutä mahä-präëaiù |
kaöhinä sä gauòéyety uktä tad-deça-budha-manojïatvät ||438|| 239
yathä—
gaëòa-gräva-gariñöha-gairika-giri-kréòat-sudhändho-vadhü-
bädhä-lampaöa-bähu-sampad-udayad-durvära-garväçayam |
martyämartya-virävaëaà bala-gåhétair ävaëaà rävaëaà
bäëair däçarathé rathé ratha-gataà vivyädha divyäyudhaù ||439||
atra dérgha-samsatvaà mahä-präëäkñara-präyatvaà ca spañöam |
atha miçra-rétiù—
yatrobhaya-guëa-gräma-saàniveças tulädhåtaù |
sä miçrä saiva päïcäléty uktä tad-deçaja-priyä ||440|| 240
yathä—
parimlänaà péna-stana-jaghana-saìgäd ubhayatas
tanor madhyasyäntaù parimilanam apräpya haritam |
idaà vyasta-nyäsaà praçithila-bhujäkñepa-valanaiù
kåçäìgyäù santäpaà vadati visiné-patra-çayanam ||441|| [ratnävalé 2.12]
aträlpa-samäsatva-dérgha-samäsatva-rüpayoù prasäda-sphuöa-bandhatva-rüpayor aniñöhuräkñara-präyatva-rüpayoù påthak-padatva-granthilatvayoç ca ubhaya-réti-dharmayos tulädhåtayor iva saàniveçän miçreyaà rétiù |
ändhré läöé ca sauräñöréty ädayo miçra-rétayaù |
santi tat-tad-deça-vidvat-priya-miçraëa-bhedataù ||442|| 241
ta eva pada-saìghätäs tä evärtha-vibhütayaù |
tathäpi navyaà bhavati kävyaà grathana-kauçalät ||443|| 242
täsäà grantha-gaòutvena lakñaëaà nocyate mayä |
bhojädi-grantha-bandheñu tad-äkäìkñibhir ékñyatäm ||444|| 243
atha våttayaù—
bhäraté sätvaté caiva kaiçiky ärabhaöéti ca |
catasro våttayas täsäm utpattir vakñyate sphuöam ||445|| 244
jagaty ekärëave jäte bhagavän avyayaù pumän |
bhogi-bhogam adhiñöhäya yoga-nidrä-paro’bhavat ||446|| 245
tadä vérya-madonmattau daityendrau madhu-kaiöabhau |
tarasä devadeveçam ägatau raëa-käìkñiëau ||447|| 246
vividhaiù paruñair väkyair adhikñepa-vidhäyinau |
muñöi-jänu-prahäraiç ca yodhayämäsatur harim ||448|| 247
tan-näbhi-kamalotpannaù prajäpatir abhäñata |
kim etad bhäraté-våttir adhunäpi pravartate ||449|| 248
tad imau naya durdharñau nidhanaà tvarayä vibho |
iti tasya vacaù çrutvä nijagäda janärdanaù ||450|| 249
idaà kävya-kriyä-hetor bhäraté nirmitä dhruvam |
bhäñaëäd väkya-bähulyäd bhäratéyaà bhaviñyati ||451|| 250
adhunaiva nihanmy etäv ity äbhäñya vaco hariù |
nirmalair nirvikäraiç ca säìga-härair manoharaiù ||452|| 251
aìgais tau yodhayämäsa daityendrau yuddha-çälinau |
bhümi-sthänaka-saàyogaiù pada-kñepais tathä hareù ||453|| 252
bhümes tadäbhavad bhäras tad-vaçäd api bhäraté |
valgitaiù çärìgiëas tatra déptaiù sambhrama-varjitaiù ||454|| 253
sattvädhikair bähu-daëòaiù sätvatvé våttir udgatä |
vicitrair aìga-häraiç ca helayä sa tadä hariù ||455|| 254
yat tau babandha keçeñu jätä sä kaiçiké tataù |
sa-saàrambhaiù savegaiç ca citra-cäré-samutthitaiù ||456|| 255
niyuddha-karaëair jätä citrair ärabhaöé tataù |
yasmäc citrair aìgahäraiù kåtaà dänava-mardanam ||457|| 256
tasmäd abja-bhuvä loke niyuddha-samayaù kåtaù |
yaù çasträsträdi-mokñeñu nyäyaù sa päribhäñitaù ||458|| 257
näöya-kävya-kriyä-yoge rasa-bhäva-samäçritaù |
sa eva samayo dhäträ våttir ity eva saàjïitaù ||459|| 258
hariëä tena yad vastu valigitair yädåçaà kåtam |
tadvad eva kåtä våttir dhäträ tasyäìga-sambhavä ||460|| 259
ågvedäc ca yajurvedät sämavedäd atharvaëaù |
bhäraty-ädyä kramäj jätä ity anye tu pracakñate ||461|| 260
tatra bhäraté –
prayuktatvena bharatair bhäratéti nigadyate |
prastävanopayogitvät säìgaà tatraiva lakñyate ||462|| 261
atha sätvaté –
sättvikena guëenätityäga-çauryâdinä yutä |
harña-pradhänä santyakta-çoka-bhävä ca yä bhavet ||463|| 262
sätvaté näma sä våttiù proktä lakñaëa-kovidaiù |
aìgäny asyäs tu catväri saàläpottäpakäv api | 263
saìghätyaù parivartaç cety eñäà lakñaëam ucyate ||464||
érñyä-krodhädibhir bhävai rasair vérädbhutädibhiù | 264
parasparaà gabhéroktiù saàläpa iti çabdyate ||465|| 265ab
yathänargha-räghave, rämaù—
bandékåtya jagad-vijitvara-bhuja-stambhaugha-duùsaïcaraà
rakño-räjam api tvayä vidadhatä sandhyä-samädhi-vratam |
pratyakñékåta-kärtavérya-caritäm unmucya reväà samaà
sarväbhir mahiñébhir ambu-nidhayo viçve’pi vismäpitäù ||466|| (5.44)
bälé (vihasya):
ciräya rätriàcara-véra-cakra-
märäìka-vaijïänika payçatas tväm |
sudhäsadharmäëam imäà ca väcaà
na çåëvatas tåpyati mänasaà me ||467|| (5.45)
atra dhérodätta-dhéroddhatayoù räma-bälinoù parasparaà yuddha-cikérñäbhipräya-yogäd anyonya-paräkramotkarña-varëanät saàläpaù |
atha utthäpakaù –
preraëaà yat parasyädau yuddhäyotthäpakas tu saù ||468|| 265
yathänargha-räghave, yathä—
nåpän apratyakñän kim apavadase nanv ayam ahaà
çiçu-kréòä-bhagna-tripura-hara-dhanvä tava puraù |
ahaìkära-krürärjuna-bhuja-vana-vraçcana-kalä-
nisåñöärtho bähuù kathaya kataras te paraharatu ||469|| (4.56)
atra rämabhadreëa präk prahäräya jämadagnyaù prerita ity utthäpakaù |
atha saìghätyaù –
mantra-çaktyärtha-çaktyä vä daiva-çaktyätha pauruñät |
saìghasya bhedanaà yat tu saìghätyaù sa udähåtaù ||470|| 266
mantro naya-prayogaù | tasya çaktyä yathä mudrä-räkñase cäëakyena çatru-sahäyänäà bhedanät saìghätyaù | artha-çaktyä yathä mahäbhärate ädiparvaëi devais tilottamälakñaëenärthena sundopasundayor atisnigdhayor bhedanät saìghätyaù |
daiva-çaktyä, yathä mahävéra-carite mälyavän—
hä vatsäù khara-düñaëa-prabhåtayo vadhyäù stha päpasya me
hä hä vatsa vibhéñaëa tvam api me käryeëa heyaù sthitaù |
hä mad-vatsala vatsa rävaëa mahat paçyämi te saìkaöaà
vatse kekasi hä hatäsmi na cirät trén putrakän paçyasi ||471|| (ma.vé.ca. 4.11)
atra räghavänuküla-daiva-mohitena mälyavatä khara-düñaëa-triçirasäà bhedaù saàvihita iti saìghätyaù |
atha parivartakaù –
pürvodyuktasya käryasya parityägena yad bhavet |
käryäntara-svékaraëaà jïeyaù sa parivartakaù ||472|| 267
yathottara-räma-carite païcamäìke kumärau (anyonyaà prati)—aho priya-darçanaù kumäraù | (snehänurägaà vivarëya)
yadåcchä-saàvädaù kim u guëa-gaëänäm atiçayaù
puräëo vä janmäntara-niviòa-baddhaù paricayaù |
nijo vä sambandhaù kim u vidhivaçät ko’py avidito
mamaitasmin dåñöe hådayam avadhänaà racayati ||473|| (u.rä.ca. 5.16)
atra lavasya candraketoç ca parasparäkära-viçeña-sandarçanena raëa-saàrambhauddhatya-parihäreëa vinayärjava-svékära-kathanät parivartakaù |
atha kaiçiké –
nåtya-géta-viläsädi-mådu-çåìgära-ceñöitaiù |
samanvitä bhaved våttiù kaiçiké çlakñëa-bhüñaëä ||474|| 268
aìgäny asyäs tu catväri narma tat-pürvakä ime |
sphaïja-sphoöau ca garbhaç ca teñäà lakñaëam ucyate ||475|| 269
tatra narma –
çåìgära-rasa-bhüyiñöhaù priya-cittänuraïjakaù |
agrämyaù parihäsas tu narma syät tat tridhä matam ||476|| 270
çåìgära-häsyajaà çuddha-häsyajaà bhaya-häsyajam |
çåìgära-häsyajaà narma trividhaà parikértitam ||477|| 271
sambhogecchä-prakaöanäd anuräga-niveçanät |
tathä kåtäparädhasya priyasya pratibhedanät | 272
sambhogecchä-prakaöanaà tridhä väg-veña-ceñöitaiù ||478|| 273ab
tatra väcä sambhogecchä-prakaöanäd, yathä—
gacchämy acyuta darçanena bhavataù kià tåptir utpadyate
kià tv evaà vijanasthayor hata-janaù sambhävayaty anyathä |
ity ämantraëa-bhaìgi-sücita-våthävasthäna-khedälasäm
äçliñyan pulakotkaräïcita-tanur gopéà hariù pätu vaù ||479||
(kävya-prakäçädiñv apy uddhåtam)
atra nijävasthäna-vilambanasya vyarthatvaà dhératvädi-sücakair acyutädi-padair vadantyä tayäpi gopikayä väcä sambhogecchä prakaöiteti narma |
veçena sambhogecchä-prakaöanäd, yathä—
abhyudgate çaçini peçala-känta-düté
santäpa-saàvalitamänasa-locanäbhiù |
agrä hi maëòana-vidhir viparéta-bhüñä
vinyäsa-häsita-sakhéjanam aìganäbhiù ||480||
atra viparéta-nyasta-bhüñaëa-lakñaëena veñeëa janitaiù sakhé-jana-häsaiù käminénäà sambhogecchä prakaöiteti narma ||
ceñöayä sambhogecchä-prakaöanäd, yathä—
säloe cia süre ghariëé ghara-sämiassa ghettüëa |
ëecchaà tassa bi päe dhubai hasaàté hasaàtassa ||481|| (gä.sa. 2.30)
[säloka eva sürye gåhiëé gåha-svämino gåhétvä |
necchato’pi pädau dhävati hasanté hasataù ||]
atra süryästamayät präg eva caraëa-prakñälana-lakñaëayä kriyayä niñkramaëa-niväraëa-janitena häsena sambhogecchä-prakaöanän narma |
anuräga-prakäço’pi bhogecchä-narmavat tridhä ||482|| 273cd
väcänuräga-nivedanät, yathä—
