Rasarnava-sudhakara 3ª Parte de Simhabhupala

Jagadananda Das

Rasarnava-sudhakara 3ª Parte de Simhabhupala

Rasarnava-sudhakara - Simhabhupala: 1ª Parte | 2ª Parte | 3ª Parte | 4ª Parte | 5ª Parte

çré-siàha-bhüpäla-viracito


rasärëava-sudhäkaraù

The Rasärëava-sudhäkara of Siàhabhüpäla. Critically edited with introduction and notes by T. Venkatacharya. Madras: Adyar Library and Research Centre, 1979.

The numbering system has been revised to (1) to rationalize the numbering of the karikas and (2) to integrate karikas and examples. The old numbering of the karikas is given in red.

Abbreviations used in this editon:

amaru. = amaru-çatakam
a.rä. = anargha-räghava
bä.rä. = bäla-rämäyaëa
bha.nä.çä. = bharata näöya-çästra
bhä.pra. = bhäva-prakäçikä (çaradä-tanaya)
ha.nä. = hanuman-näöakaù
karuëäkandala
kä.ä. = kävyädarça
ku.ä. = kuvalayävali (siàha-bhüpäla)
ku.saà. = kumära-sambhava (kälidäsa)
kå.ka. = kåñëa-karëämåtam (lélä-çukaù)
gäthä. = gäthä-sattasäi
mä.mä. = mälaté-mädhava
mä.a.mi. = mälavikägnimitram
çi.va. = çiçupäla-vadhaù (mägha)
me.dü. = meghadüta or megha-sandeça.
nägä. = nägänanda
ra.ä. = ratnävalé (çré-harñasya)
ra.vaà. = raghuvaàçaù (kälidäsa)
sa.ka.ä. = sarasvaté-kaëöhäbharaëam (bhoja)
çaku. or a.ça. = abhijïäna-çakuntalam (kälidäsa)
u.rä.ca. = uttara-räma-carita
vai.ça. = vairägya-çatakam of bhartåhariù
vi.u. = vikramorvaçéyaù
vi.pu. = viñëu-puräëam
ve.saà. = veëi-saàhäraù of näräyaëa-bhaööa

asat-praläpäd, yathä—

katham api na niñiddho duùkhinä bhéruëä vä
drupada-tanaya-päëis tena piträ mamädya |

tava bhuja-bala-darpädhyäyamänasya vämaù
çirasi caraëa eña nyasyate värayainam ||186|| (veëé-saàhära 3.40)

atha (28) amarñaù—

adhikñepävamänädyaiù krodho’marña itéryate |

tatra sveda-çiraù-kampäv ädhomukhya-vicintane | 85

upäyänveñaëotsäha-vyavasädayaù kriyäù ||187||

tatra adhikñepäd, yathä—

iti bhéñma-bhäñita-vaco’rtham

adhigatavatäm iva kñaëät |

kñobham agamad atimätram

atho çiçupäla-pakña-påthivé-bhåtäà gaëaù ||188|| (çi.va. 15.47)

avamänäd, yathä—

dhvaàsena hådayaà sadyaù paribhütasya me paraiù |

yady amarñaù pratékäraà bhujälambaà na lambhayet ||189|| (ki.a. 11.57)

atha (29) asüyä—

para-saubhägya-sampatti-vidyä-çauryädi-hetubhiù | 86

guëe’pi doñäropaù syäd asüyä tatra vikriyäù |

mukhäpavartanaà garhä bhrü-bhedänädarädayaù ||190|| 87

para-saubhägyena, yathä—

mä garvam udvaha kapola-tale cakästi

känta-svahasta-likhitä mama maïjaréti |

anyäpi kià na sakhi bhäjanam édåçénäà

vairé na ced bhavati vepathur antaräyaù ||191||

(keçaöasyeti subhäñita-ratna-koçe)

para-sampattyä, yathä—

lokopakäriëé lakñméù satäà vimala-cetasäm |

tathäpi täà vilokyaiva düyante duñöa-cetasaù ||192||

para-vidyayä, yathä—

pratyakñädi-prabhä-siddha-viruddhärthäbhidhäyinaù |

vedäntä yadi çästräëi bauddhaiù kim aparäddhyate ||193|| (pra.ca. 2.4)

yathä vä—

guëädhäre gaure yaçasi paripürëe vilasati

pratäpe cämiträn dahati tava siàha-kñitipate |

navaiva draväëéty akathayad aho müòhatama-dhéç

caturdhä tejo’pi vyabhajata kaëädo munir api ||194||

atra prauòha-kavi-samaya-prasiddha-märgänusäriëo vaktuù parimita-dravya-vädini kaëäde mahaty asüyä müòhatama-dhér iti väg-ärambheëa vyajyate |

para-çauryeëa, yathä—

stré-mätraà nanu täöakä bhågu-suto rämas tu vipraù çucir

märéco måga eva bhéti-bhavanaà välé punar vänaraù |

bhoù käkutstha vikatthase kim atha vä véro jitaù kas tvayä

dor-darpas tu tathäpi te yadi samaà ko-daëòam äropaya ||195||

(hanuman-näöaka 14.21)

atha (30) cäpalyam—

räga-dveñädibhiç citta-läghavaà cäpalaà bhavet |

ceñöäs taträvicäreëa parirambhävalambane | 88

niñkäsanokti-päruñye täòanäjïäpanädayaù ||196||

rägeëa, yathä—

vijanam iti baläd amuà gåhétvä

kñaëam atha vékñya vipakñam antike’nyä |

abhipatitu-manä laghutva-bhéter

abhavad amuïcati vallabhe’tigurvé ||197|| (çi.va., 7.57)

dveñeëa, yathä—

pädäghätaiù surabhir abhitaù satvaraà täòanéyo

gäòhämodaà malaya-marutaù çåìkhalädäma datta |

kärägäre kñipata tarasä païcamaà räga-räjaà

candraà cürëékuruta ca çiläpaööake piñöa-bimbam ||198|| (bäla-rämäyaëa 5.49)

atra sétä-viraheëa rävaëasya vasantädi-viñaya-dveñeëa tat-tad-adhidevatänäà täòanä-jïäpanädibhir anubhävaiç cäpalyaà dyotyate |

atha (31) nidrä—

mada-svabhäva-vyäyäma-niçcintatva-çramädibhiù | 89

mano-nimélanaà nidrä ceñöäs taträsya-gauravam ||199||

äghürëamäna-netratvam aìgänäà parimardanam | 90

niùçväsocchväsane sanna-gätratvaà netra-mélanam |

çarérasya ca saìkoco jäòyaà cety evam ädayaù ||200|| 91

madäd, yathä—

yasmin mahéà çaàsati väëinénäà

nidräà vihärärdha-pathe gatänäm |

väto’pi näsraàsayad aàçukäni

ko lambayed äharaëäya hastam ||201|| (ra.vaà. 6.75)

svabhäväd, yathä—

uttänäm upadhäya bähulatikäm ekäm apäìgäçrayäm

anyäm apy alasäà nidhäya vipuläbhoge nitamba-sthale |

névéà kiïcid iva çlathäà vidadhaté niùçväsam unmuïcaté

talpotpéòana-tiryag-unnata-kucä nidräti çätodaré ||202||

vyäyämäd, yathä—

alasa-lulita-mugdhänyadhva-saïjäta-khedäd

açithila-parirambhair datta-saàvähanäni |

parimådita-måëälé-durbaläny aìgakäni

tvam urasi mama kåtvä yatra nidräm aväptä ||203|| (u.rä.ca. 1.24)

naiçcintyäd, yathä—

dattendräbhaya-vibhramädbhuta-bhujäsambhära-gambhérayä

tvad-våttyä çithilékåtas tribhuvana-träëäya näräyaëaù |

antas toña-tuñära-saurabha-maya-çväsäniläpüraëa-

präëottuìga-bhujaìga-talpam adhunä bhadreëa nidräyate ||204|| (a.rä. 1.27)

çramäd, yathä—

kevalaà priyatamä-dayälunä

jyotiñäm avanatäsu paìktiñu |

tena tat-parigåhéta-vakñasä

netra-mélana-kutühalaà kåtam ||205|| (ku.saà. 8.84)

atha (32) suptiù—

udreka eva nidräyäù suptiù syät tatra vikriyäù |

indriyoparatir netra-mélanaà srasta-gätratä | 92

utsvapnäyitanaiç calya-çväsocchväsädayo’pi ca ||206||

yathä—

avyäsurantaù-karuëärasärdrä

nisarga-niryan-nigamänta-gandhä |

çväsäniläs tväà svapato muräreù

çayyä-bhujaìgendra-nipéta-çeñäù ||207||

atha (33) bodhaù—

svapna-sparçana-nidhväna-nidrä-sampürëatädibhiù | 93

prabodhaç cetanäväptiç ceñöäs taträkñi-mardanam ||208||

çayyäyä mokñaëaà bähu-vikñepo’ìguli-moöanam | 94

çiraù-kaëòüyanaà cäìga-valanaà caivam ädayaù ||209||

svapnäd, yathä—

tribhäga-çeñäsu niçäsu ca kñaëaà

nimélya netre sahasä vyabudhyata |

kva nélakaëöha vrajaséty alakñya-väg

asatya-kaëöhärpita-bähu-bandhanä ||210|| (ku.saà. 5.57)