vayaà tathä näma yathättha kià vadämy
ayaà tv akasmäd vikalaù kathäntare |
kadamba-goläkåtim äçritaù kathaà
viçuddha-mugdhaù kula-kanyakä-janaù ||483|| (mälaté-mädhava 7.1)
atra lavaìgikayä viçuddha-mugdhaù kula-kanyakä-jana iti parihäsena madayantikänuräga-nivedanän narma |
veñeëänuräga-nivedanät, yathä—
autsukyena kåtatvarä sahabhuvä vyävartamänä hriyä
tais tair bandhu-vadhü-janasya vacanair nétäbhimukhyaà punaù |
dåñövägre varam ätta-sädhvasa-rasä gauré nave saìgame
saàrohat-pulakä hareëa hasatä çliñöä çiväyästu vaù ||484|| (ratnävalé 1.2)2
atra pulaka-saàroha-lakñaëa-veña-janitena çivasya hasanena gauré-hådayänurägasya prakäçanän narma |
ceñöayänuräga-nivedanät, yathä—
kaitavena çayite kutühalät
pärvaté pratimukhaà nipätitam |
cakñur unmiñati sasmitaà
priye vidyud ähatam iva ||485|| [ku.saà. 8.3]
atra pati-mukha-darçana-kriyä-janitena çivasya häsena gauré-hådayänuräga-nivedanän narma |
priyäparädha-nirbhedo’py uktas tredhä tathä budhaiù ||486|| 274ab
väcä priyäparädha-nirbhedäd, yathä mälavikägnimitre prathamäìke’nte devé—
jai räa-kajjesu érisé ëiuëadä ayya-uttassa tadä sohaëaà habe | (yadi räja-käryeñu édåçé nipuëatä ärya-putrasya, tadä çobhanaà bhavet |) ||487||
atra édåçé nipuëatä yadéti caturokti-parihäsena tvayaiva mälavikä-darçanena näöyäcaryayor vivädaù saàvihita iti priyäparädhoghäöanän narma |
veñeëa priyäparädha-nirbhedäd, yathä—
älepaù kriyatäm ayaà druta-gati-svedair ivärdraà vapus
tan-mälyaà vyapanéyatäà ravi-kara-sparçair ivämarditam |
ity uktäny atidhérayä dayitayä smeränanämbhoruhaà
cäöüktäni bhavanti hanta kåtinäà modäya bhogäd api ||488||
atra svedodgama-mälya-mlänatvayor druta-gamana-ravi-kara-sparça-rüpa-käraëäsatyatva-kathana-rüpeëa parihasanena sapatné-sambhoga-rüpa-priyäparädha-nirbhedanän narma |
ceñöayä priyäparädha-nirbhedäd, yathä—
lolad-bhrü-latayä vipakña-dig-upanyäse'vadhütaà çiras
tad-våttänta-nirékñaëe kåta-namaskäro vilakñaù sthitaù |
kopät tämra-kapola-bhittini mukhe dåñöyä gataù pädayor
utsåñöo guru-sannidhäv api vidhir dväbhyäà na kälocitaù ||489|| (amaru 79)
atha vilakña-sthiti-çirodhünana-ceñöayä priyäparädha-nirbhedanän narma |
atha çuddha-häsyajam –
çuddha-häsyajam apy uktaà tadvad eva tridhä budhaiù ||490|| 274cd
tatra väcä çuddha-häsyajaà, yathä—
arciñmanti vidärya vaktra-kuharäëyä såkkato väsukes
tarjanyä viña-karburän gaëayataù saàspåçya dantäìkurän |
ekaà tréëi naväñöa sapta ñaò iti vyastästa-saàkhyä-kramä
väcaù çakti-dharasya çaiçava-kaläù kurvantu vo maìgalam ||491||
(daçarüpävaloke’py uddhåtam idam | bäëasyeti sükti-muktävalau)
veñeëa çuddha-häsyajaà, yathä—
snäyu-nyäsa-nibaddha-kéka-satanuà nåtyantam älokya mäà
cämuëòä-karatäla-kuööita-layaà våtte vivähotsave |
hré-mudräm apanudya yad vihasitaà devyä samaà çambhunä
tenädyäpi mayi prabhuù sa jagatäm äste prasädonmukhaù ||492|| (bä.rä. 2.1)
atra bhåìgi-riöi-veñeëa çivayor hasitävirbhäväc chuddha-häsyajam |
ceñöayä çuddha-häsyajaà, yathä—
devyä lélälapita-madhuraà läsyam ulläsayantyä
yaù çåìgäro rahasi purataù patyur äviñkåto’bhüt |
yuñmän avyät tad-upajanitaà häsyam ambänukäré
kréòä-nåtyair vikaöa-gatibhir vyaïjayan kuïjaräsyaù ||493||
atha bhaya-häsyajam –
häsyäd bhayena janitäj janitaà bhaya-häsyajam |
tad dvidhä mukham aìgaà tu tad dvayaà pürvavat tridhä ||494|| 275
mukhyaà bhaya-häsyajaà, yathä—
kñeträdhéça-çunä navena vikåtäkäraika-vidveñiëä
ghorärävam abhidrutasya vikaöaiù paçcät padair gacchataù |
pä pä pähi phahéti satvarataraà vyastäkñaraà jalpato
dåñövä bhåìgiriöer daçäà paçupatiù smeränanaù pätu vaù ||495||
atra bhåìgiriöer vikåtäkäreëa vikaöa-paçcäd-gamanena pähi pähi pähéty atra varëa-vyatyäsa-bhäñaëena janitasya paçupati-häsasyänya-rasänaìgatayä mukhyaà bhaya-häsyajam |
väcä anya-rasäìgaà bhaya-häsyajaà, yathä ratnävalyäm—
vidüñakaù—kahaàëa kido pasädo devée ja ajjaà biakkhada-sarérä ciööhahma | (kathaà na kåtaù prasädo devyä yad adyäpy akñata-çaréräs tiñöhämaù |)
räjä (sa-smitam)—dhiì mürkha ! kim evam upahasasi ? tvat-kåta eväyam äpatito’smäkam anartha-kramaù | (3.14ad) ||496||
veñeëa, yathä—
kalyäëa-däyi bhavato’stu pinäka-päëi-
päëi-grahe bhujaga-kaìkaëa-bhéñitäyäù |
sambhränta-dåñöi sahasaiva namaù çiväyety
ardhokti-sasmita-nataà mukham ambikäyäù ||497||
(rasa-kalikäyäm apy uddhåtam idam, 23 puöe)
atra bhujaga-kaìkaëa-lakñaëena veñeëa janitasya pärvaté-bhaya-häsyäsya çåìgäräìgatayä kathanät tad idam aìgaà bhaya-häsyajam |
ceñöayä, yathä—
prahläda-vatsala vayaà bibhimo vihäräd
asmäd iti dhvanita-narmasu gopikäsu |
lélä-mådu stana-taöeñu nakhäìkuräëi
vyäpärayann avatu vaù çikhi-piccha-mauliù ||498||
atra nakhäìkura-vyäpäreëa janitasya gopikä-hasitasya prahläda-vatsaleti caturokti-rüpasya çåìgäräìgatayä tad idam aìgaà bhaya-häsyajam |
agrämya-narma-nirmäëa-vedinä siàha-bhübhujä |
narmäñöädaçadhä bhinnam eva sphuöam udähåtam ||499|| 276
atha narma-sphaïjaù –
narma-sphaïjaù sukhodyogo bhayänto nava-saìgame ||500|| 277ab
yathä—
apeta-vyähäraà dhuta-vividha-çilpa-vyatikaraà
kara-sparçärambha-prakalita-dukülänta-çayanam |
muhur baddhotkampaà diçi diçi muhuù prerita-dåçor
ahalyä-suträmëoù kñaëikam iva tat saìgatam abhüt ||501||
(sarasvaté-kaëöhäbharaëe’py uddhåtam idam)
atha narma-sphoöaù –
narma-sphoöas tu bhäväàçaiù sücito’lpa-raso bhavet | 277cd
anyais tv akäëòe sambhoga-viccheda iti géyate ||502|| 278ab
ädyo yathä—
snigdhaà vékñitam anyato’pi nayane yat prerayantyä tayä
yätaà yac ca nitambayor gurutayä mandaà viläsäd iva |
mä gä ity uparuddhayä yad api sä säsüyam uktä sakhé
sarvaà tat kila mat-paräyaëam aho kämé svatäà paçyaté ||503||
atra sarvaà tat kilety aniçcayenänurägasya svalpa-mätra-sücanayä narma-sphoöatvam |
dvitéyo, yathä—
präptä katham api daivät kaëöham anétaiva sä prakaöa-rägä |
ratnävaléva käntä mama hastäd bhraàçitä bhavatä ||504|| (ratnävalé 2.18)
atra vidüñaka-väkya sücita-devé-çaìkä-visåñöa-sägarikä-hastena räjïä akäëòe tvayä sambhoga-bhaìgaù kåta ity uktatvät narma-sphoöaù |
atha narma-garbhaù—
netur vä näyikäyä vä vyäpäraù svärtha-siddhaye | 278cd
pracchädana-paro yas tu narma-garbhaù sa kértitaù ||505|| 279ab
yathä—
çriyo mäna-gläner anuçaya-vikalpaiù smita-mukhe
sakhé-varge güòhaà kåtavasatir utthäya sahasä |
samaneñye dhürtaà tam aham iti jalpan nata-mukhéà
priyäntäm äliìgan harir arati-khedaà haratu vaù ||506||
atra kupitäyäù çriyaù prasädanärthaà puruñottamena pracchanna-sthityädi-rüpo vyäpäraù kåta ity ayaà narma-garbhaù |
pürva-sthito vipadyeta näyako yatra cäparas tiñöhet | 279cd
tam apéha narma-garbhaà pravadati bharato hi näöya-veda-guruù ||507|| 280ab
yathä—
mayena nirmitäà laìkäà labdhvä mandodarém api |
reme mürtäà daçagréva-lakñmém iva vibhéñaëaù ||508||
(sarasvaté-kaëöhäbharaëe’py uddhåtam idam)
atra rävaëe vipanne tat-padäbhiñiktena vibhéñaëena mandodaryädiñu tad ucitaà karma nirmitam ity ayaà narma-garbhaù | kecit tv etad ärabhaöé-bhedaà saìkñiptim ähuù | tatra mülaà na jänémaù |
athärabhaöé –
mäyendra-jäla-pracuräà citra-yuddha-kriyä-mayém | 280cd
chedyair bhedyaiù plutair yuktäà våttim ärabhaöéà viduù ||509||
aìgäny asyäs tu catväri saìkñiptir avapätanam | 281
vastütthäpana-sampheöäv iti pürve babhäñire ||510||
tatra saìkñiptiù –
saìkñipta-vastu-viñayä yä mäyäçilpa-yojitä | 282
sä saìkñiptir iti proktä bharatena mahätmanä ||511|| 283ab
yathä anargha-räghave—
néto düraà kanaka-hariëa-cchadmanä rämabhadraù
paçcäd enaà drutam anusaraty eña vatsaù kaniñöhaù |
bibhyad bibhyat praviçati tataù parëaçäläà ca bhikñur
dhig dhik kañöaà prathayati nnijäm äkåtià rävaëo’yam ||512|| (5.7)
atra bahu-vidhäno mäyänäà saìkñepeëa kathanät saìkñiptiù |
vadanty anye tu täà netur avasthäntara-saìgatim ||513|| 283cd
yathä—
yad-artham asmäbhir asi prakoptais
tad adya dåñövä tava dhäma vaiñëavam |
viçérëa-garvämayam asmad-äntaraà
cirasya kaïcil laghimänam açnute ||514|| (a.rä. 4.59)
atra rämabhadra-sahaväsena parihåta-dhéroddhata-vikärasya jämadagnyasya dhéra-çäntävasthä-parigrahät saìkñiptir iti |
parivartaka-bhedatvät tad upekñämahe vayam ||515|| 284ab
athävapätanam –
vibhräntir avapätaù syät praveça-drava-vidravaiù ||516|| 284cd
yathä –
håtvä çantanu-nandanasya turagän sütaà kurüëäà guroç
chittvä droëa-sutasya kärmuka-latäà kåtvä visaàjïaà kåpam |
karëasyäpi rathaà vidärya kaëaço vidrävya cänyad balaà
tvat-putro bhaya-vidravat-kurupateù panthänam anvety ayam ||517||
(dhanaïjaya-vijaya 67)
atha vastütthäpanam –
tad-vastütthäpanaà yat tu vastu mäyopakalpitam ||518|| 285ab
yathä—
mäyä-cuïcur athendrajid raëa-mukhe khaògena dénänäà
saumitre drutam äryaputra cakitäà mäà pähi pähéti ca |
kroçantéà vyathitäçayäà hanumatä mä meti santarjitaù
kaëöhe kaitava-maithiléà kupita-dhéç ciccheda tucchäçayaù ||519||
atra nikumbhiläyäm abhicäraà cikérñuëä indrajitä räghavädi-buddhi-pramoñaëärthaà mäyä-kalpita-maithilé-kaëöha-khaëòanaà kåtam iti vastütthäpanam |
atha sampheöaù –
sampheöas tu samäghätaù kruddha-saàrabdhayor dvayoù ||520|| 285cd
yathä –
anyonya-sütonmathanäd abhütäà
täv eva sütau rathinau ca kaucit |
vyaçvau gadä-vyäyata-samprahärau
bhagnäyudhau bähu-vimarda-niñöhau ||521|| (ra.vaà. 7.52)
äsäà ca madhye våtténäà çabda-våttis tu bhäraté |
tisro’rtha-våttayaù çeñäs tac-catasro hi våttayaù ||522|| 286
anye tu miçraëäd äsäà miçräà våttià ca païcamém |
açeña-rasa-sämänyäà manyante lakñayanti ca ||523|| 287
yathä—
yaträrabhaöy-ädi-gaëäù samantä
miçratvam äçritya mithaù prathante |
miçreti täà våttim uçanti dhéräù
sädhäraëém artha-catuñöayasya ||524|| (çå.pra. 12) iti |
tan vicära-saham | kutaù ? tat kià våtti-dharmäëäà miçraëam aikya-rüpeëa nyünädhika-bhävena vä | na prathamaù avaiñamyeëa miçraëäbhävät | tathä miçraëe tu miçra-våtti-vyaìgyo raso’pi miçro nyünädhikaù prasajyeta | våtténäàca rasa-viçeña-niyamasya vakñyamäëatvät | nanu miçrä våttiù sarva-rasa-sädhäraëéti cet, na | bhäratyä våttyä apahåta-viñayatvät | müla-pramäëäbhävena svokti-mätratväc ca | näpi dvitéyaù | vaiñamyeëa våtti-guëänäà miçraëe yatra yad-våtti-pratyabhijïä-hetu-bhütä bahavo guëä lakñyante tatra saiva våttir iti niçcayät | nanu, tatra prakaraëädi-vaçena rasa-viçeña-vyaktir iti cet tarhi prastuta-rasänurodhenaiva våtti-viçeña-nirdhäraëam apy aìgékartavyam eva | tathä ca bharataù—
bhävo väpi raso väpi pravåttir våttir eva vä |
sarveñäà samavetänäà rüpaà yasya bhaved bahu |
sa mantavyo rasaù sthäyé çeñäù saïcäriëo matäù ||525|| (nä.çä. 7.119-120) iti |
athaitäsäà rasa-niyamaù—
kaiçiké syät tu çåìgäre rase vére tu sätvaté |
radura-bébhatsayor våttir niyatärabhaöé punaù | 288
çåìgärädiñu sarveñu raseñv iñöaiva bhäraté ||526|| 289ab
etac ca çåìgärädi-grahaëaà taj-janyänäà häsyädénäm apy upalakñaëam | ataç ca çåìgära-häsyayoù kaiçiké | vérädbhutayoù sättvaté | raudra-karuëayor bébhatsa-bhayänakayoç ca ärabhaöéti niyamaù pratéyate | tathä ca bharataù—
çåìgäraà caiva häsyaà ca våttiù syät kaiçiké çritä |
sättvaté näma vijïeyä raudra-vérädbhutäçrayä ||527||
bhayänake ca bébhatse raudre cärabhaöé bhavet |
bhäraté cäpi vijïeyä karuëäbhuta-saàçrayä ||528|| (nä.çä. 20.73-74)3
atra sätvatyä raudränupraveça-kathanaà raudra-pratibhaöasya yuddha-vérasyaiva saàläpädibhiù sätvaté-bhedaiù paripoñaëaà na tu däna-véra-dayä-vérayor iti jïäpanärtham | tasmän na niyama-virodhaù | bhäratyäç ca karuëädbhuta-viñayatva-kathanaà tayoù präyeëa väg-ärambha-mukhena paripoña iti jïäpanärtham | tena bhäratyäù sarva-rasa-sädhäraëayam upapannam eva |
kecit tu tam imaà çlokaà bhäratéyaà niyämakam | 289
präyikäbhipräyatayä vyäcakñäëä vicakñaëäù |
äsäà raseñu våtténäà niyamaà nänumanvate ||529|| 290
tathä ca kaiçikéty anuvåttau rudraöaù—
çåìgära-häsya-karuëa-rasätiçaya-siddhaye |
eñä våttiù prayatnena prayojyä rasa-kovidaiù ||530|| [çå.ti. 3.39|| iti |4
vicära-sundaro naiña märgaù syäd ity udäsmahe |
kaiçiké-våtti-bhedänäà narmädénäà prakalpanam ||531|| 291
yatra karuëam äçritya rasäbhäsatva-käraëam |
rasäbhäsa-prakaraëe vakñyate tad idaà sphuöam ||532|| 292
tat-tan-nyäya-pravéëena nyäya-märgänuvartinä |
darçitaà siàha-bhüpena spañöaà våtti-catuñöayam ||533|| 293
atha pravåttayaù—
tat-tad-deçocitä bhäñä kriyä veñä pravåttayaù |
tatra bhäñä dvidhä bhäñä vibhäñä ceti bhedataù ||534|| 294
tatra bhäñä sapta-vidhä präcyävantyä ca mägadhé |
bählékä däkñiëätyä ca çaurasené ca mälavé ||535|| 295
saptadhä syäd vibhäñädi çabara-dramiländhrajäù |
çakäräbhéra-caëòäla-vanecara-bhavä iti ||536|| 296
bhäñä-vibhäñäù santy anyäs tat-tad-deça-janocitäù |
täsäm anupayogitvän nätra lakñaëam ucyate | 297
tat-tad-deçocitä veñäù kriyäç cätisphuöäntaräh ||537||
atha sättvikäù—
anyeñäà sukha-duùkhädi-bhäveñu kåta-bhävanam | 298
änukülyena yac cittaà bhävakänäà pravartate ||538||
sattvaà tad iti vijïeyaà präjïaiù sattvodbhavän imän | 299
sättvikä iti jänanti bharatädi-maharñayaù ||539||
sarveñäm api bhävänäà yaiù sva-sattvaà hi bhävyate | 300
te bhävä bhäva-tattva-jïaiù sättvikä samudéritäù ||540||
te stambha-sveda-romäïcäù svara-bhedaç ca vepathuù | 301
vaivarëyam açru-pralayäv ity añöau parikértitäù ||541||
tatra stambhaù—
stambho harña-bhayämarña-viñädädbhuta-sambhavaù | 302
anubhävä bhavanty ete stambhasya muni-saàmatäù |
saàjïä-virahitatvaà ca çünyatä niñprakampatä ||542|| 303
atha svedaù –
nidägha-harña-vyäyäma-çrama-krodha-bhayädibhiù |
svedaù saïjäyate tatra tv anubhävä bhavanty amé | 304
svedäpanayavätecchä-vyajana-grahaëädayaù ||543||
nidäghäd, yathä—
karair upättän kamalotakrebhyo
nijair vivasvän vikacodarebhyaù |
tasyä nicikñepa mukhäravinde
svedäpadeçän makaranda-bindün ||544||
harñäd, yathä—
sakhyä kåtänujïam upetya paçcäd
dhünvan çirojän karajaiù priyäyäù |
anärdrayann änana-väyunäpi
svinnäntarän eva cakära kaçcit ||545||
atrobhayor anyonya-sparça-harñeëa svedaù |
vyäyämäd, yathä—
gatvodrekaà jaghana-puline ruddha-madhya-pradeçaù
krämann üru-druma-bhuja-latäù pürëa-näbhi-hradäntaù |
ullaìghyoccaiù kuca-taöa-bhuvaà plävayan roma-küpän
svedäpüro yuvati-saritäà präpa gaëòa-sthaläni ||546|| [mägha. 7.74]
atra kusumäpacaya-paryaöanena vyäyämena svedaù |
çramo raty-ädi-pariçräntiù, tasmäd yathä—
maïceñu païceñu-samäkulänäà
vätäya vätäyana-saàçritänäm |
svinnäni khinnäni mukhäny açaàsan
sambhogam abhoruha-locanänäm ||547||
ädi-çabdäd géta-nåtya-çränty-ädayaù |
géta-çräntyä, yathä—
gétäntareñu çrama-väri-leçaiù
kiàcit samucchväsita-patra-lekham |
puñpäsaväghürëita-netra-çobhi
priyä-mukhaà kiàpuruñaç cucumbe ||548|| [ku.saà. 3.38]
nåtya-çräntyä, yathä—
cäru-nåtya-vigame ca tan-mukhaà
sveda-bhinna-tilakaà pariçramät |
prema-datta-vadanänilaà pibann
atyajévad amarälakeçvarau ||549|| [raghu. 19.15]
krodhäd, yathä—
dadhat sandhyäruëa-vyoma-sphurat-täränukäriëéù |
dviñad-dveñoparaktäìga-saìginéù sveda-vipruñaù ||550|| [mäghe 2.18]
bhayäd, yathä—
kåtänta-jihvä-kuöiläà kåpäëéà
dåñövä yadéyäà trasatäm aréëäm |
svedodayaç cetasi saàcitänäà
mänoñmaëäm ätanute praçäntim ||551|| [atraiva 1.13]
romäïco vismayotsäha-harñädyais tatra vikriyäù | 305
romodgamolluka-sanagätra-saàsparçanädayaù ||552||
vismayena, yathä—
räghavasya guru-sära-nirbhara-
prauòhim äjagava-bhaïjanodbhaöam |
dor-balaà çrutavataù sabhäntare
romaharñaëam abhüt pinäkinaù ||553||
utsähena, yathä—
antraiù svair api saàyatägra-caraëo mürcchäviräma-kñaëaà
svädhéna-vraëitäìga-çastra-vivare romodgamaà varmayan |
bhagnänudvalayan nijän para-bhaöän ätarjayan niñöhuraà
dhanyoddäma-jaya-çriyaù påthu-raëa-stambhe patäkäyate ||554||
atrotsähena romäïcaù |
harñeëa, yathä—
romäëi sarväëy api bäla-bhäväd
vara-çriyaà vékñitum utsukäni |
tasyäs tadä korakitäìga-yañöer
udgrévikädänam ivän bhüvan ||555|| (naiñadha 14.53)
atha svara-bhedaù—
vaisvaryaà sukha-duùkhädyais tatra syur gadgadädayaù ||556|| 306
sukhena, yathä—
paçyema taà bhüya iti bruväëäà
sakhéà vacobhiù kila sä tatarja |
na préti-karëejapatäà gatäni
bhüyo babhüvuù svara-vaikåtäni ||557||
atra priya-saàsmaraëa-janitena harñeëa bhüyo vaisvaryam |
duùkhena, yathä—
vilaläpa sa bäñpa-gadgadaà
sahajäm apy apahäya dhératäm |