sparçanäd, yathä—

äghräya cänanam adhistanam äyatäkñyäù

suptaà tadä tvarita-keli-bhuvä çrameëa |

präbhätikaù pavana eña saroja-gandhé

präbodhayan maëi-gaväkña-samägato mäm ||211||

çabdäd, yathä—

uñasi sa gaja-yütha-karëa-tälaiù

paöu-paöaha-dhvnaibhir vinéta-nidraù |

aramata madhuräëi tatra çåëvan

vihaga-viküjita-vandi-maìgaläni ||212|| (ra.vaà. 9.71)

nidrä-sampürtyä, yathä—

te ca präpur udanvantaà bubudhe cädi-püruñaù |

avyäkñepo bhaviñyantyäù kärya-siddher hi lakñaëam ||213|| (ra.vaà. 10.6)

uttamädhama-madhyeñu sättvikä vyabhicäriëaù | 95

vibhävair anubhävaiç ca varëanéyä yathocitam ||214||¹

udvega-sneha-dambherñyä-pramukhäç citta-våttayaù | 96

ukteñv antarbhavantéti na påthaktvena darçitäù ||215||

tathä hi—para-pratäraëa-rüpa-dambhasya jihmatävahitthäyäm antar-bhävaù | citta-dravatä-lakñaëasya snehasya harñe’ntarbhävaù | sva-viñaya-däna-mänädy-amarñaëa-rüpäyä érñyäyä amarñe’ntarbhävaù | para-viñayäyäs tv asüyäyäm | udvegasya tu nirveda-viñädädiñu yathocitam antarbhäva ity ädi drañöavyam | tathä ca bhäva-prakäçikä-käraù—

anye’pi yadi bhäväù syuç citta-våtti-viçeñataù |

antarbhävas tu sarveñäà drañöavyo vyabhicäriñu ||216|| iti |

vibhäväç cänubhäväç ca te bhavanti parasparam | 97

kärya-käraëa-bhävas tu jïeyaù präyeëa lokataù ||217||

tathä hi—santäpasya dainyaà prati vibhävatvaà glänià pratyanubhävatvaà ca | prahärasya pralaya-mohau prati vibhävatvam augryaà pratyanubhävatvaà ca | viñädasya utpätävegaà pratyanubhävatà stambhaà prati vibhävatvam | vyädher gläni-stambha-pralayädén prati vibhävatvam |

svätantryät päratantryäc ca te dvidhä vyabhicäriëaù | 98

para-poñakatäà präptäù paratanträ itéritäù |

tad-abhäve svatanträù syur bhävä iti ca te småtäù ||218|| 99

tatra päratantryeëa nirvedo, yathä—

kuryuù çastra-kathäm amé yadi manor vaàçe manuñyäìkuräù

syäc ced brahma-gaëo’yam äkåti-gaëas tatreñyate ced bhavän |

samräjäà samidhäà ca sädhakatamaà dhatte chidäkäraëaà

dhiì maurvé-kuça-karñaëolbaëa-kiëa-granthir mamäyaà karaù ||219|| (a.rä. 4.44)

ity atra nirvedasya krodhäìgatvam |

nirvedasya svatantratvaà, yathä—

präptäù çriyaù sakala-käma-dudhäs tataù kià

nyastaà padaà çirasi vidviñatäà tataù kim |

sampäditäù praëayino vibhavais tataù kià

kalpaà sthitäs tanubhåtäà tanavas tataù kim ||220|| [vai.ça. 67]

ityädi | atra nirvedasyänanyäìgatvät svatantratvam |

nanu nirvedasya çänta-rasa-sthäyitvaà kaiçcid uktam | tat katham asya anya-rasopakaraëatvam iti ced, ucyate | sati khalu gräme sémä-sambhävanä | sthäyitvaà näma saàskära-päöavena bhävasya (väsanä-rüpeëa sthitasya käraëa-vaçäd udbodhitasya) muhur muhur navébhävaù | tena nirveda-väsanä-väsitaà bhävaka-cetasi naiñphalyäbhimateñu vibhävädiñu (bhävakänäà prathamaà pravåtter eväsambhavät) tat-sämagré-phala-bhütasya nirvedasyotpattir eva na saìgacchate | kià punaù sthäyitvam | kià ca asati nirveda-sthäyini çänta-rüpo bhävakänäm äsvädaç citra-gata-kadalé-phala-rasäsväda-lampaöänäà räja-çukänäà viveka-sahodaro bhaved iti kåtaà saàrambheëa |

viñädasya paratantratvaà, yathä—

väraà väraà tirayati då;cäm udgato bäñpa-püras

tat-saìkalpopahita-jaòima-stambham abhyeti gätram |

sadyaù svidyann ayam aviratotkampa-loläìgulékaù

päëir lekhä-vidhiñu nitaräà vartate kià karomi ||221|| (mä.mä. 1.38)

atra viñädasya çåìgäräìgatvam | svatantratvaà, yathä—

saïcäriëé dépa-çikheva rätrau

yaà yaà vyatéyäya patiàvarä sä |

narendra-märgäööa iva prapede

vivarëa-bhävaà sa sa bhümi-pälaù ||222|| (ra.vaà. 6.67)

ity atra viñädasyänanyäìgatvam | evam anyeñäm api svatantratva-paratantratve tatra tatrohanéye |

äbhäsatä bhaved eñäm anaucitya-pravartitäm |

asatyatväd ayogyatväd anaucityaà dvidhä bhavet | 100

asatyatva-kåtaà tat syäd acetana-gataà tu yat ||223||

yathä—

kas tvaà bhoù, kathayämi daiva-hatakaà mäà viddhi çäkhoöakaà
vairägyäd iva vakñi, sädhu viditaà, kasmäd idaà, kathyate |

vämenätra vaöas tam adhvaga-janaù sarvätmanä sevate
na cchäyäpi paropakära-karaëe märga-sthitasyäpi me ||224||

atra våkña-viçeñatväd acetane çäkhoöake citta-vikärasyäsambhavänucito nirvedo’yam äbhäsatvam äpadyate |

ayogyatva-kåtaà proktaà néca-tiryaì-naräçrayam ||225|| 101

tatra néca-tiryag-gataà, yathä—

velä-taöe prasüyethä mä bhüù çaìkita-mänasä |

mäà jänäti samudro’yaà öiööibhaà sähasa-priyam ||226||

atra yadi samudra-veläyäà prasüye tarhi udvela-kallola-mäläbhir mamäpatyäni håtäni bhaveyur iti çaìkitäyäà nija-gåhiëyäà kaçcit öiööibhaù pakñi-viçeño garväyate | tad ayaà garvo néca-tiryag-gatatväd äbhäso nätéva svadate |

néca-naräçrayo, yathä—

atyuttäna-çayälunä kara-yuga-präptopadhäna-çriyä

gandhürasya taros tale ghuöa-puöa-dhvänänusandhäyibhiù |

dérghaiù çväsa-bharaiù saphütkåti-çatair äsphoöitoñöha-dvayaà

tat-pürvaà kåñi-karmaëi çramavatä kñudreëa nidräyate ||227||

utpatti-sandhi-çävalya-çäntayo vyabhicäriëäm |

daçäç catasras tatra utpattir bhäva-sambhavaù ||228|| 102

yathä—

evaà vädini devarñau pärçve pitur adhomukhé |

lélä-kamala-paträëi gaëayämäsa pärvaté ||229|| (ku.saà. 6.84)

atra lajjäyäù harñasya vä samutpattiù |

sarüpam asarüpaà vä bhinna-käraëa-kalpitam |

bhäva-dvayaà milati cet sa sandhir iti géyate ||230|| 103

svarüpayoù sandhir, yathä—

ari-vrajänäm anapota-siàha-

khaòga-prahärair avani gatänäm |

priyä-janäìka-prahitäìgakänäà

bhavanti netränta-nimélanäni ||231||

atra näyaka-khaòga-prahära-priyä-janäìga-sparçäbhyäà kalpitayoù pratinäyakeñu mohayoù sandhir netränta-nimélanena vyajyate |

asarüpayoù sandhir, yathä—

çré-siàha-bhüpa-pratinäyakänäà

svidyanti gäträny ativepitäni |

tat türya-saàvädiñu garjiteñu

priyäbhir älambita-kandharäëäm ||232||

atra garjiteñu näyaka-saànäha-niùsäëa-çaìkayäìkuritasya pratinäyakänäà träsasya priyäliìgana-taraìgitasya ca harñasya sveda-vepathu-sädåçya-kalpita-saàçleñaù sandhiù |

atyärüòhasya bhävasya vilayaù çäntir ucyate ||233|| 104ab

yathä—

çuddhäntasya nivärito’py anunayair niùçaìkam aìkürito

våddhämätya-hitopadeça-vacanai ruddho’pi våddhià gataù |

mänodreka-taruù pratikñiti-bhujäm ämülam unmülyate

vähinyäm anapota-siàha-nåpater älokitäyäm api ||234||

atra hitopadeçänädarädhirüòhasya pratinäyaka-gatasya garvasya çäntir ämülam unmülyata iti väg-ärambheëa vyajyate |