abhitapta-mayo’pi märdavaà
bhajate kaiva kathä çarériñu ||558|| (ra.vaà. 8.43)
atha vepathuù—
vepathur harña-santräsa-jarä-krodhädibhir bhavet |
tatränubhäväù sphuraëa-gätra-kampädayo matäù ||559|| 307
harñeëa träsena ca, yathä—
tad-aìgam änanda-jaòena doñëä
pita sa-bäëa-vraëam ämamarça |
niùçvasya niùçvasya muhuç ca dérghaà
prasüù karäbhyäà bhaya-kampitäbhyäm ||560||
jarayä, yathä—
rundhänayä bahu-mukhéà gatim indriyäëäà
vadhveva gäòham anayä jarayopagüòhaù |
aìgena vepathu-matä jaòatäyujähaà
gantuà padäd api padaà gadituà ca nälam ||561|| (kuvalayävalé, 3.1)
krodhena, yathä—
ruñä samädhmäta-mågendra-tuìgaà
na kevalaà tasya vapuç cakampe |
sa-sindhu-bhübhåd-gaganä ca påthvé
nipätitolkä ca sa-tärakä dyauù ||562||
atha vaivarëyam—
viñädätaparoñädyair vaivarëyam upajäyate |
mukha-varëa-parävåtti-kärçyädyäs tatra vikriyäù ||563|| 308
viñädena, yathä—
çara-käëòa-päëòu-gaëòa-sthaléyam äbhäti parimitäbharaëä |
mädhava-pariëata-paträ katipaya-kusumeva kundalatä ||564|| (mä.a.mi. 3.8)
atra viraha-janitena viñädena päëòutvam |
ätapena, yathä—
dhütänäm abhimukha-pätibhiù samérair
äyäsäd aviçad alocanotpalänäm |
äninye mada-janitäà çriyaà vadhünäm
uñëäàçu-dyuti-janitaù kapola-rägaù ||565|| (kirätärjunéya 7.3)
roñeëa, yathä—
kadä mukhaà vara-tanu käraëäd åte
tavägataà kñaëam ayi kopa-pätratäm |
aparvaëi graha-kaluñendu-maëòalä
vibhävaré kathaya kathaà bhaviñyati ||566|| (mälavikägni-mitra 4.16)
athäçru—
viñäda-roña-santoñä-dhümädyair açru tat-kriyäù |
bäñpa-bindu-parikñepa-netra-saàmärjanädayaù ||567|| 309
viñädena, yathä—
tväm älikhya praëaya-kupitäà dhätu-rägaiù çiläyäm
ätmänaà te caraëa-patitaà yävad icchämi kartum |
asrais tävan muhur upacitair dåñöir älupyate me
krüras tasminn api na sahate saìgamaà nau kåtäntaù ||568|| [me.dü. 2.45]
roñeëa ca, yathä mamaiva—
känte kåtägasi puraù parivartamäne
sakhyaà saroja-çaçinoù sahasä babhüva |
roñäkñaraà sudåçi vaktum apärayantyäm
indévara-dvayam aväpa tuñära-dhäräm ||569||
atra säparädha-priya-darçana-janitena roñeëa mugdhäyä bäñpodgamaù |
santoñeëa, yathä—
änandajaù çokajam açru bäñpas
tayor açétaà çiçiro bibheda |
gaìgä-sarayvor jalam uñëa-taptaà
himädri-niñyanda ivävatérëaù ||570|| (ra.vaà. 14.53)
atra cira-proñita-pratyägata-räma-lakñmaëa-darçanänandena kausalyä-sumitrayor bäñpaù |
dhümena, yathä—
tasmin kñaëe käntam alakñayan sä
dhümävilair udgata-bäñpa-leçaiù |
antar-dalair amburuhäm ivärdrair
ayatna-karëäbharaëair apäìgaiù ||571||
atra viväha-dhümena lakñmyä bäñpodgamaù |
atha pralayaù—
pralayo duùkha-dhätädyaiç ceñöä tatra visaàjïatä ||572|| 310ab
duùkhena, yathä—
vapuñä karaëojjhitena sä
nipatanté patim apy apätayan |
nanu taila-niñeka-bindunä
saha dépärcir upaiti mediném ||573|| (ra.vaà. 8.38)
atrendumaté-vipatti-janitena duùkhenäjasya pralayaù |
ghätena, yathä—
pürvaà prahartä na jaghäna bhüyaù
pratiprahäräkñamam açvasädé |
turaìgam askandha-niñaëëa-dehaà
pratyäçvasantaà ripum äcakäìkña ||574|| (ra.vaà. 7.47)
atra pratibhaöa-prahäreëäçvasädino mürcchä |
sarve’pi sattva-mülatväd bhävä yadyapi sättvikäù | 310cd
tathäpy améñäà sattvaika-mülatvät sättvika-prathä ||575||
anubhäväç ca kathyante bhäva-saàsücanäd amé | 311
evaà dvairüpyam eteñäà kathitaà bhäva-kovidaiù ||576||
anubhävaika-nidhinä sukhänubhava-çälinä |
çré-siàha-bhübhujä säìgam anubhävä nirüpitäù ||577|| 312
asmat-kalpa-latä-daläni gilati tvat-käma-gaurväryatäà
mac-cintämaëi-vedibhiù pariëamed dürän nayoccair gajam |
ity ärüòha-vitardikäù pratipathaà jalpanti bhüdevatäù
siàha-kñmäbhuji kalpa-våkña-surabhé-hasty-ädi-dänodyate ||578|| 313
rakñäyäà räkñasärià prabala-vimata-vidrävaëe vérabhadraà
käruëye rämabhadraà bhuja-bala-vibhavärohaëe rauhiëeyam |
päïcälaà caïcaläkñé-paricaraëa-vidhau pürëa-candraà prasäde
kandarpa-rüpa-darpe tulayati nitaräà siàha-bhüpäla-candraù ||579|| 314
iti çrémad-ändhra-maëòalädhéçvara-pratigaëòa-bhairava-çrémad-anapota-narendra-nandana-bhuja-bala-bhéma-çré-siàha-bhüpäla-viracite rasärëava-sudhäkara-nämni näöyälaìkära-çästre raïjakolläso näma
prathamo viläsaù
||1||
--o)0(o--
(2)
dvitéyo viläsaù
rasikolläsaù
kalyäëa-däyi bhavatäà bhaved bhavya-guëäkaram |
kamaläkucakäleya-vyaïjitoraù-sthalaà mahaù ||1|| 1
cid-acit-kñema-käriëyai namaù çré-parëajädibhiù |
vandyäyai värdhi-nandinyai karägrastha-payoruhe ||2|| 2
atha vyabhicäri-bhäväù—
vy-abhé ity upasargau dvau viçeñäbhimukhatvayoù |
viçeñeëäbhimukhyena caranti sthäyinaà prati ||3|| 3
väg-aìga-sattva-sücyä jïeyäs te vyabhicäriëaù |
taà cärayanti bhävasya gatià saïcäriëo’pi ||4|| 4
unmajjanto nimajjantaù sthäyiny amåta-väridhau |
ürmivad vardhayanty enaà yänti tad-rüpatäà ca te ||5|| 5
nirvedo’tha viñädo dainyaà gläni-çramau ca mada-garvau |
çaìkä-träsävegä unmädäpasmåté tathä vyädhiù ||6|| 6
moho måtir älasyaà jäòyaà vréòävahitthä ca |
småtir atha vitarka-cintä-mati-dhåtayo harña utsukatvaà ca ||7|| 7
augryam arñäsüyäç cäpalyaà caiva nidrä ca |
suptir bodha itéme bhävä vyabhicäriëaù samäkhyätäù ||8|| 8
tatra (1) nirvedaù—
tattva-jïänäc ca daurgatyäv äpado viprayogataù |
érñyäder api saàjätaà nirvedaù svävamänanam ||9||5 9
tattva-jïänäd, yathä—
präptäù çriyaù sakala-käma-dughäs tataù kià
nyastaà padaà çirasi vidviñatäà tataù kim |
saàmänitäù praëayino vibhavais tataù kià
kalpaà sthitaà tanu-bhåtäà tanubhis tataù kim ||10|| (vairägya-çataka 67)
kià vidyäsu viçäradair api sutaiù präptädhika-praçrayaiù
kià därair abhirüpa-rüpa-caritair ätmänukülair api |
kià käryaà cira-jévitena vigata-vyädhi-pracäreëa vä
däridryopahataà yad etad akhilaà duùkhäya me kevalam ||11||
äpado, yathä—
surata-çrama-sambhåto mukhe
dhriyate sveda-lavodgamo’pi te |
atha cästamitä tvam ätmanä
dhig imäà deha-bhåtäm asäratäm ||12|| (raghu. 8.57)
viprayogäd, yathä—
yaysäà te divasästayä saha mayä nétä yathä sve gåhe
yat-sambandhi-kathäbhir eva satataà dérghäbhir asthéyate |
ekaù samprati näçita-priyatamas täm eva rämaù kathaà
päpaù païcavaöéà vilokayatu vä gacchatv asambhävya vä ||13|| (u.rä.ca. 2.29)
atra sétä-viprayuktasya rämasya väg-ärambha-sücitenätmävamänanena nirvedaù pratéyate |
érñyayä, yathä—
kuryuù çastra-kathäm amé yadi manor vaàçe manuñyäìkuräù
syäc ced brahma-gaëo’yam äkåti-gaëas tatreñyate ced bhavän |
samräjäà samidhäà ca sädhakatamaà dhatte chidäkäraëaà
dhiì maurvé-kuça-karñaëolbaëa-kiëa-granthir mamäyaà karaù ||14||
(anargha. 4.44)
atra rämacandra-çatänanda-viñayerñyä-janitena dhig iti väg-ärambha-sücitena svätmävamänanena jämadagnyasya nirvedaù |
atha (2) viñädaù—
prärabdha-käryänirvähäd iñöänaväpter vipattitaù |
aparädha-parijïänäd anutäpas tu yo bhavet ||15|| 10
viñädaù sa tridhä jyeñöha-madhyamädhama-saàçrayät |
sahäyänveñaëopäya-cintädyä uttame matäù ||16|| 11
anutsähaç ca vaicittyam ity ädyä madhyame matäù |
adhamasyänubhäväù syur vaicitryam avalokanam | 12
rodana-çväsita-dhyäna-mukha-çoñädayo’pi ca ||17||
prärabdha-käryänirvähäd, yathä—
väraà väraà tirayati dåçäv udgato bäñpa-püras
tat-saìkalpopahita-jaòima stambham abhyeti gätram |
sadyaù svidyann nayam aviratotkampa-loläìgulékaù
päëir lekhävidhiñu nitaräà vartate kià karomi ||18|| (mälatémädhava 1.38)
atra prastuta-citra-nirmäëänirvähän mädhavasya kià karométi väg-ärambha-sücitayä tad-darçanopäya-cintayä viñädo vyajyate |
tatra iñöänaväpter, yathä—
saïcäriëé dépa-çikheva rätrau
yaà yaà vyatéyäya patiàvarä sä |
narendram ärgäööa iva prapede
vivarëa-bhävaà sa sa bhümi-pälaù ||19|| (ra.vaà. 6.67)
atrendumatém äkäìkñatäà bhümipaténäà tad-anaväptyä mukha-vaivarëyena viñädo vyajyate |
vipattitaù, yathä—
hä hä dhik para-gåha-väsa-düñaëaà yad
vaidehyäù praçamitam adbhutair upäyaiù |
etat tat punar api daiva-durvipäkäd
älarkaà viñam iva sarvataù prasåptam ||20|| (u.rä.ca. 1.40)
atra sétäpaväda-rüpäyä vipatter hä hä dhig iti väg-ärambheëa rämasya viñädo gamyate |
yathä vä—
sä durnimittopagatäd viñädät
sadyaù parimläna-mukhäravindä |
räjïaù çivaà sävarajasya bhüyäd
ity äçaçaàçe karaëair bähyaiù ||21|| (raghu. 14.50)
atra durnimittänumitäyä vipatter mukha-çoñaëenänubhävena vaidehyä viñädaù |
aparädha-parijïänät, yathä—
hä täteti kranditam äkarëya viñaëëas
tasyänviñyan vetasa-güòhaà prabhavaà saù |
çalya-protaà prekñya sakumbhaà muni-putraà
täpäd antaù-çalya iväsét kñitipo’pi ||22|| (raghu. 9.75)
atha (3) dainyam—
håt-täpa-durgatatvädyair anauddhatyaà hi dénatä | 13
tatränubhävä mälinya-gätra-stambhädayo matäù ||23||
håt-täpät, yathä—
etat kåtvä priyam anucita-prärthanä-vartamno me
sauhärdäd vä vidhura iti vä mayy anukroça-buddhyä |
iñöän deçän jalada vihara prävåñä sambhåta-çrér
mäbhüd evaà kñaëam api ca te vidyutä viprayogaù ||24|| (me.dü. 2.55)
daurgandhyäd, yathä—
dénä déna-mukhaiù svakéya-çiçukair äkåñöa-jérëämbarä
kroçadbhiù kñudhitari nirannapiöharä nekñyeta ced gehiné |
yäcïä-dainya-bhayena gadgada-galat-truöyad-vilénäkñaraà
ko dehéti vadet sva-dagdha-jaöharasyärthe manasvé pumän ||25||
atha (4) gläniù—
ädhi-vyädhi-jarä-tåñëä-vyäyäma-suratädibhiù | 14
niñpräëatä glänir atra kñämäìga-vacana-kriyäù |
kampänutsäha-vaivarëya-nayana-bhramaëädayaù ||26|| 15
ädhinä, yathä—
kisalayam iva mugdhaà bandhanäd vipralünaà
hådaya-kusuma-çoñé däruëo dérgha-çokaù |
glapayati paripäëòu kñämam asyäù çaréraà
çaradija iva gharmaù ketaké-patra-garbham ||27|| (uttara-räma-carita 3.5)
vyädhinä, yathä—
tasya päëòu-vadanälpa-bhüñaëä
sävalamba-gamanä mådu-svanä |
räja-yakñma-parihäëir äyayau
käma-yäna-samavasthayä tuläm ||28|| (raghu. 19.50)
jarayä, yathä—
vivåddhià kampasya prathayatitaräà sädhvasa-vaçäd
avispañöäà dåñöià tirayatitaräà bäñpa-salilaiù |
skhalad-varëäà väëéà janayatitaräà gadgadatayä
jaräyäù sähäyyaà mama hi paritoño’dya kurute ||29|| (ratnävalé 4.13)
atra harñasya jarä-sahakäritva-kathanäd ubhayänubhävair api kampädibhir jarä-gläner eva prädhänyaà gamyate |
tåñëayä, yathä—
vindhyä-dhvänau virala-saliläs tarñiëé tatra sétä
yävan mürchäà kalayati kila vyäkule rämabhadre |
dräk saumitriù puöaka-kalaçéà mäludhänédalänäà
tävat präpto dadhad atibhåtäà väriëä nairjhareëa ||30|| (bäla-rämäyaëa 6.50)
vyäyämena, yathä—
atanu-kuca-bharänatena bhüyaù
çrama-janitänatinä çarérakeëa |
anucita-gati-säda-niùsahatvaà
kala-bhara-karorubhir ürubhir dadhänaiù ||31|| (çi.va. 7.66)
suratena, yathä—
ati-prayatnena ratänta-täntä
kåñëena talpävaropitä sä |
älambya tasyaiva karaà kareëa
jyotsnä-kåtänandam alindam äpa ||32||
atha (5) çramaù—
çramo mänasa-khedaù syäd adhva-nåtya-ratädobhiù |
aìga-mardana-niùçväsau päda-saàvähanaà tathä ||33|| 16
jåmbhaëaà mandayänaà ca mukhanetra-vighürëanam |
sétkåtiç ceti vijïeyä anubhäväù çramodbhaväù ||34|| 17
adhvanä, yathä—
sadyaù puré-parisare’pi çiréña-mådvé
sétä javät tricaturäëi padäni gatvä |
gantavyam adya kiyad ity asakåd bruväëä
rämäçuëaù kåtavaté prathamävatäram ||35|| (bäla-rämäyaëa 6.34)
nåtyena, yathä—
sveda-kledita-kaìkaëäà bhuja-latäà kåtvä mådaìgäçrayäà
ceöé-hasta-samarpitaika-caraëä maïjéra-sandhitsayä |
sä bhüyaù stana-kampa-sücita-rayaà niùçväsam ämuïcaté
raìga-sthänam anaìga-sätkåtavaté tälävadhau tasthuñé ||36||
ratyä, yathä mamaiva—
nitänta-surata-kläntäà celänta-kåta-véjanäm |
käntäà lulita-neträntäà kalaye kala-bhäñiëém ||37||
atha (6) madaù—
madas tv änanda-saàmoha-sambhedo madiräkåtaù |
sa tridhä taruëo madhyo’pakåñöaç ceti bhedataù ||38|| 18
dåñöiù smerä mukhe rägaù sasmitäkulitaà vacaù |
lalitäviddha-gaty-ädyäç ceñöäù syus taruëe made ||39|| 19
yathä—
bhäva-häri hasitaà vacanänäà
kauçalaà dåçi vikära-viçeñäù |
cakrire bhåçam åjor api vadhväù
kämineva taruëena madena ||40|| (çi.va. 10.13)
atha madhyamaù—
madhyame tu made väci skhalanaà ghürëanaà dåçoù |
gamane vaktratä bähvor vikñepa-srastatädayaù ||41|| 20
yathä—
rundhaté nayana-väkya-vikäsaà
säditobhaya-karä parirambhe |
vréòitasya lalitaà yuvaténäà
kñébatä bahu-guëair anujahre ||42|| (bhäraveù 9.67)
atha nécaù—
apakåñöe tu ceñöäù syur gati-bhaìgo visaàjïatä |
niñöhévanaà muhuù çväso hikkä chardyädayo matäù ||43|| 21
yathä—
niñöhévantyo mukharita-mukhaà gauravät kandharäyäù
präyo hikkä-vikala-vikalaà väkyam ardhaà gåëantyaù |
naiväpekñäà galita-vasane näpy upekñäm ayante
päyaà päyaà bahu-vidha-madhüny eka-véthyä kumäryaù ||44||
taruëas tüttamädénäà madhyamo madhya-nécayoù |
apakåñöas tu nécänäà tat-tan-mada-vivardhane ||45|| 22
uttama-prakåtiù çete madhyo hasati gäyati |
adhama-prakåtir grämyaà paruñaà vakti roditi ||46|| 23
uttama-prakåter mada-våddhir, yathä—
tat-kñaëaà viparivartita-hriyor
neñyatoù çayanam iddha-rägayoù |
sä babhüva vaça-vartiné tayoù
preyasaù suvadanä madasya ca ||47|| (ku.saà. 8.79)
madhyamasya mada-våddhir, yathä—
vinäpi hetuà vikaöaà jahäsa
padeñu caskhäla same’pi märge |
vighürëamänaù sa madätirekäd
äkäçam älambanam älalambe ||48||
adhamasya mada-våddhir, yathä—
taha taha gäméëa-ghariëé
mada-vivasä kiàpi kiàpi bäharai |
jaha jaha kula-bahuäo
soüëa sarandi pihia kaëëäo ||49||
(tathä tathä gräméëa-gåhiëé
mada-vivaçä kim api kim api vyäharati |
yathä yathä kula-vadhvaù
çrutvä saranti pihita-karëäù ||)
aiçvaryädi-kåtaù kaiçcit mäno mada itéritaù |
vakñyamäëasya garvasya bheda evety udäsmahe ||50|| 24
atha (7) garvaù—
aiçvarya-rüpa-täruëya-kula-vidyä-balair api |
iñöa-läbhädinänyeñäm avajïä garva éritaù ||51|| 25
anubhävä bhavanty atra gurv-äjïädy-äjïä-vyatikramaù |
anuttara-praadänaà ca vaimukhyaà bhäñaëe’pi ca ||52|| 26
vibhramäpahnuté väkya-päruñyam anavekñaëam |
avekñaëaà nijäìgänäm aìga-bhaìgädayo’pi ca ||53|| 27
aiçvaryam äjïä-siddhiù | tena yathä—
räho tarjaya bhäskaraà varuëa he nirväpyatäà pävakaù
sarve värimucaù sametya kuruta gréñmasya darpa-cchidäm |
präleyäcala candra dugdha-jaladhe hemanta mandäkini
dräg devasya gåhänupeta bhavatäà sevä-kñaëo vartate ||54||
(bäla-rämäyaëa 5.22)
yathä vä—
vahne nihnotum arciù paricinu purataù siïcato värivähän
hemantasyäntike syäù prathayati davathuà yena te gréñma noñmä |
märtaëòäç caëòatäpa-praçamana-vidhaye dhatta näòéà jalärdräà
devo nänya-pratäpaà tribhuvana-vijayé måñyate çré-daçäsyaù ||55||
(bäla-rämäyaëa 1.31)
rüpa-täruëyäbhyäà, yathä—
väöéñu väöéñu viläsinénäà
caran yuvä cärutayätidåptaù |
tåëäya nämanyata puñpa-cäpaà
kareëa lélä-kalitäravindaù ||56||
kulena, yathä—
gauòaà räñöram anuttamaà nirupamä taträpi räòhäpuré
bhüri-çreñöhika-näma dhäma paramaà tatrottamo naù pitä |
tat-puträç ca mahäkulä na viditäù kasyätra teñäm api
prajïä-çéla-viveka-dhairya-vinayäcärair ahaà cottamaù ||57||
(prabodha-candrodayaù, 2.7)
vidyayä, yathä—
bindu-dvandva-taraìgitägra-saraëiù kartä çiro-bindukaà
karmeti krama-çikñitänvaya-kalä ye ke’pi tebhyo namaù |
ye tu grantha-sahasra-çäëakañaëa-truöyat-kalaìkair giräm
ullekhaiù kavayanti bilhaëa-kavis teñv eva saànahyati ||58||
(karëa-sundaré)
balena, yathä—
rudrädres tulanaà sva-kaëöha-vipina-cchedo harer väsanaà
käräveçmani puñpakasya haraëaà yasyorjitäù kelayaù |
so’yaà durmada-bähu-daëòa-sacivo laìkeçvaras tasya me
kä çläghä guëa-jarjareëa dhanuñäkåñöena bhagnena vä ||59||
(bäla-rämäyaëa, 1.51)
iñöa-präptyä, yathä—
ästäà tävad anaìga-cäpa-vibhavaù kä näma sä kaumudé
düre tiñöhatu matta-kokila-rutaà saàväntu mandäniläù |
häsolläsa-taraìgitair asakalair neträïcalaiç caïcalaiù
säkütair urarékaroti taruëé seyaà praëämäïjalim ||60||
atha (8) çaìkä—
çaìkä cauryäparädhädyaiù sväniñöotprekñaëaà matam |
tatra ceñöämuhuù pärçva-darçanaà mukha-çoñaëam ||61|| 28
avakuëöhana-vaivarëya-kaëöha-sädädayo’pi ca |
çaìkä dvidyeyam ätmotthä parotthä ceti bhedataù ||62|| 29
sväkärya-janitä svotthä präyo vyaìgyeyam iìgitaiù |
iìgitäni tu pakñma-bhrü-tärakä-dåñöi-vikriyäù ||63|| 30
aparädhät svotthä, yathä—
tat-sakhyä marutätha vä pracalitä valléti muhyad-dhiyo
dåñövä vyäkulatärayä nigadato mithyä-prasädaà mukhe |
gaìgä-nütana-saìginaù paçupater antaùpuraà gacchato
nütnä saiva daçä svayaà piçunatäà devé-sakhénäà gatä ||64||
saiva cauryeëa, yathä—
mådnan kñérädi-cauryän masåëa-surabhiëé såkvaëé päëi-gharñair
äghräyäghräya hastaà sapadi paruñayan kiìkiëé-mekhaläyäm |