çavalatvaà tu bhävänäà saàmardaù syät parasparam ||235|| 104

yathä—

ko vä jeñyati soma-vaàça-tilakän asmän raëa-präìgaëe

hantäsmäsu paräìmukho hata-vidhiù kià durgam adhyäsmahe |

asmat-pürva-nåpän asau nihatavän dérghän dhig asmad-bhujän

kià väkyair anapota-siàha-nåpateù sevaiva kåtyaà param ||236||

atra garva-viñädäsüyä-cintä-småty-amarña-nirveda-maténäà saàmardo bhäva-çävalyam ity ucyate |

dig-antaräla-saïcära-kértinä siàha-bhübhujä |

evaà saïcäriëaù sarve sa-prapaïcaà nirüpitäù ||237|| 105

iti saïcäri-bhäväù |

atha sthäyinaù—

sajätéyair vijätéyair bhävair ye tv atiraskåtäù |

kñräbdhivan nayanty anyän svätmatvaà sthäyino hi te ||238|| 106

bharatena ca te kathitä rati-häsotsäha-vismaya-krodhäù |

çoko’tha jugupsä bhayam ity añöau lakñma vakñyate teñäm ||239|| 107

tatra ratiù—

yünor anyonya-viñayä sthäyinécchä ratir bhavet |

nisargeëäbhiyogena saàsargeëäbhimänataù ||240|| 108

upamädhyätma-viñayair eñä syät tatra vikriyäù |

kaöäkña-päta-bhrü-kñepa-priya-väg-ädayo matäù ||241|| 109

tatra nisargeëa ratir, yathä—

alaà vivädena yathä çrutas tvayä

tathävidhas tävad açeñam astu saù |

mamätra bhävaika-rasaà manaù sthitaà

na käma-våttir vacanéyam ékñate ||242|| (ku.saà. 5.82)

atra rüpädi-dåñöa-käraëa-nirapekñä pärvatyäù ratir janmäntara-väsanä-rüpä nisargäd eva bhavati | abhiyogo’bhiniveçaù | tad-eka-paratvam iti yävat |

tena, yathä—

tan me manaù kñipati yat sarasa-prahäram

älokya mäm agaëita-skhalad-uttaréyä |

trastaika-häyana-kuraìga-vilola-dåñöiù

säçliñöavaty amåta-saàvalitair iväìgaiù ||243|| (mä.mä. 4.8)

atrottaréya-skhalanädi-sücitena madayantikä-premäbhiyogena makarandasya tatra ratir utpadyate |

saàsargeëa, yathä—

utpattir deva-yajanäd brahma-vädé nåpaù pitä |

suprasannojjvalä mürtir asyäà snehaà karoti me ||244|| (ma.vé.ca. 1.21)

atra deva-yajana-janakädi-sambandha-gauraveëa sétäyäà rämasya ratiù |

atha abhimäëaù | idam eva mama priyaà nänyad ity abhipräyo’bhimänaù | tena, yathä—

jagati jayinas te te bhävä navendu-kalädayaù

prakåti-madhuräù santy evänye mano madayanti ye |
mama tu yad iyaà yätä loke vilocana-candrikä

nayana-viñayaà janmany ekaù sa eva mahotsavaù ||245|| (mä.mä. 1.39)

atra mädhavasya vilcana-candrikä-nayana-mahotsavädy-abhimänena itara-ramaëéya-vastu-naiùspåhyeëa ca mälatyäà ratiù |

upamayä, yathä—

api turaga-samépäd utpatantaà mayüraà

na sa rucira-kaläpaà bäëa-lakñyécakära |

sapadi gata-manaskaç citra-mälyänukérëe

rati-vigalita-bandhe keça-päçe priyäyäù ||246|| (ra.vaà. 9.67)

atra mågayäntaritäpi daçarathasya priyä-viñayä ratis tadéya-keça-kaläpa-sadåça-keki-kaläpa-darçanenotpadyate |

adhyätmaà svätma-prämäëya-mätram | tena, yathä—

kämaà pratyädiñöäà
smarämi na parigrahaà munes tanayän |

balavat tu düyamänaà
pratyäyayatéva me hådayam ||247|| (çaku. 5.31)

atra duñyantasya nija-citta-santäpa-pratyayena çäpa-vismåtäyäm api çakuntaläyäà ratiù |

viñayäù çabdädayaù | tatra çabdena, yathä mamaiva—

sakhi me niyati-hatäyäs

tad-darçanam astu vä mä vä |

punar api sa veëu-nädo

yadi karëa-pathe patet tad evälam ||248||

atra präg-adåñöe’pi kåñëe veëu-nädena kämavallyä ratiù |

sparçena, yathä—

yad ayaà ratha-saìkñobhäd aàsenäàso rathäìga-suçroëyäù |

spåñöaù saroma-vikriyam aìkuritaà manobhaveneva ||249|| (vi.u. 1.11)

rüpeëa, yathä—

ayaà rämo näyaà sa tu janaka-dharmaà dalitavän

ayaà kämo näyaà sa tu madhumadämodita-manäù |

sakhi jïätaà so’yaà yuvati-nayanotpädana-phalaà

nidänaà bhägyänäà jayati khalu siàha-kñitipatiù ||250||

atra rämädi-smaraëa-hetunä näyaka-rüpätiçayena kasyäçcid ratiù |

rasena, yathä—

haras tu kiïcit parilupta-dhairyaç

candrodayärambha ivämburäçiù |

umä-mukhe bimba-phalädharoñöhe

vyäpärayämäsa vilocanäni ||251|| (ku.saà. 3.67)

atra yadyapi sambhogät präg-ajïätasyädhara-rasasya rasaà prati vibhävatä na saìgacchate, tathäpi prasiddehù sambhävitasya rasasyaiva vibhävatvaà bimba-phalädharoñöha iti padena vyajyate | athavä samäsvädita-däkñäyaëé-bimbädharasya parameçvarasya tad-rasenaiva jananäntara-saìgatäyäm api tasyäà ratiù |

gandhena, yathä mamaiva—

unmélan-nava-mälaté-parimala-nyakkära-baddha-vratair

älolair ali-maëòalaiù pratipadaà pratyäçam äsevitaù |

aìgänäm abhijäta-campaka-rucäm asyä mågäkñyä sphuran-

nämodo’yam adåñöa-pürva-mahimä badhnäti me mänasam ||252||

atra paräçara-muni-prasädena labdhena divyena satyavaté-çaréra-saurabheëa çantanos tasyäà ratiù |

bhojas tu samprayogeëa ratim anyäm udäharat ||253|| 110a

yathä—

unnamayya sakaca-graham oñöhaà

cumbati priyatame haöha-våttyä |

huà huà muïca ma ma meti ca mandaà

jalpitaà jayati bäla-vadhünäm ||254|| (vijjikäyä idam iti subhäñitävaliù)

väkåtaà ca tenaiva | atra tarjanärthamokñaëärtha-väraëärthäëäà mandaà maëdaà prayogän mänavatyäù samprayoge raty-utpattiù pratéyata iti |

samprayogasya çabdädiñv antarbhävän na tan-matam ||255|| 110

tathä hi—uktodäharaëe mänavaté-jalpitasya çabda-rüpatvam eva | tathä ca—

äarapasärioööhaà aghaòiaëäsaà acuàbiaëiòäkaà |

baëëaghialippamuhie tée paricumbaëaà bharimo ||256|| (gäthä 1.22)

[ädara-prasäritoñöham aghaöita-näsam acumbita-niöilam |

varëa-ghåta-lipta-mukhyäs tasyäù paricumbanaà smarämaù ||]

ity ädiñu cumbanädénäm api sparçeñv antar-bhävaù |

[atha raty-avasthäù]

aìkura-pallava-kalikä-praspunaphalabhoga-bhäg iyaà kramaçaù |

premä mänaù praëayaù sneho rägo’nurägaç ca ||257|| 111

atha premä—

sa premä bheda-rahitaà yünor yad bhäva-bandhanaà ||258|| 112a

yathä—

rathäìga-nämnor iva bhäva-bandhanaà

babhüva yat prema parasparäçrayam |

vibhaktam apy eka-sutena tat tayoù

parasparasyopari paryacéyata ||259|| (raghu. 3.24)

atra bheda-käraëe suta-snehe saty api sudakñiëä-dilépayo rater aparihäëena bheda-rahitatvam |

[keñucit lipiñu idam udäharaëam atra dåçyate—

cira-virahiëor utkaëöhärti-çlathékåta-gätrayor

navam iva jagaj jätaà bhüyaç ciräd abhinandatoù |

katham api dine dérghe yäte niçäm adhirüòhayoù

prasarati kathä bahvé yünor yathä na tathä ratiù || (amaru. 39)]

atha mänaù—

yat tu premänubandhena svätantryäd dhådayaìgamam | 112

bahnäti bhäva-kauöilyaà so’yaà mäna itéryate ||260||

yathä—

vyapohituà locanato mukhänilair

apärayantaà kila puñpajaà rajaù |

payodhareëorasi käcid unmanäù

priyaà jaghänonnata-pévara-stané ||261|| (kiräöa 8.19)

aträparädha-sambhävanäyäm api prema-kalpita-svätantryeëa avajïä-rüpaà citta-kauöilyam |

[keñucit lipiñu idam udäharaëam atra dåçyate—

muïca kopam animitta-locane

sandhyayä praëamito’smi nänyathä |

kià na vetsi sahadharma-cäriëaà

cakraväka-sama-våttim ätmanaù || (ku.saà. 8.57)]

atha praëayaù—

bähyäntaropacärair yat prema-mänopakalpitaiù | 113

badhnäti bhäva-viçrambhaà so’yaà praëaya ucyate ||262||

yathä—

pratiçrutaà dyüta-paëaà sakhébhyo

vivakñati preyasi kuïcita-bhrüù |

kaëöhaà karäbhyäm avalambya tasya

mukhaà pidhatte svakapolakena ||263||

atra bhäva-bandhanäparädha-kauöilyayor anuvåttau kaëöhälambanädinopacäreëa visrambhaù |