väraà väraà viçäle diçi diçi vikiran locane lolatäre
mandaà mandaà jananyäù parisaram ayate küöa-gopäla-bälaù ||65||
parotthä tu nijasyaiva parasyäkäryato bhavet |
präyeëäkära-ceñöäbhyäà täm imäm anubhävayet | 31
äkäraù sättvikaç ceñöä tv aìga-pratyaìgajäù kriyäù ||66|| 32ab
parotthä, yathä—
préte vidhätari purä paribhüya martyän
vavre’nyato yad abhayaà sa bhavän ahaàyuù |
tan-marmaëi spåçati mäm atimätram adya
hä vatsa çäntam athavä daçakandharo’si ||67|| (anargha-räghava 4.9)
atra garvita-rävaëa-kåtena martyetaräbhaya-varaëena jätä mälyavataù çaìkä marmaëi spåçatétyädinä väg-ärambheëa pratéyate |
atha (9) träsaù—
träsas tu citta-cäïcalyaà vidyut-kravyäda-garjitaiù | 32
tathä bhüta-bhujaìgädyair vijïeyäs tatra vikriyäù ||68||
utkampa-gätra-saìkoca-romäïca-stambha-gadgadäù | 33
muhur nimeña-vibhränti-pärçvasthälambanädayaù ||69||
vidyuto, yathä—
varñäsu täsu kñaëa-ruk prakäçät
trastä ramä çärìgiëam äliliìga |
vidyuc ca sä vékñya tad-aìga-çobhäà
hréëeva türëaà jaladaà jagähe ||70||
kravyädo hiàsra-sattvam | tasmäd, yathä—
sva-vikriyädarçita-sädhvasaughät
priyäbhir äliìgita-kandharäëäm |
akäri bhallüka-kulena yatra
vidyädharäëäm animitta-maitré ||71||
garjitena, yathä—
praëaya-kopa-bhüto’pi paräìmukhäù
sapadi väridharärava-bhéravaù |
praëayinaù parirabdhum anantaraà
vavalire bali-recita-madhyamäù ||72|| (çi.va., 6.38)
garjitaà mahäravopalakñaëam | tena bheryädi-dhvanir api bhavati |
bheré-dhvaninä, yathä—
nananda nidrä-rasa-bhaïjanair api
prayäëa-türya-dhvanibhir dharäpateù |
atarkitätaìka-vilola-padmajä-
payodhara-dvandva-nipéòito hariù ||73||
bhüta-darçanäd, yathä—
sä patyuù pariväreëa piçäcair api veñöitä |
utkampamäna-hådayä sakhébhiù sambodhyata ||74||
bhujaìgamäd, yathä—
kalyäëa-däyi bhavato’stu pinäka-päëi-
päëi-grahe bhujaga-kaìkaëa-bhéñatäyäù |
sambhränta-dåñöi sahasaiva namaù çiväyety
ardhokti-sasmita-nataà mukham ambikäyäù ||75||
(rasa-kalikäyäm apy ullikhitam idam, 23 puöe)
atha (10) ävegaù—
cittasya sambhramo yaù syäd ävego’yaà sa cäñöadhä | 34
utpäta-väta-varñägni-matta-kuïjara-darçanät ||76||
priyäpriya-çruteç cäpi çatrava-vyasanäd api | 35
tatrautpätas tu çailädi-kampa-ketüdayädayaù ||77||
taj-jäù sarväìga-visraàso vaimukhyam apasarpaëam | 36
viñäda-mukha-vaivarëya-vismayädyäs tu vikriyäù ||78||
çaila-prakampanäd, yathä—
kailäsädräv udaste paricalita-gaëeñüllasat-kautukeñu
kroòaà mätuù kumäre viçati viñamuciprekñamäëe saroñam |
pädävañöambha-sédad vapuñi daçamukhe yäti pätäla-mülaà
kruddho’py äçliñöa-mürtir ghanataram umayä pätu håñöaù çivo vaù ||79||
atra kailäsa-kampa-janita-pramatha-gaëa-vismaya-kärtikeyäpasarpaëa-kätyäyané-sädhvasädibhir anubhävais tat-tad-gata-sambhramätiçaya-rüpa ävego vyajyate |
ketüdayäd, yathä—
hantälokya kuöumbino diviñadäà dhüma-grahaà diì-mukhe
trastäìgäs tvaritaà paraspara-gåhän abhyetya cintä-paräù |
dhänyänäm anativyayäya gåhiëér äjïäpayantyo muhur
nidhyäyanti viniùçvasanti gaëaço rathyä-mukheñv äsate ||80||
atha vätävegaù—
tvarayägamanaà vastra-grahaëaà cävakuëöhanam | 37
neträvamärjanädyäç ca vätävega-bhaväù kriyäù ||81||
yathä—
dikñu vyüòhäìghripäìgas tåëa-jaöita-calat-päàsu-daëòo’ntarikñe
jhäìkäré çarkarälaù pathiñu viöapinäà skandha-käñaiù sadhümaù |
präsädänäà nikuïjeñv abhinava-jaladodgära-gambhéra-dhéraç
caëòärambhaù saméro vahati paridiçaà bhéru kià sambhrameëa ||82||
(veëé-saàhära 2.19)
atra väta-kåta-saàrambho väg-ärambheëa pratipädyate |
atha varñävegaù—
chatra-graho’ìga-saìkoco bähu-svastika-dhävane | 38
uñëäçrayaëam ity ädyä varñävega-bhaväù kriyäù ||83||
yathä—
ämekhalaà caïcaratä ghanänäà
chäyäm adhaù sänugatäà niñevya |
udvejitä våñöibhir äçrayante
çåìgäëi yasyätapavanti siddhäù ||84|| [ku.saà. 7.5]
atra siddhänäm agra-çikhara-dhävanena sücitaù |
atha agny-ävegaù—
agny-ävegaù-bhaväç ceñöä véjanaà cäìga-dhünanam | 39
vyatyasta-pada-vikñepa-netra-saìkocanädayaù ||85||
yathä—
düra-protsäryamäëämbara-cara-nikarottäla-kéläbhighätaù
prabhraçyad-väji-varga-bhramaëa-niyama-navyäkula-bradhna-sütaù |
leòhi prauòho hutäçaù kåta-laya-samayäçaìkam äkäça-véthéà
gaìgä-sünu-prayukta-prathita-hutavahästränubhäva-prasütaù ||86||
(dhanaïjaya-vijaya 67)
atha kuïjarävegaù—
ävege kuïjarodbhüte satvaraà cäpasarpaëam | 40
vilokanaà muhuù paçcät träsa-kampädayo matäù ||87||
yathä—
nirantaräle’pi vimucyamäne
düraà pathi präëa-bhåtäà gaëena |
tejo-mahadbhis tamaseva dépair
dvipair asambädhamayäm babhüve ||88||
açvena, yathä—
utkhäya darpa-calitena sahaiva rajjvä
kélaà prayatna-paramänavadurgraheëa |
äkulyakäri kaöakas turageëa türëam
açveti vidrutam anudravatäçvam anyam ||89||
priya-çravaëäd, yathä—
priya-çravaëaje hy asmin abhutthänopagühane | 41
préti-dänaà priyaà väkyaà romaharñädayo’pi ca ||90||
yathä—
janäya çuddhänta-caräya çaàsate
kumära-janmämåta-saàmitäkñaram |
adeyam äsét trayam eva bhüpateù
çaçiprabhaà chatram ubhe ca cämare ||91|| (ra.vaà. 3.16)
apriya-çruter, yathä—
apriya-çrutije’py asmin viläpah parivartanam | 42
äkranditaà ca patanaà parito bhramaëädayaù ||92||
çätraväd, yathä—
ceñöäù syuù çätravävege varma-çasträdi-dhäraëam | 43
ratha-väji-gajäroha-sahasäpakramädayaù ||93||
yathä—
rämo näma babhüva huà tad abalä séteti huà täà pitur
väcä païcavaöé-vane nivasatas tasyäharad rävaëaù |
kåñëasyeti purätanéà nija-kathäm äkarëya mätreritäà
saumitre kva dhanur dhanur dhanur iti vyagrä giraù päntu vaù ||94||
[kå.ka.2.72]
ete syur uttamädénäm anubhävä yathocitam ||95|| 44
atha unmädaù—
unmädaç citta-vibhräntir viyogäd iñöa-näçataù |
viyogaje tu ceñöäù syur dhävanaà paridevanam ||96|| 45
asambaddha-pralapanaà çayaëaà sahasotthitiù |
acetanaiù sahäläpo nirnimitta-smitädayaù ||97|| 46
yathä—
äçütthänaà sadåça-gaëanä cetanäcetaneñu
prauòhauñmäbhiçvasitam asakån nirgato bäñpa-püraù |
nirlakñyä väg gatir aviñayä nirnimittaà smitaà ca
präyeëäsyäù prathayatitaräà bhränti-dätrém avasthäm ||98||
iñöa-näçäd, yathä—
iñöa-näça-kåte tv asmin bhasmädi-parilepanam |
nåtya-gétädi-racanä tåëa-nirmälya-dhäraëam | 47
cévarävaraëädéni präg-uktäç cäpi vikriyäù ||99||
yathä—
kénäço’pi bibheti yädava-kuläd våddhasya kä me gatir
bhedaù syät svajaneñu kià nu çatadhä sédanti gäträëi me |
so’yaà buddhi-viparyayo mama samaà sarve hatä bändhavä
na çraddeyam idaà hi väkyam ahahä muhyanti marmäëi me ||100||
atha (12) apasmåtiù—
dhätu-vaiñamya-doñeëa bhütäveçädinä kåtaù | 48
citta-kñobhas tv apasmäras tatra ceñöäù prakampanam ||101||
dhävanaà patanaà stambho bhramaëaà netra-vikriyäù | 49
svoñöha-daàça-bhujäsphoöa-lälä-phenädayo’pi ca ||102||
yathä—
lälä-phena-vyatikara-parikledi-bhugnoñöha-pärçvaà
gäyaà gäyaà kalita-ruditaà pronnamantaà patantam |
stabdhodvåtta-kñubhita-nayanaà maëòalena bhramantaà
bhütäviñöaà kam api puruñaà tatra véthyäm apaçyam ||103||
doña-vaiñamyajas tv eña vyädhir evety udäsmahe ||103|| 50
atha (13) vyädhiù—
doñodreka-viyogädyair syäd vyädhir atra tu |
gätra-stambhaù çlathäìgatvaà küjanaà mukha-küëanam ||104|| 51
srastäìgatäkñi-vikñepa-niùçväsädyäs tu vikriyäù |
saçéto däha-yuktaù sa dvividhaù parikértitaù ||105|| 526
hanu-saïcälanaà bäñpaù sarväìgotkampa-küjane |
jänu-kuïcana-romäïca-mukha-çoñädayo’pi ca ||106|| 53
yathä—
romäïcam aìkürayati prakämaà
sparçena sarväìgaka-saìgatena |
doù-svastikäçliñöa-payodharäëäà
çéta-jvaraù känta iväìganänäm ||107||
däha-jvare tu ceñöäù syuù çéta-mälyädi-käìkñaëam |
päëi-päda-parikñepa-mukha-çoñädayo’pi ca ||108|| 54
yathä—
çayyä puñpamayé parägamayatäm aìgärpaëäd açnute
tämyanty antikatälavåntanaliné-paträëi dehoñmaëä |
nyastaà ca stana-maëòale malayajaà çérëäntaraà dåçyate
kväthäd äçu bhavanti phenila-mukhä bhüñämåëäläìkuräù ||109||
atha (14) mohaù—
äpad-bhéti-viyogädyair mohaç cittasya müòhatä |
vikriyäs tatra vijïeyä indriyäëäà ca çünyatä | 55
niçceñöatäìga-bhramaëa-patanäghürëanädayaù ||110||
äpado, yathä—
tato’bhiñaìgänila-vipraviddhä
prabhraçyamänäbharaëa-prasütä |
sva-mürti-läbha-prakåtià dharitréà
lateva sétä sahasä jagäma ||111|| (ra.vaà. 14.54)
bhéter, yathä—
smaras tathäbhütam ayugma-netraà
paçyann adürän manasäpy adhåñyam |
nälakñayat sädhvasa-sanna-hastaù
srastaà çaraà cäpam api sva-hastät ||112|| [ku.saà. 3.51]
viyogäd, yathä—
tad-vaktraà nayena ca te smita-sudhä-mugdhaà ca tad väcikaà
sä veëé sa bhuja-kramo’tisaralo lélälasä sä gatiù |
tanvé seti ca seti seti satataà tad-dhyäna-baddhätmano
nidrä no na ratir na cäpi viratiù çünyaà mano vartate ||113|| (rasa-kalikä, 32)
atha (15) måtiù—
väyor dhanaïjayäkhyasya viprayogo ya ätmanä | 56
çarérävacchedavatä maraëaà näma tad bhavet ||114||
etac ca dvividhaà proktaà vyädhijaà cäbhighätajam | 57
ädyaà tv asädhya-håc-chüla-viñücy-ädi-samudbhavam ||115||
amé tatränubhäväù syur avyaktäkñara-bhäñaëam | 58
vivarëa-gätratä manda-çväsädi stambha-mélane |
hikkä parijanäpekñä-niçceñöendriyatädayaù ||116|| 59
yathä—
käye sédati kaëöha-rodhini kaphe kuëöhe ca väëé-pathe
jihmäyäà dåçi jévite jigamiñau çväse çanaiù çämyati |
ägatya svayam eva naù karuëayä kätyäyané-vallabhaù
karëe varëayatäd bhavärëava-bhayäd uttärakaà tärakam ||117||
dvitéyaà ghäta-patana-dohodbandha-viñädijam |
tatra ghätädije bhümi-patana-krandanädayaù ||118|| 60
yathä abhiräma-räghave—
ärya-çara-päta-vivaräd udbudbuda-pheniläsra-kardamitä |
apatan na calati kiàcid vikåtäkåtir adya vajra-nihateva ||119||
viñaà tu vatsanäbhädyam añöau vegäs tad-udbhaväù |
kärñëyaà kampo däho hikkä phenaç ca kandhara-bhaìgaù | 61
jaòatä måtir iti kathitä kramaçaù prathamädyä vegajäç ceñöäù ||120||
yatha priya-darçikäyäà (4.9)—
eñä mléayatédam akñi-yugalaà jätä mamändhä diçaù
kaëöho’syä uparudhyate mama giro niryänti kåcchräd imäù |
etasyäù çvasitaà håtaà mama tanur niçceñöatäm ägatä
manye’syäù viña-vega eva hi paraà sarvaà tu duùkhaà mayi ||121||
aträkñi-nimélana-kaëöha-rodhana-niùçväsäyäsädibhir äraëyikäyä viña-vega-janitä måtir avagamyate |
atha (16) älasyam—
svabhäva-çrama-sauhitya-garbha-nirbharatädibhiù | 62
kåcchrät kriyonmukhatvaà yat tad älasyam iha kriyäù ||122||
aìga-bhaìgaù kriyä-dveño jåmbhaëäkñi-vimardane | 63
çayyäsanaika-priyatä tandré-nidrädayo’pi ca ||123||
svabhäva-çramäbhyäà, yathä—
muhur iti vana-vibhramäbhiñaìgäd
atami tadä nitaräà nitambinébhiù |
mådutara-tanavo’lasäù prakåtyä
ciram api täù kim uta prayäsa-bhäjaù ||124|| (çi.va. 7.68)
sauhityaà bhojanädi-tåptiù, tena yathä—
trailokyäbhaya-lagnakena bhavatä véreëa vismäritas
taj-jémüta-muhürta-maëòana-dhanuù-päëòityam äkhaëòalaù |
kià cäjasra-makhärpitena haviñä samphulla-mäàsollasat
sarväìgéëa-balé-vilupta-nayana-vyühaù kathaà vartate ||125|| (a.rä. 1.28)
atra mando-våddhyä çakrasya sauhityam | tat-kåtam älasyaà kathaà vartate ity anena väg-ärambheëa vyajyate |
garbha-nirbharatayä, yathä—
äsanaika-priyasyäsyäù sakhé-gäträvalambinaù |
garbhälasasya vapuño bhäro’bhüt sväìga-dhäraëam ||126||
atha (17) jäòyam—
jäòyam apratipattiù syäd iñöäniñöhärthayoù çruteù | 64
dåñöer vä virahädeç ca kriyäs tatränimeñatä |
açrutiù päravaçyaà ca tüñëém-bhävädayo’pi ca ||127|| 65
iñöa-çruter, yathä—
priye’parä yacchati väcam unmukhé
nibaddha-dåñöiù çithiläkuloccayä |
samädadhe näàçukam ähitaà våthä
na veda puñpeñu ca päëi-pallavam ||128|| (kirätärjunéye 8.15)
atra priya-väkya-çravaëa-janita-jäòyam animeñatvädinä vyajyate |
priya-darçanäd, yathä—
ehai so bi pauttho ahaà a kuppejja so bi aëuëejja |
ia ciàteàté bahuä daööhüëa piaà ëa kià pi sammarai ||129||7
(eñyati so’pi proñitaù ahaà ca kupyeyaà so’py anuneñyati |
iti cintayanté vadhür dåñövä priyaà na kim api saàsmarati ||)
atra priya-darçana-janitaà jäòyaà pürva-cintita-kriyä-vismaraëena vyajyate |
apriya-çravaëäd, yathä—
äpucchantasya bahü gamiduà daiassa suëia addhottim |
aëumaàëiduà na jäëai ëa niväreduà paravasä ubaha ||130||
(äpåcchamänasya vadhür gantuà dayitasya çrutvä ardhoktim |
anumantuà na jänäti na nivärayituà para-vaçä paçyata ||)
aniñöa-darçanäd, yathä—
sasureëa òajjamäëe gharaëiaòabhave ëiuàja-puàjaàmi |
ëa suëai suëhä suëëä bahuso kahidaà bi sasuräe ||131||
(çvaçureëa dahyamäne gåha-nikaöa-bhave nikuïja-puïje |
na çåëoti snuñä çünyä bahuçaù kathitam api çvaçrvä ||)
viyogäd, yathä—
papraccha påñöam api gadgadikärta-kaëöhaù
çuçräva noktam api çünya-manäù sa kiïcit |
sasmära na småtam api kñaëam ätma-kåtyaà
çrutväham ity upagato’pi na saàviveda ||132||
(abhinandasya räma-carite 19.61)
atra sétä-viraha-janitaà rävaëasya jäòyaà punaù-praçna-çruty-ädibhir avagamyate |
atha (18) vréòä—
akärya-karaëävajïä-stuti-nütana-saìgamaiù |
pratékäräkriyädyaiç ca vréòatvanatidhåñöatä ||133|| 66
tatra ceñöä nigüòhoktir ädhomukhya-vicintane |
anirgamo bahiù kväpi düräd evävaguëöhanam | 67
nakhänäà kåntanaà bhümi-lekhanaà caivam ädayaù ||134||
akärya-karaëäd, yathä—
gurv-ädeçäd eva nirméyamäëo
nädharmäya stré-vadho’pi sthito’yam |
adya sthitvä çvo gamiñyadbhir alpair
lajjäsmäbhir mélitäkñair jitaiva ||135|| (a.rä. 2.59)
avajïayä, yathä—
avadhüyäribhir nétä hariëais tulya-våttitäm |
anyonyasyäpi jihrémaù kià punaù sahaväsinäm ||136||
(kirätärjunéya 11.58)
stutyä, yathä—
tasya saàstüyamänasya caritärthais tapasvibhiù |
çuçubhe vikramodagraà vréòayävanataà çiraù ||137|| (ra.vaà. 15.27)
nava-saìgamena, yathä—
paöä-lagne patyau namayati mukhaà jäta-vinayä
haöhäçleñaà väïchaty apaharati gäträëi nibhåtam |
na çaknoty äkhyätuà smita-mukha-sakhé-datta-nayanä
hriyä tämyaty antaù prathama-parihäse nava-vadhüù ||138|| (amaru. 37)
pratékäräkaraëäd, yathä—
udvåttäri-kåtäbhimanyu-nidhana-prodbhüta-tévra-krudhaù
pärthasyäkåta-çätrava-pratikåter antaù çucä muhyataù |
kérëä bäñpa-kaëaiù patanti dhanuñi vréòä-jaòä dåñöayo
hä vatseti giraù sphuranti na punar niryänti kaëöhäd bahiù ||139||
(näräyaëasyeti çärìgadhara-paddhatiù)
atha (19) avahitthä—
avahitthäkära-guptir jaihmya-präbhava-nétibhiù | 68
lajjä-sädhvasa-däkñiëya-prägalbhyäpajayädibhiù ||140||
anyathä-kathanaà mithyä-dhairyam anyatra vékñaëam | 69
kathä-bhaìgädayo’py asyäm anubhävä bhavanty amé ||141||
jaihmyäd, yathä—
liìgair mudaù saàvåta-vikriyäs te
hradäù prasannä iva güòha-nakräù |
vaidarbham ämantrya yayus tadéyäà
pratyarpya püjäm upadäcchalena ||142|| (ra.vaà 7.30)
präbhaväd, yathä—
anirbhinno gabhératväd antargüòha-ghana-vyathaù |
puöa-päka-pratékäço rämasya karuëo rasaù ||143|| (u.rä.ca. 3.1)
nétyä, yathä—
bahiù sarväkära-pravaëa-ramaëéyaà vyavaharan
paräbhyüha-sthänäny api tanutaräëi sthagayati |
janaà vidvän ekaù sakalam atisandhäya kapaöais
taöasthaù svän arthän ghaöayati ca maunaà ca bhajate ||144||
(mälaté-mädhave 1.17)
lajjayä, yathä—
cikñep lakñmér niöilän nakhägraiù
prasveda-väryätapam äkñipanté |
jugopa devo’pi sa romaharñaà
jaòäbdhi-vätähati-kaitavena ||145|| (kandarpa-sambhava)
sädhvasena, yathä—
çrutvä duùçravam adbhutaà ca mithilä-våttäntam antaù-patac-
cintäpahnava-sävahittha-vadana-tvag-viprakérëa-smitaù |
heläkåñöa-surävarodha-ramaëé-sémanta-santänaka-
srag-väsojjvala-päëir apy avati mäà vatso na laìkeçvaraù ||146|| (a.rä. 4.8)
däkñiëyäd, yathä—
tvayy ardhäsana-bhäji kià nara-gaëodgétair bhavad-vikramair
antaù-sambhåta-matsaro’pi bhagavän äkära-guptau kåté |
unmélad-bhavadéya-dakñiëa-bhujä-romäïca-viddhoccarad-
bäñpair eva vilocanair abhinayaty änandam äkhaëòalaù ||147|| (a.rä. 1.29)
prägalbhyena, yathä—
ekaträsana-saìgatiù parihåtä pratyudgamäd düratas
tämbülänayana-cchalena rabhasäçleño’pi saàvighnitaù |
äläpo’pi na miçritaù parijanaà vyäpärayanty äntike-
käntaà pratyupacärataç caturayä kopaù kåtärthékåtaù ||148|| (amaru. 18)
atha (20) småtiù—
svästhya-cintä-dåòhäbhyäsa-sadåçälokanädibhiù | 70
småtiù pürvänubhütärtha-pratétis tatra vikriyäù |
kampanodvahane mürdhno bhrü-vikñepädayo’pi ca ||149|| 71
svästhyena, yathä—
ramyäëi vékñya madhuräàç ca niçamya çabdän
paryutsuko bhavati yat sukhito’pi jantuù |
tac cetasä smarati nünam abodha-pürvaà
bhäva-sthiräëi jananäntara-sauhådäni ||150|| (çak. 5.2)
cintayä, yathä—
léneva pratibimbiteva likhitevotkérëarüpeva ca
pratyupteva ca vajra-lepa-ghaöiteväntar-nikhäteva ca |