[keñucit lipiñu idam udäharaëam atra dåçyate—

käïcyä gäòhatarävaruddha-vasana-präntä kim-arthaà punar

mugdhäkñé svapitéti tat-parijanaà svairaà priye påcchati |

mätaù svaptum apéha värayati mäm ity ähita-krodhayä

paryasya svapana-cchalena çayane datto’vakäças tayä || (amaru. 18)]

atha snehaù—

viçrambhe paramäà käñöhäm ärüòhe darçanädibhiù | 114

yatra dravaty antaraìgaà sa sneha iti kathyate ||264||

darçanena, yathä kandarpa-sambhave—

ubhe tadäném ubhayos tu citte

kaduñëa-niùçväsa-cariñëukena |

ekékariñyann anuräga-çilpé

rägoñmaëaiva dravatäm anaiñét ||265||

atra lakñmé-näräyaëayor anyonya-darçanenäntaù-karaëa-dravébhävaù |

sparçanena, yathä—

gäòhäliìgana-vämanékåta-kuca-prodbhinna-romodgamä

sändra-sneha-rasätireka-vigalat-çréman-nitambämbarä |

mä mä mänada mäti mäm alam iti kñämäkñarolläpiné

suptä kià nu måtä nu kià manasi me lénä vilénä nu kim ||266|| (amaru 36)

sa tredhä kathyate prauòha-madhya-manda-vibhedataù | 115

praväsädibhir ajïäta-citta-våttau priye jane |

itara-kleça-käré yaù sa prauòhaù sneha ucyate ||267|| 116

yathä—

etasmän mäà kuçalinam abhijïäna-dänäd viditvä

mä kaulénäd asita-nayane mayy aviçväsiné bhüù |

snehän ähuù kim api virahe dhvaàsinas te tv abhogäd

iñöe vastuny upacita-rasäù prema-räçé bhavanti ||268|| [me.dü. 2.52]

atra proñite yakñe sneha-janitayä tad-anyäsaìga-çaìkayä janitaù priyä-kleçaù mayy aviçväsiné mä bhür iti pratyäçväsanena vyajyate |

atha madhyamaù—

itaränubhaväpekñäà sahate yaù sa madhyamaù ||269|| 117a

yathä—

kià devyäù kåta-dérgha-roña-muñita-snigdha-smitaà tan-mukhaà

kià vä sägarikäà kramoddhata-ruñä santarjyamänäà tathä |

baddhvä nétam ito vasantakam ahaà kià cintayämy adya bhoù

sarväkära-kåta-vyathaù kñaëam api präpnomi no nirvåtim ||270|| (ratnä. 3.19)

atra sägarikänubhaväpekñayä räja-sneho väsavadattäyäà madhyamaù |

atha mandaù—

dvayor ekasya mänädau tad anyasya karoti yaù | 117

naivopekñäà na cäpekñäà sa sneho manda ucyate ||270||

yathä—

manye priyähåtamanäs tasyäù praëipäta-laìghanaà seväm |

evaà hi praëayavaté sä çakyam upekñituà kupitä ||271|| (mä.a.mi. 3.23)

atra kupitäyäm irävatyäm upekñäpekñäbhävasya kathanena räjïaù snehas tad-viñayo mandaù | ädi-çabdäd atiparicayädayaù | yathä—

yaù kaumära-haraù sa eva hi varas tä eva caitra-kñapäs

te conmélita-mälaté-surabhayaù prauòhäù kadambäniläù

sä caiväsmi tathäpi tatra surata-vyäpära-lélä-vidhau

revä-rodhasi vetasé-taru-tale cetaù samutkaëöhate ||272||

atra kasyäçcit svairiëyä gåhiëétva-paricayena pati-daçäà präpte’pi järe upekñäpekñayor abhäva-kathanän mandaù snehaù |

atha rägaù—

duùkham apy adhikaà citte sukhatvenaiva rajyate | 118

yena sneha-prakarñeëa sa räga iti géyate ||273||

kusumbha-nélé-maïjiñöha-räga-bhedena sa tridhä | 119

kusumbha-rägaù sa jïeyo yaç citte rajyati kñaëät |

atiprakäçamäno’pi kñaëäd eva vinaçyati ||274|| 120

yathä—

bahu-ballahassa jä hoi ballahä kahabi païjadi ahäià |

sä kià chaööhaà maggaé katto miööhaà a bahuaà a ||275|| (gäthä 1.72)

[bahu-vallabhasya yä bhavati vallabhä katham api païca-divasäni |

sä kià ñañöhaà mågayate kuto måñöaà ca bahukaà ca ||]

nélé-rägas tu yaù sakto näpaiti na ca dépyate ||276|| 121a

yathä—

yadaiva pürve janane çaréraà

sä dakña-roñät sudaté sasarja |

tadä-prabhåty eva vimukta-saìgaù

patiù paçünäm aparigraho’bhüt ||277|| (ku.saà. 3.53)

atra paçupati-citta-rägaù saté-saìgamäbhäva-niçcayenäpi näpaiti | viñayäbhävän na prakäçate ca |

acireëaiva saàsaktaç ciräd api na naçyati | 121

atéva çobhate yo’sau mäïjiñöho räga ucyate ||278||

yathä—

advaitaà sukha-duùkhayor anugataà sarväsv avasthäsu yad

viçrämo hådayasya yatra jarasä yasminn ahäryo rasaù |

kälenävaraëätyayät pariëate yat sneha-säre sthitaà

bhadraà tasya sumänuñasya katham apy ekaà hi tat präpyate ||279|| (u.rä.ca. 1.38)

räga eva svayaà vedya-daçä-präptyä prakäçitaù | 122

yävad-äçraya-våttiç ced anuräga itéritaù ||279||

yathä mamaiva—

açränta-kaëöhakodgamam anavarata-svedam aviratotkampam |

aniça-mukulitäpäìgaà mithunaà kalayämi tad-avinäbhütam ||280||

atra pärvaté-parameçvarayo ratiù çaréraikya-sambandhena yävad-äçraya-våttiù anubhüta-sarva-rägopaplavatayä sva-saàvedya-daçä-prakäçita-nitya-bhoga-rüpä açränta-romäïcädibhir anubhävair vyajyate |

anye prétià rater bhedm ämananti na tan-matam | 123

asamprayoga-viñayä seyaà harñän na bhidyate ||280||

atha häsaù—

bhäñaëäkåti-veñäëaà kriyäyäç ca vikärataù | 124

laulyädeç ca parasthänäm eñäm anukåter api ||281||

vikäraç cetaso häsas tatra ceñöäù saméritäù | 125

dåñöer vikäro nämauñöha-kapola-spandanädayaù ||282||

bhäñä-vikäro bhäñaëäsambaddhatvädiù | äkåti-vikåtir ativämana-danturatvädiù | veña-vikäro viruddhälaìkära-kalpanä | kriyä-vikäro vikaöa-gatitvädiù | eñäm udäharaëäni kaiçikyäà çuddha-häsyaje narmaëi nirüpitäni drañöavyäni |

laulyäd, yathä—

bäleya-taëòula-vilopa-kadarthitäbhir

etäbhir agni-çaraëeñu sadharmiëébhiù |

uträsahetum api daëòam udasyamänam

äghrätum icchati måge munayo hasanti ||283|| (a.rä. 2.20)

atra mågäëäà santräsana-yañöi-samäghräëa-laulyena munénäà häsaù |

puränukaraëena, yathä—

pi pi priya sa sa svayaà mu mu mukhäsavaà dehi me

ta ta tyaja du du drutaà bha bha bha bhäjanaà käïcanam |

iti skhalita-jalpitaà mada-vaçät kuraìgédåçaù

prage hasita-hetave sahacarébhir adhyaiyata ||284|| (sa.ka.ä.)

atha utsähaù—

çaktir dhariya-sahäyädyaiù phala-çläghyeñu karmasu | 126

satvarä mänasé våttir utsähas tatra vikriyäù ||285||

kälädyavekñaëaà dhairyaà väg-ärambhädayo’pi ca | 127

sahajähärya-bhedena sa dvidhä paribhäñyate ||286||

çaktyä sahajotsäho, yathä—

atho mahendraà girim äruroha

väräà nidhià laìghayituà hanümän |

vämetaräkñi-sphuraëena jäna

kara-sthitäà räghava-kärya-siddhim ||287||

sa eva dhairyeëa, yathä—

çaktyä vakñasi magnayä saha mayä müòhe plavaìgädhipe

nidräëeñu ca vidravatsu kapiñu präptävakäçe dviñi |

mä bhaiñteti nirundhataù kapi-bhaöänasyorjitätma-sthiteù

saumitrer adhiyuddha-bhümi gaditä väcas tvayä na çrutäù ||288||

atra rävaëa-çakti-prahäreëa kñéëa-çakter api lakñmaëasya dhairya-janitotsähaù kapi-bhaöäçväsanädibhir vyajyate |

sahäyena sahajotsäho, yathä—

sa gupta-müla-prayatnaù çuddha-pärñëir ayänvitaù |

ñaò-vidhaà balam ädäya pratasthe vijigéñayä ||289|| (ra.vaà. 4.26)

çaktyähäryotsäho, yathä—

hastälambitam akña-sütra-valayaà karëävataàsékåtaà

srastaà bhrü-yugam unnamayya racitaà yajïopavétena ca |

saànaddhä jaghane ca valkala-paöé päëiç ca dhatte dhanur

dåñöaà bho janakasya yogina idaà däntaà viraktaà manaù ||290|| (bä.rä. 1.53)

dhairya-sahäyäbhyäm ähäryo, yathä—

tava prasädät kusumäyudho’pi

sahäyam ekaà madhum eva labdhvä |

kuryäà harasyäpi pinäka-päëer

dhairya-cyutià ke mama dhanvino’nye ||291|| (ku.saà. 3.10)

atra svabhäva-çakti-rahitasya manmathasya indra-protsähana-janitena dhairyeëa vasanta-sahäyena cähåtotsäho dhairya-cyuti-cikérñä-kathanäd abhivyajyate |

atha vismayaù—

lokottara-padärthänäà tat-pürva-lokanädibhiù | 128

vistäraç cetaso yas tu vismayaù sa nigadyate |

kriyäs taträkñi-vistära-sädhükti-pulakädayaù ||292|| 129

yathä—

çilä kampaà dhatte çiva çiva viyuìkte kaöhinatäm

aho närécchäyäm ayati vanitäbhüyam ayate |

vadaty evaà räme vivalita-mukhé balkalam uraù-

sthale kåtvä baddhvä kaca-bharam udasthäd åñi-vadhüù ||293||

atha krodhaù—

vadhävajïädibhiç citta-jvalanaà krodha éritaù |

eña tridhä bhavet kordha-kopa-roña-prabhedataù ||294|| 130

vadha-cchedädi-paryantaù krodhaù krüra-janäçrayaù |

abhyarthanävadhiù präyaù kopo véra-janäçrayaù ||295|| 131

çatru-bhåtya-suhåt-püjyäç catväro viñayäs tayoù |

muhur dañöoñöhatä bhugna-bhrukuöé-danta-ghaööanam ||296|| 132

hasta-niñpéòanaà gätra-kampaù çastra-pratékñaëam |

sva-bhujävekñaëaà kaëöha-garjädyäù çätrava-krudhi ||297|| 133

vadhena çatru-viñaya-krodho, yathä—

kåtam anumataà dåñöaà vä yair idaà guru-pätakaà

manuja-paçubhir nirmaryädair bhavadbhir udäyudhaiù |

naraka-ripuëä särdhaà teñäà sabhém akiréöinäm

ayam aham asåì-medo-mäàsaiù karomi diçäà balim ||298|| (ve.saà. 3.24)

avajïayä çatru-viñaya-krodho, yathä—

çruti-çikhara-niñadyävadya-mäna-prabhävaà

paçupatim avamantuà ceñöate yasya buddhiù |

pralaya-çamana-daëòoccaëòam etasya so’haà

çirasi caraëam enaà pätayämi tri-väram ||299||

atra parameçvarävajïayä janito dakña-viñayo dadhéci-krodhaù paruña-väg-ärambheëa vyajyate |

bhåtya-krodhe tu ceñöäù syus tarjanaà mürdha-dhananam |

nirbhartsanaà ca bahudhä muhur nirvarëanädayaù ||300|| 134

yathä véränande—

ädhüta-mürdha-daçakaà taraläìulékaà

rükñekñaëaà paruña-huìkåti-garbha-kaëöham |

paçyan niçäcara-mukhäni tato’vatérëaù

saudhät plavaìga-pati-muñöi-hato daçäsyaù ||301||

atra sugréva-sampäte paläyiteñu bhåtyeñu rävaëasya krodho mürdha-dhünanädibhir anubhävair vyajyate |

mitra-krodhe vikäräù syur neträntaù-patad-açrutä |

tüñëéà dhyänaà ca naiçcalyaà çvasitäni muhur muhuù | 135

maunaà vinamra-mukhatä bhugna-dåñöyädayo’pi ca ||302||

yathä mamaiva—

subhadräyäù çrutvä tad-anumatimat tena haraëaà

kåtaà kaunteyena kñubhita-manasaù stabdha-vapuñaù |

namad-vakträù svänte kim api vilikhanto’tikuöilair

apaçyann udbäñpair yadu-patim apäìgair yadu-bhaöäù ||303||

atra subhadrä-haraëänumatyä janitaù kåñëa-viñayo yadünäà krodhaù kuöila-vékñaëädibhir vyajyate |

püjya-krodhe tu ceñöäù syuù sva-nindä namra-vaktratä | 136

anuttara-pradänäìga-sveda-gadgadikädayaù ||304||

yathä véränande—

räma-praväsa-jananéà jananéà vilokya

rükñaà vivakñur api gadgadikäà dadhänaù |

namränanaù kuöila-rajyad-apäìga-dåñöir

jajväla cetasi paraà bharato mahätmä ||305||

çatru-krodhe tu ceñöäù syur bhäva-garbhita-bhäñaëam | 137

bhrübheda-niöila-sveda-kaöäkñaäruëimädayaù ||306||

yathä—

kopena pravidhüta-kuntala-bharaù sarväìgajo vepathuù

kiïcit kokanada-cchadena sadåçe netre svayaà rajyataù |

dhatte käntim idaà ca vaktram anayor bhaìgena bhéma-bhruvoç

candrasyodbhaöa-läïchanasya kamalasyodbhränta-bhåìgasya ca ||307||

(u.rä.ca. 5.36)

atra lavasya candraketoç ca paraspara-viñayaù kopo bhrü-bhedädibhir vyajyate |

bhåtyädi-kopa-tritaye tat-tat-krodhäditäù kriyäù ||308|| 138

atha roñaù—

mithaù stré-puàsayor eva roñah stré-gocaraù punaù |

pratyayävadhir atra syur vikäräù kuöilekñaëam | 139

adhara-sphuraëäpäìga-räga-niùçvasitädayaù ||309||

yathä véränande—

bhrü-bhaìga-bhinnam uparaïjita-locanäntam

äkampitädharam atiçvasitänubandham |

patyur mukhaà kñiti-sutä parilokayanté

kärä-vimuktir api kañöatareti mene ||310||

atra rävaëa-kärägära-çaìkayä janitaù sétä-viñayo rämasya roño bhrü-bhaìgädibhir anubhävair vyajyate |

pratyayävadhitvaà, yathä—

diñöyärdha-çruta-vipralambha-janita-krodhäd ahaà no gato

diñöyä no paruñaà ruñärdha-kathite kiïcin mayä vyähåtam |

mäà pratyäyayituà vimüòha-hådayaà diñöyä kathäntaà gatä

mithyä-düñita-yänayä virahitaà diñöyä na jätaà jagat ||311|| (ve.saà. 2.13)

atra svapna-våttänta-çravaëa-bhränti-janitasya bhänumaté-viñayakasya suyodhana-roñasya svapna-çeña-çravaëa-janita-pratyaya-kåtä çäntiù diñöyety-ädi-väg-ärambheëa vyajyate |

dvedhä nigaditaù stréëäà roñaù puruña-gocaraù | 140

sapatné-hetur ädyaù syäd anyaù syäd anya-hetukaù ||312||

sapatné-hetuko roño vipralambhe prapaïcyate | 141

anya-hetu-kåte tv atra kriyäù puruña-roñavat ||313||

yathä—

mayy eva vismaraëa-däruëa-citta-våttau

våttaà rahaù-praëayam apratipadyamäne |

bhedäd bhruvoù kuöilayor atilohitäkñyä

bhagnaà çaräsanam ivätiruñä smarasya ||314|| (çaku. 5.23)

atra präktana-våttäntäpahnava-janito duñyanta-viñayakaù çakuntalä-roño bhrü-bhaìgädibhir anubhävair vyajyate |

atha çokaù—

bandhu-vyäpatti-daurgaty-adhana-näçädibhiù kåtaù | 142

citta-kleça-bharaù çokas tatra ceñöä vivarëatä ||315||

bäñpodgamo mukhe çoñaù stambha-niùçvasitädayaù | 143

uttamänam ayaà prauòho vibhävair anya-saàçritaiù ||316||

ätma-sthair atirüòho’pi präyaù çauryeëa çämyati | 144

tatra ceñöä guëäkhyäna-nigüòha-ruditädayaù ||317||

para-gata-vibhävair, yathä—

devo rakñatu vaù kilänana-parivyäkérëa-cüòä-bharäà

bhartur bhasmani petuñéà karatala-vyämåñöa-pärçva-kñitim |

hä präëeçvara hä smareti rudatéà bäspäkuläkñéà ratià

dåñövä yasya laläöa-locanam api vyäptäçru nirväpitam ||318||

atra rati-gata-çocya-daçä-vilokanena devasya çoko bäñpodgamena vyajyate |

ätma-gatair, yathä—

ayi karëa karëa-subhagäà prayaccha me

giram udvamann iva mudaà mayi sthiräm |

satatäviyuktam akåtäpriyaà kathaà

våñasena-vatsala vihäya yäsi mäm ||319|| (ve.saà. 5.14)