sä naç cetasi kéliteva viçikhaiç ceto-bhuvaù païcabhiç
cintä-santati-tantu-jäla-niviòa-syüteva lagnä priyä ||151|| (mä.mä. 5.10)
dåòhäbhyäsena, yathä—
tad vaktraà nayane ca te smita-sudhä-mugdhaà ca tad väcikaà
sä veëé sa bhuja-kramo’tisaralo lélälasä sä gatiù |
tanvé seti ca seti seti satataà tad-dhyäna-baddhätmano
nidrä no na ratir na cäpi viratiù çünyaà mano vartate ||152|| (rasa-kalikä, 32)8
sadåçälokanena, yathä—
ärakta-räjibhir iyaà
kusumair nava-kandalé salila-garbhaiù |
kopäd antar-bäñpe
smarayati mäà locane tasyäù ||153|| [vikramorvaçéya 4.15]
atha (21) vitarkaù—
üho vitarkaù sandeha-vimarña-pratyayädibhiù |
janito nirëayäntaù syäd asatyaù satya eva vä | 72
tatränubhäväù syur amé bhrü-çiraù- ksepaëädayaù ||154||
sandeha-pratyayanäd, yathä—
aìkaà ke’pi çaçaìkire jala-nidheù paìkaà pare menire
säraìgaà katicic ca saàjagadire bhümeç ca bimbaà pare |
indau yad dalitendra-néla-çakala-çyämaà darédåçyate
tan manye ravi-bhétam andha-tamasaà kukñi-stham älakñyate ||155||
vimarço vicäraù | tena, yathä—
gamanam alasaà çünyä dåñöiù çaréram asauñöhavaà
çvasitam adhikaà kià nv etat syät kim anyad ato’tha vä |
bhramati bhuvane kandarpäjïä vikäri ca yauvanaà
lalita-madhuräs te te bhäväù kñipanti ca dhératäm ||156||
atra mädhava-gatäà cintäm upalabhya kim atra käraëam iti vimåçatä makarandena manmatha-nibandhana eväyaà bhäva iti satya-nirëayänto vitarkaù |
atha (22) cintä—
iñöa-vastv-aparipräpter aiçvarya-bhraàçanädibhiù | 73
cintä dhyänätmikä tasyäm anubhävä bhavanty amé |
kärçyädhomukhya-santäpa-niùçväsocchrvasanädayaù ||157|| 74
iñöa-vastv-aläbhena, yathä—
ési-baliäbaëaä se küëita-pakkhaàtatäraa tthimiä |
diööhé kapola-pälé ëihiä kara-pallave mano suëëaà ||158||
[éñad-valitävanatä’syäù küëita-pakñmanta-tärakä stimitä |
dåñöiù kapola-pälé nihitä kara-pallave manaù çünyam ||]
aiçvarya-näçena, yathä—
yamo’pi vilikhan bhümià daëòenästamita-tviñä |
kurute’sminn amoghe’pi nirväëäläta-läghavam ||159|| [ku.saà. 2.27]
atha (23) matiù—
nänä-çästräratha-mathanäd artha-nirdhäraëaà matiù |
tatra ceñöäs tu kartavya-karaëaà saàçaya-chidä | 75
çiñyopadeça-bhrü-kñepäv ühäpohädayo’pi ca ||160||
yathä—
daçaratha-kule sambhütaà mäm aväpya dhanurdharaà
dinakara-kuläskandé ko’yaà kalaìka-naväìkuraù |
iti na vanitäm etäà hantuà mano vicikitsate
yad adhikaraëaà dharma-sthéyaà tavaiva vacäàsi naù ||161|| (a.rä. 2.62)
atha (24) dhåtiù—
jïäna-vijïäna-gurvädi-bhakti-nänärtha-siddhibhiù | 76
lajjädibhiç ca cittasya naispåhyaà dhåtir ucyate ||162||
atränubhävä vijïeyäù präptärthänubhavas tathä | 77
apräptätéta-nañöärthän abhisaìkñobhaëädayaù ||163||
jïänät, yathä—
açnémahi vayaà bhikñäm äçäväso vasémahi |
çayémahi mahé-påñöhe kurvémahi kim éçvaraiù ||164|| (vai.ça. 55)
vijïänäd, yathä—
asty adyäpi catuù-samudra-parikhä-paryantam urvé-talaà
vartante’pi ca tatra tatra rasikä goñöhéñu saktä nåpäù |
ekas tatra nirädaro bhavati ced anyo bhavet sädaro
väg-devé vadanämbuje vasati cet ko näma déno janaù ||165||
guru-bhaktyä, yathä—
tiñöhan bhäti pituù puro bhuvi yathä siàhäsane kià tathä
yat saàvähayataù sukhaà hi caraëau tätasya kià räjyataù |
kià bhukte bhuvana-traye dhåtir asau bhuktojjhite yä guror
äyäsaù khalu räjyam ujjhita-guros taträsti kaçcid guëaù ||166||
(nägänanda 1.7)
nänärtha-siddhyä, yathä—
krodhändhaiù sakalaà hataà ripu-kulaà païcäkñatäs te vayaà
päïcälyä mama durnayopajanitas térëo nikärärëavaù |
tvaà devaù puruñottamaù sukåtinaà mäm ädåto bhäñase
kià nämänyad ataù paraà bhagavato yäce prasannäd aham ||167||
(veëé-saàhäraù 6.45)
atha (25) harñaù—
manorathasya läbhena siddhyä yogyasya vastunaù | 78
mitra-saìgama-devädi-prasädädeç ca kalpitaù ||168||
manaù-prasädo harñaù syäd atra neträsya-phullatä | 79
priyäbhäñaëam äçleñaù pulakänäà prarohaëam |
svedodgamaç ca hastena hasta-sampéòanädayaù ||169|| 80
manorathasya läbhena, yathä—
niväta-padma-stimitena cakñuñä
nåpasya käntaà pibataù sutänanam |
mahodadheù püra ivendu-darçanäd
guruù praharñaù prababhüva nätmani ||170|| (ra.vaà. 3.17)
yogya-vastu-siddhyä, yathä—
sa rägavän aruëa-talena päëinä
pulomajä-pada-tala-yävakair iva |
harià hariù stanita-gabhéra-heñitaà
mukhe nirämiña-kaöhine mamärja tam ||171||
atra uccaiùçravaso läbhena devendrasya harñaù |
mitra-saìgamäd, yathä—
ibha-kumbha-tuìga-kaöhinetaretara-
stana-bhära-düra-viniväritodaräù |
pariphulla-gaëòa-phalakäù parasparaà
parirebhire kukura-kaurava-striyaù ||172|| (mäghe 13.16)
mitra-saìgamaù püjyädi-saìgamädénäm apy upalakñaëam |
püjya-saìgamena, yathä—
yugänta-käla-pratisaàhåtätmano
jaganti yasyäà savikäsam äsata |
tanau mamus tatra na kaöabha-dviñas
tapadhanäbhyägama-sambhavä mudaù ||173|| (çi.va. 1.23)
deva-prasädäd, yathä—
tasyäù prasannendu-mukhaù prasädaà
gurur nåpäëäà gurave nivedya |
praharña-cihnänumitaà priyäyai
çaçaàsa väcä punaruktayeva ||174|| (ra.vaà. 2.68)
ädi-çabdäd guru-räja-prasädädayaù | guru-prasädäd, yathä—
asmad-gotra-mahattaraù kratu-bhujäm adyäyam ädyo ravir
yajväno vayam adya te bhagavaté bhür adya räjanvaté |
adya svaà bahu manyate sahacarair asmäbhir äkhaëòalo
yenaitävad arundhaté-patir api svenänugåhëäti naù ||175|| (a.rä. 1.18)
räja-prasädäd, yathä—
prétir asya dadato’bhavat tathä
yena tat-priya-cikérñavo nåpäù |
sparçitair adhikam ägaman mudaà
nädhiveçma-nihitair upäyanaiù ||176|| (çi.va. 14.47)
atha (26) autsukyam—
käläkñamatvam autsukyam iñöa-vastu-viyogataù |
tad-darçanäd ramya-vastu-didåkñädeç ca tat-kriyäù ||177|| 81
tvaränavasthitiù çayyä-sthitir uttäna-cintane |
çaréra-gauravaà nidrä-tandrä-niùçvasitädayaù ||178|| 82
tatra iñöa-vastu-viyogät—
saàkñipyante kñana iva kathaà dérgha-yämä triyämä
sarvävasthäsv ahar api kathaà manda-mandätapaà syät |
itthaà cetaç caöula-nayane durlabha-prärthanaà me
gäòhoñmäbhiù kåtam açaraëaà tvad-viyoga-vyathäbhiù ||179|| [me.dü. 2.48]
tatra iñöa-vastu-darçanät—
äyäte dayite manoratha-çatair nétvä kathaïcid dinaà
gatvä väsa-gåhaà jaòe parijane dérghäà kathäà kurvati |
dañöäsméty abhidhäya satvara-padaà vyädhüya cénäàçukaà
tanvaìgyä rati-kätareëa manasä nétaù pradépaù çamam ||179|| [amaru 77]
ramya-didåkñayä, yathä—
kåtävaçeñeëa savibhrameëa
niñkélitenädhvani püritena |
prasädhanenäcyuta-darçanäya
pura-striyaù çiçriyire gaväkñän ||180||
atha (27) augryam—
aparädhävamänäbhyäà cauryääbhigrahaëädibhiù |
asat-praläpanädyaiç ca kåtaà caëòatvam ugratä ||181|| 83
kriyäs taträsya-nayana-rägo bandhana-täòane |
çirasaù kampanaà kheda-vadha-nirbhartsanädayaù ||182|| 84
aparädhäd, yathä—
praëayi-sakhé-saléla-parihäsa-rasädhigatair
lalita-çiréña-puñpa-hananair api tämyati yat |
vapuñi vadhäya tatra tava çastram upakñipataù
patatu çarasy akäëòayam adaëòaà ivaiña bhujaù ||183|| (mä.mä. 5.31)
atra mälaté-nikära-rüpäparädhäd mädhavasyaugryam |
avamänäò, yathä—
ajïäta-pürvä dviñatäm avajïäà
vijïäpayantaà pratiruñöa-cetäù |
äjïä-haraà präjïa-vinindya-karmä
yajïäçi-vairé gadayä jaghäna ||184||
cauryäbhigrahaëäd, yathä—
bhuja-viöapa-madena vyartham andhambhaviñëur
dhig apasarasi cauraàkäram äkruçyamänaù |
tvad-urasi vidadhätu sväm avaskära-kelià
kuöila-karaja-koöi-krüra-karmä jaöäyuù ||185|| (a.rä. 5.11)
1 Quoted just above.
2 Quoted above at 1.157.
3 Variant found in K.L.Joshi edition:
häsya-çåìgära-bahulä kaiçiké paricakñitä |
sätvaté cäpi vijïeyä vérädbhuta-çamäçrayä ||
raudre bhayänake caiva vijïeyärabhaöé budhaiù |
bébhatse karuëe caiva bhäraté samprakértitä ||
4 Çåìgära-tilaka reading: çåìgära-häsya-karuëa-rasänäà parivåddhaye | eñä våttiù paryoktavyä prayatnena budhair yathä ||
5 Another reading in some manuscripts:
anubhävas tu naiñphalya-matir nirveda ucyate |
atra cintäçru-niùçvasa-vaivarëyocchväsa-dénatä ||
6 The following half karika is found in only one edition: (çéta-jvare tu ceñöäù syuù santäpaç cäìga-sädanam | This does not appear to be serious. (See karika 54)
7 pürvärdha-mätraà gäthä-saptaçatyäà dåçyate 1.17.
8 This verse appeared previously after kärikä 2.56a.
No hay comentarios:
Publicar un comentario