syäd eña måti-paryantaù sva-parasthais tu madhyame | 145

anativyakta-rudita-pramukhäs tatra vikriyäù ||320||

svagatair madhyamasya, yathä karuëä-kandale—

nyäyopädhir ayaà yad açru-kaëikä muïcanti bandhu-vyaye

rägopädhir ayaà tyajanti viñayän yaj jïätayo dustyajän |

präëänäà punar utkramaù kim upadhis tat kena vijïäyate

devaà cänakadundubhià daçarathaà cekñväku-vaàçyaà vinä ||321||

atra vasudevasya bandhu-vipattijaù çokaù präëotkramaëena vyajyate |

para-gatair, yathä—

nirbhidyanta iväìgakänya-suharair äkranda-saàstambhanaiù

kaëöhe garva-niruddha-bäñpa-vigame väcäà gatir gadgadä |

dhävaty antara-saàstutän api janän kaëöhe grahétuà manaù

käñöhä tasya mamedåçé yadukule kulyaù kathaà jévati ||322||²

atra yadu-kula-dhvaàsanena näradasya çokaù |

hetubhiù svagatair eva präyaù stré-nécayor ayam | 146

maraëa-vyavasäyäntas tatra bhü-pariveñöanam |

urastäòana-nirbheda-pätoccai rodanädayaù ||323|| 147

atha néca-gato, yathä karuëä-kandale—

kacair ardha-cchinnaiù kara-nihita-raktaiù kuca-taöair

nakhotkåttair gaëòair upala-hati-çérëaiç ca niöilaiù |

vidérëair äkrandäd vikala-gaditaiù kaëöha-vivarair

manas takñëotyantaù-pura-parijanänäà sthitir iyam ||324||

stré-gato, yathä—

atha sä punar eva vihvalä

vasudhäliìgana-dhüsara-stané |

vilaläpa vikérëa-mürdhajä

sama-duùkhäm iva kurvaté sthalém ||325|| [ku.saà. 4.4]

atha jugupsä—

ahådyänäà padärthänäà darçana-çravaëädibhiù |

saìkocanaà yan manasah sä jugupsätra vikriyäù ||326|| 148

näsäpidhänaà tvaritä gatir äsya-viküëanam |

sarväìga-dhünanaà kutsä muhur niñöhévanädayaù ||327|| 149

ahådya-darçanäd, yathä—

niñöäpa-svidyad-asthnaù kvathana-pariëaman medasaù pretakäyän

äkåñyäsakta-dhüpän api kuëapa-bhujo bhüyasébhyaç citäbhyaù |

utpakva-sraàsi mäàsa-pracalad-ubhayataù sandhi-nirmukta-märäd

ete niçcüñya jaìghän alakam udayinér majja-dhäräù pibanti ||328||

(mä.mä. 5.17)

atra jaìghä-niçcüñaëa-majja-dhärä-pänädi-janitä piçäca-viñayä mädhavasya jugupsä garhaëena ete kuëapa-bhuja ity anena vyajyate |

çravaëäd, yathä—

medo-majjä-çoëitaiù picchile’ntas

tvak-pracchanne snäyu-baddhästhi-sandhau |

sädhur dehe karma-caëòäla-gehe

badhnäty udyat-püti-gandhe ratià kaù ||329||

atra kasyacid vastu-tattva-vicärägama-çravaëa-janitä dehe jugupsä-rüpä nindä vyajyate |

ghåëä çuddhä jugupsänyä daça-rüpe nirüpitä |

sä heya-çravaëotpanna-jugupsäyä na bhidyate ||330|| 150

atha bhayam—

bhayaà tu mantunä ghora-darçana-çravaëädibhiù |

cittasyätéva cäïcalyaà tat präyo néca-madhyayoù ||331|| 151

uttamasya tu jäyeta käraëair atilaukikaiù |

bhaye tu ceñöä vaivarëyaà stabdhatvaà gätra-kampanam ||332|| 152

paläyanaà parävåtya vékñaëaà svätma-gopanam |

äsya-çoñaëam utkroça-çaraëänveñaëädayaù ||333|| 153

mantur aparädhaù | tasmäd, yathä—

vibhüñaëa-pratyupahära-hastam

upasthitaà vékñya viçämpatis tam |

sauparëam astraà pratisaïjahära

prahveñv anirbandha-ruño hi santaù ||334|| (ra.vaà. 16.80)

ghora-darçanäd, yathä—

paräjitaç cola-bhayena päëòyaù

paläyamäno diçi dakñiëasyäm |

samäkulo värinidhià vigähya

setu-cchidaà däçarathià nininda ||335||

atra yuddha-saàrambha-bhémasya colasya darçanät päëòyasya bhayaà paläyanädibhir vyajyate |

ghora-çravaëäd, yathä—

çrutvä niùsäëa-räëaà raëa-bhuvi bhavato mädhava-kñmädhavendra

präpya pratyarthi-véräù kula-çikhari-guhäà güòha-gäòhändhakäräm |

lénä lüna-pratäpä nija-kaöaka-maëi-çreëikänti-prakarña-

srañöäraà nañöa-dhairyäù kamala-bhuvam aho hanta nindanti mandam ||336||

atilaukikät käraëäd uttamasya, yathä—

açaknuvan soòhum adhéra-locanaù

sahasra-raçmer iva yasya darçanam |

praviçya hemädri-guhä-gåhäntaraà

ninäya bibhyad divasäni kauçikaù ||337|| [mägha 1.53]

atra varëanéyatayä uttama-rävaëaà prati devendrasya (bhétatva-varëanät) madhyamatvaà (eveti tasya uttamatvaà katham iti) näçaìkanéyam | yataù prakåtir eva käraëaà puàsäm uttamatve | na tu varëanä | varëanäyäù käraëatve priyeëa tasyänaparädha-bädhitäù (mäghe 1.61) ity ädibhiù augryädi-bhäva-kathanam (varëanéyatayä) uttamasya rävaëasya nocitaà syät | tasmäd uttama-prakåter api devendrasya lokätirikta-vara-prabhäva-bhéñaëäd rävaëäd bhayam upapadyate |

uttamasyäpi hetuja-bhayänaìgékäre—

vidräëe dravya-näthe savitari tarale jäta-çaìke çaçäìke

vaikuëöhe kuëöha-garve dravati maghavati klänta-käntau kåtänte |

abrahmëyaà bruväëe viyati çata-dhåtäv uddhåtaikägra-haste

päyäd vaù käla-küöaà jhaöiti kavalayan lélayä néla-kaëöhaù ||338||

ity atra vidräva-täralyädibhir udghoñitasya dravya-nätha-saviträdi-gata-bhayasya apaläpaù katham abhidheyaù | tad-apaläpe ca käla-küöa-bhakñaëasya sukaratvät tat-kärya-nirvahaëaika-präëasya nélakaëöha-prabhävotkarñasya kathaà mastakonnamanaà syät |

hetujäd itare prokte bhaye soòhala-sünunä |

kåtrimaà tüttama-gataà gurv-ädén pratyavästavam ||339|| 154

vibhéñikotthaà bäläder viträsitakam ity ubhe |

taträntyam antarbhütaà syäd ghora-çravaëaje bhaye ||340|| 155

bhikñu-bhallüka-corädi-sücanä-kalpitatvataù |

ädyaà tu yukti-käkñyäyäà bhaya-kakñyäà na gähate ||341|| 156

gurv-ädi-saànidhau yasmän nécaiù sthity-ädi-sücitam |

bhävo vinaya eva syäd atha syän näöake yadi ||342|| 157

avahitthatayä tasya bhayatvaà dürato gatam |

ato hetujam evaikaà bhayaà syäd iti niçcayaù ||343|| 158

tathä ca bhäratéye—

etat svabhävajaà syät

sattva-samutthaà tathaiva kartavyam |

punar ebhir eva bhävaiù

kåtakaà mådu-ceñöitaiù käryam ||344|| iti | (nä.çä. 6.71)

nanu cätra svabhävajaà kåtakaà ceti dvividhaà bhayaà pratéyate | tasmät tad-virodha iti cet, maivam | bharatädy-abhipräyam ajänatäà pelavokti-mätra-tätparyeëa na çaìkitavyam | tathä hi—yathä loke maïjiñöhädi-dravyaà sahajo raktimä gäòhataraà vyäpnoti | evaà madhya-nécayor bhayaà svalpa-käraëa-mätre’pi sahajavad dåçyata iti sahajam ity upacaryate | yathä kåtako läkñä-rasaù prayatna-sajjito’pi käñöhädikam antar na vyäpnoti, evam uttama-gataà bhayam iti alaukika-käraëa-prakarñeëäpi kåtakavad eva pratéyata iti kåtakam ity upacaryate | anyathä (tasya västavatve) sväbhävikasya bhayasya däma-darçane’pi samutpatti-prasaìgät |

nanu yadi sväbhävikaà bhayaà (uttamasya) na vidyate (tarhi)—

dväre niyukta-puruñänumata-praveçaù

siàhäsanäntika-careëa sahopasarpan |

tejobhir asya vinivärita-dåñöi-pätair

väkyäd åte punar iva prativärito’smi ||345|| (mä.a.mi. 1.12)

ity ädiñu kathaà bhayotpattir iti ced ucyate | bhéñaëäs trividhäù—äkåti-bhéñaëäù kriyä-bhéñaëäù mähätmya-bhéñaëäç ceti | taträkåti-bhéñaëäù rakñaù-piçäcädayaù | kriyä-bhéñaëäù vérabhadra-paraçuräma-çärdüla-våkädayaù | mähätmya-bhéñaëä deva-naradevädayaù | tato’tra mähätmya-bhéñaëa-räja-darçanäd bhayaà näöyäcäryasya (hara-dattasya) jäyate | na punaù svabhävät | tad etan niùçaàçayaà kåtam aho duräsado räja-mahimä iti pürva-väkyaà grathnatä tenaiva kälidäseneti sarvaà kalyäëam |

bhojenoktäù sthäyino’nye garvaù sneho dhåtir matiù |

sthäsnur evoddhata-preyaù çäntodätta-raseñv api | 159

tatra sneho rater bhedas tridhä cecchätma-tat-kåtaù ||346||

tathä hi—idaà khalu tenaiva preyo-rasa-vädinä mahäräjenodähåtam—

yad eva rocate mahyaà tad eva kurute priyä |

iti vetti na jänäti tat priyaà yat karoti sä ||347|| iti |

tenaiva vyäkåtaà ca—vatsala-prakåter dhéra-lalita-näyakasya priyälambana-vibhäväd utpannaù snehaù sthäyi-bhävo viñaya-saundaryädibhir uddépana-vibhävair uddépyamänaù samupajäyamänair mati-dhåti-småty-ädibhir vyabhicäri-bhävair anubhävaiç ca praçaàsädibhiù saàsåjyamäno niñpannaù preyo-rasa iti pratéyate | rati-prétyor api cäyam eva müla-prakåtir iñyate |

na tävad asya snehasya ratià prati müla-prakåtitvam | raty-aìkura-daçäyäm asyäsambhavät | sambhogecchä-mätraà hi ratiù | saiva prema-mäna-praëayäkhyäbhis tisåbhiù pürva-daçäbhir utkaöébhütä caturtha-daçäyäà citta-dravé-bhäva-lakñaëa-sneha-rüpatäm äpnoti | tathä ca bhäva-prakäçikäyäm—

iyam aìkuritä premëä mänät pallavitä bhavet |

sakorakä praëayataù snehät kusumitä bhavet ||348|| iti |

ato’sminn udäharaëe snehasya rati-rüpeëaiväsvädyatvaà na påthak sthäyitvena | evaà ca snehasya rati-bhedatva-kathanät preyo-rasasyäpi çåìgäräd apåthaktvam artha-siddham |

anye poñä-sahiñëutvän naiva sthäyi-padocitäù ||349|| 160

tathäpi garva-sthäyitvam udähåtam—

apakartäham asméti mä te manasi bhüd bhayam |

vimukheñu na me khaògaù prahartuà jätu väïchati ||350||

(sa.ka.ä., kävyädarça 2.293)

vyäkåtaà ca—atra mayäpakäraù kåta iti yat te cetasi bhayaà tan mä bhüt | mama khaògaù paräìmukheñu na kadäcid api parahartum utsahata iti sarvathaiva rüòho’haìkäraù pratéyate | so’yaà garva-prakåtir uddhato näma raso niñpadyate iti |

na tävad atra garvaù | kià tu pürvam apakartäraà paçcäd bhétaà dviñantam avalokya jätayä sama-ravi-mukhaà na hanmi mä bhaiñér iti väk-sücitayä néce dayayä kasyacid véra-särvabhaumasya çobhä näma pauruña-sättvika-bhävaù pratéyate | yadi vä abhétam api çatruà bhéto yadi tarhi paläyasvety adhikñipatéti garva iti ced astu vä garvaù | tathäpy asatyabhétikalpanä-rüpa-cittädhyavasäya-prakäçana-dväreëa çatru-gata-krodham eva puñëäti | kià ca vimukhäprahära-rüpätma-sambhävanä-rüpa-garvasya asatya-bhéti-kalpanopabåàhaëät poño bhävakänäà vairasyäya, na kevalaà svädäbhäväyeti näsminn udäharaëe garvasya sthäyitvam upapadyate |

dhåteù sthäyitvam api tenaivodähåtam, tathä hi—

sarväù sampattayas tasya santuñöaà yasya mänasam |

upänad-güòha-pädasya nanu carmäståtaiva bhüù ||351|| (sa.ka.ä.) iti |

vyäkåtaà ca | atra kasyacid upaçänta-prakåter dhéra-çänta-näyakasya arthopagamana-mano’nuküla-därädi-sampatter älambana-vibhäva-bhütäyäù samutpanno dhåti-sthäyi-bhävo vastu-tattvälocanädibhir uddépana-vibhävair uddépyamänaù samupajäyamäna-småti-maty-ädibhir vyabhicäri-bhävair väg-ärambhädibhiç cänubhävair anuñajyamäno niñpannaù çänto rasa iti géyate | anye punar asya çamaà prakåtim ämananti | sa tu dhåter eva viçeño bhaviñyatéti |

atra tävad anuküla-dära-siddhi-janitäyäù dhåtes tu rati-paratantratvam äbäla-gopäla-prasiddham | nanu, vastutattvälocanädibhir asyäù sthäyitvaà kalpyate iti cet, na | naiùspåhya-väsanä-väsite bhävaka-citte vibhävädiñv api naiùsvpåhyonmeñäd dhåter müla-ccheda-prasaìgät | artha-sampatti-janitä dhåtis tu agådhnu-lakñaëa-lokottaratva-präpti-vyavasäya-rüpam utsäham anusaranté véropakaraëatäm äpnotéti nätra dhåteù sthäyitvam | dhåti-sthäyitva-niräkaraëa-saàrambheëaiva nañöas tad-viñayaù çama-sthäyé kutra vä léno na jïäyate |

mateù sthäyitvaà tenaivodähåtam | tathä hi—

sädhäraëyän nirätaìkaù kanyäm anyo’pi yäcate |

kià punar jagatäà jetä prapautraù parameñöhinaù ||352|| [ma.vé.ca. 1.31] iti |

vyäkåtaà ca—rämasya udätta-prakåter nisargata eva tattväbhiniveçiné matir nänya-viñaye pravartate | na ca pravåttä uparamati | sä ca séteyaà mama svékära-yogyety evaà-rüpeëa pravåttä rävaëa-prärthanä-lakñmaëa-protsähanäbhyäm uddépyamänä samupajäyamäna-cintä-vitarka-vréòävahittha-småty-ädibhiù kälocitottaränu-méyamänair viveka-cäturya-dhairyaudäryädibhiù saàsåjyamänä udätta-rasa-rüpeëa niñpadyate iti |

atra tävat sétä-viñayä ätma-svékära-yogyatva-niçcaya-rüpä rämasya matis tu rater utpatti-mätra-käraëam eva | tad-aniçcaye rater anaucityät | atra kanyäyäù sädhäraëya-niçcayo matiù | tasyäù sthäyitvam icchäma iti cet, na | sä hi rävaëa-viñaya-lajjäsüyä-doña-niväraëa-dväreëa kärya-karaëäparäìmukhébhäva-lakñaëa-lokottara-tat-präpti-vyavasäya-rüpä rämotsähaà bhävakäsväda-yogyatayä protsähayati |

tad añöäv eva vijïeyäù sthäyino muni-saàmatäù |

sthäyino’ñöau trayastriàçac cäriëo’ñöau ca sättvikäù ||353|| 161

evam ekonapaïcäçad bhäväù syur militä ime |

evaà hi sthäyino bhävän siàha-bhüpatir abhyadhät ||354|| 162

athaiñäà rasa-rüpatvam ucyate siàha-bhübhujä |

vidvan-mänasa-haàsena rasa-bhäva-vivekinä ||355|| 163

ete ca sthäyinaù svaiù svair vibhävair vyabhicäribhiù |

sättvikaiç cänubhävaiç ca naöäbhinaya-yogataù ||356|| 164

säkñätkäram ivänétäù präpitäù svädu-rüpatäm |

sämäjikänäà manasi prayänti rasa-rüpatäm ||357|| 165

dadhyädi-vyaïjana-dravyaiç ciïcädibhir athauñadhaiù |

guòädi-madhura-dravyair yathä-yogaà samanvitaiù ||358|| 166

yadvat päka-viçeñeëa ñäòaväkhyo rasaù paraù |

niñpadyate vibhävädyaiù prayogeëa tathä rasaù | 167

so’yam änanda-sambhedo bhävakair anubhüyate ||359||

nanu näyaka-niñöhasya sthäyi-prakarña-lakñaëasya rasasya sämäjikänubhava-yogyatä nopapadyate | anya-bhavasya tasyänyänubhaväyogät iti cet satyam | ko vä näyaka-gataà rasam äcañöe | tathä hi—sa ca näyako dåñöaù çruto’nukåto vä rasasyäçrayatäm älambate | nädyaù | säkñäd dåñöa-näyaka-ratyäder vréòä-jugupsädi-pratépa-phalatvena svädäbhävät | na dvitéya-tåtéyau | tayor avidyamänatvät | na hy asati äçraye tad-äçritasyävasthänam upapadyate |

nanu bhavatu nämaivam | tathäpi rasasya naöa-gatatve na sämäjikänubhavänupapattir iti cet, na | naöe rasa-sambhavaù kim anubhävädi-sad-bhävena vibhävädi-sambhavena vä | nädyaù, abhyäsa-päöavädinäpi tat-siddheù | kià ca sämäjikeñu yathocitam anubhäva-sadbhäve’pi tvayä teñäà rasäçrayatänaìgékärät | yadi vibhävena taträpi kim anukärya-mälavikädinä (uta) anukäriëä svakäntädinä vä | nädyaù, anaucityät | näpi dvitéyaù, naöe säkñäd-dåñöa-näyakavad açlélatä-pratéteù |

nanu, mälävikädi-vibhäva-viçeñasyänaucityät (sva-vi-)bhävasyäsaànihitatvät (sannihitatve’pi säkñäd-dåñöa-näyakavad açlélatä-pratéteù) ca sämäjikänäm api naöavad eva rasän äçrayatvaà prasajyate iti cet, atra kecana samädadhate—

vibhävädi-bhävänäm anapekñita-bähya-sattvänäà çabdopadhänäd eväsädita-sad-bhävänäm anukäryäpekñayä niùsädhäraëänäm api kävye näöye ca abhidhä-paryäyeëa sädhäraëékaraëätmanä bhävanä-vyäpäreëa sva-sambandhitayä vibhävitänäà säkñäd bhävaka-cetasi viparivartamänänäm älambanatvädy-avirodhäd anaucityädi-viplava-rahitaù sthäyé nirbharänanda-viçränti-svabhävena bhogena bhävakair bhujyate iti |

anye tv anyathä samädhänam ähuù | loke pramadädi-käraëädibhiù sthäyy-anumäne abhyäsa-päöavavatäà sahådayänäà kävye näöye ca vibhävädi-pada-vyapadeçyaiù (mamaivaite çatror evaite taöasthasyaivaite na mamaivaite na çatror evaite na taöasthasyaivaite iti sambandha-viçeña-svékära-parihära-niyamän adhyavasäyät) sva-sambandhitvena anya-sambandhitvena ca sädhäraëyät pratétair abhivyaktébhüto väsanätmatayä sthitaù sthäyé ratyädiù pänaka-rasa-nyäyena carvyamäëo lokottara-camatkära-käré paramänandam iva kandalayan rasa-rüpatäm äpnotéti |

evaà ca bhukti-vyakti-pakñayor ubhayor api sämäjikänäà rasäçrayatvopapatter anyatara-pakña-parigrahägrahäd udäsmahe |

präyeëa bhäratéya-matänusäriëäà prakriyä tu (ittham)—loke käraëa-kärya-sahakäritäm upagataiù kävye näöye vä sarasa-sükti-sudhä-mädhuré-dhuréëair yathoktäbhinaya-sametair vä padärthatvena vibhävänubhäva-saïcäri-vyapadeçaà präpitaiù näyikä-näyaka-candra-candrikä-malayänilädi-bhrü-vikñepa-kaöäkña-päta-sveda-romäïcädi-nirveda-harñädi-rüpair väsanätmakair ätma-sambandhitvenäbhi-matair bhävaiù dharma-kérti-ratänäà ñaò-aìga-näöya-samaya-jïänäà nänä-deça-veña-bhäñä-vicakñaëänäà nikhila-kalä-kaläpa-kovidänäà santyakta-matsaräëäà sakala-siddhänta-vedinäà rasa-bhäva-vivecakänäà kävyärtha-nihita-cetasäà sämäjikänäà manasi mudrä-muditra-nyäyena viparitvartitäù väsitäç cäbhivardhitäù sthäyino bhäväù (väkyärtha-sthänéyäù) kävyärthatvenäbhimatäù bähyärthävalambanätmakäù santo vikäsa-vistara-kñobha-vikñepätmakatayä vibhinnäù tat-tad-rüpeëa (raty-utsähädi-rüpeëa sämäjikaiù) äsvädyamänäù paramänanda-rüpatäm äpnuvantéti sakala-sahådaya-saàvedana-siddhasya rasasya pramäëäntareëa saàsädhana-pariçramaù çrotå-jana-citta-kñobhäya na kevalaà, pratyuta nopayogäyeti prakåtam anusarämaù ||

añöadhä sa ca çåìgära-häsya-vérädbhutä api | 168

raudraù karuëa-bébhatsau bhayänaka itéritaù ||360||

eñüttaras tu pürvasmät sambhüto viñamät samaù | 169

bahu-vaktavyatä-hetoù sakalählädanäd api ||361||

raseñu tatra çåìgäraù prathamaà lakñyate sphuöam | 170

vibhävair anubhävaiç ca sättvikair vyabhicäribhiù ||362||

nétä sadasya-rasyatvaà ratiù çåìgära ucyate | 171

sa vipralambhaù sambhoga iti dvedhä nigadyate ||363||

ayuktayos taruëayor yo’nurägaù parasparam | 172

abhéñöäliìganädénäm anaväptau prakåñyate ||364||

sa vipralambho vijïeyaù sa caturdhä nigadyate | 173

pürvänuräga-mänau ca praväsa-karuëäv iti ||365||

aträyam arthaù—näyikä-näyakayoù präg-asaìgatayoù saìgata-viyuktayor vä (parasparam anuraktayoù) svocita-vibhävair anubhäviç copajäyamänaù parasparänurägo’nyataränurägo vä sväbhilañitäliìganädénäm anaväptau satyäm utpadyamänair vyabhicäribhir anubhävaiç ca prakåñyamäëo vipralambha-çåìgära ity äkhyäyate | sa ca pürvänurägädi-bhedena cäturvidhyam äpadyate |

tatra pürvänurägaù—

yat prema saìgamät pürvaà darçana-çravaëädibhiù | 174

pürvänurägaù sa jïeyaù çravaëaà tad-guëa-çrutiù ||366||

çravaëena pürvänurägo, yathä—

sädhu tvayä tarkitam etad eva

svenänalaà yat kila saàçrayiñye |

vinämunä svätmani tu prahartuà

måñä-giraà tväà nåpatau na kuryäm ||367|| (naiñadhéye 3.77)

atra haàsa-mukhän nala-guëa-çravaëena damayantyäù pürvänurägaù |

pratyakña-citra-svapnädau darçanaà darçanaà matam ||367|| 175

pratyakña-darçanäd, yathä—

taà vékñya sarvävayavänavadyaà

nyavartanänyopagamät kumäré |

na hi praphullaà sahakäram etya

våkñäntaraà käìkñati ñaö-padälé ||368|| (ra.vaà. 6.69)

citra-darçanena, yathä—

lélävadhüta-kamalä kalayanté pakñapätam adhikaà naù |

mänasam upaiti keyaà citra-gatä räjahaàséva ||369|| (ratnävalé 2.8)

atra citragata-ratnävalé-darçanäd vatsa-räjasya pürvänurägaù |

svapna-darçanena, yathä—

svapne dåñöäkärä tam api samädäya gatavaté bhavaté |

anyam upäyaà na labhe praséda rambhoru däsäya ||370||

atra käm api svapne dåñöavataù kasyacin näyakasya pürvänurägaù |

yataù pürvänurägo’yaà saìkalpätmä pravartate |

so’yaà pürvänurägäkhyo vipralambha itéritaù ||371|| 176

päratantryäd ayaà dvedhä daiva-mänuña-kalpanät |

tatra saïcäriëo gläniù çaìkäsüye çramo bhayam ||372|| 177

nirvedautsukya-dainyäni cintä-nidre prabodhatä |

viñädo jaòatonmädo moho maraëam eva ca ||373|| 178

tatra daiva-päratantryeëa, yathä—

çailätmajäpi pitur ucchiraso’bhiläñaà

vyarthaà samarthya lalitaà vapur ätmanaç ca |

sakhyoù samakñam iti cädhika-jäta-lajjä

çünyä jagäma bhavanäbhimukhé kathaàcit ||374|| (ku.saà. 3.75)

atra janakädy-änukülye’pi daiva-päratantryeëa pärvatyäù pürvänurägaù |

mänuña-päratantryeëa, yathä—

dullaho pio me tasmià bhava hiaa ëiräsaà

ammo apaàgo me paripphurai kià bi vämo |

eso so cira-diööho kahaà uëa dakkhidabbo

ëäha maà parähéëaà tui parigaëaa satiëhaà ||375|| (mä.a.mi. 2.4)

[durlabhaù priyo me tasmin bhava hådaya-niräsaà

amho apäìgo me parisphurati kim api vämaù |

eña sa cira-dåñöaù kathaà punar drañöavyaù

nätha mäà parädhénäà tvayi parigaëaya satåñëäm ||]

atra (catuñpada-vastuke géte) devayäné-päratantryeëa çarmiñöhäyäù yayäti-viñayaù pürvänurägaù |

etasminn abhiläñädi maraëäntam anekadhä |

tat-tat-saïcäri-bhävänäm utkaöatväd daçä bhavet ||376|| 179

tathäpi präktanair asyä daçävasthäù samäsataù |

proktäs tad-anurodhena täsäà lakñaëam ucyate ||377|| 180

abhiläñaç cintänusmåti-guëa-saìkértanodvegäù |

saviläpä unmäda-vyädhé jaòatä måtiç ca täù kramaçaù ||378|| 181

tatra abhiläñaù—

saìgamopäya-racita-prärabdha-vyavasäyataù |

saìkalpecchä-samudbhütir abhiläño’tra vikriyäù ||379|| 182

praveça-nirgamau tüñëéà tad-dåñöi-patha-gäminau |

räga-prakäçana-paräç ceñöäù svätma-prasädhanam | 183

vyäjoktayaç ca vijane sthitir ity evam ädayaù ||380||

yathä—

alolaiç ca çväsa-pravidalita-lajjä-parimalaiù

pramodäd udvelaiç cakita-hariëé-vékñaëa-sakhaiù |

amandair autsukyät praëaya-laharé-marma-piçunair

apäìgaiù siàha-kñmä-ramaëam abalä vékñitavaté ||381||

atra räga-prakäçana-parair dåñöi-viçeñair näyake kasyäçcid abhiläño vyajyate |

atha cintä—

kenopäyena saàsiddhiù kadä tasya samägamaù | 184

düté-mukhena kià väcyam ity ädy ühas tu cintanam ||382||

atra névyädi-saàsparçaù çayyäyäà parivartanam | 185

sa-bäñpäkekarä dåñöir mudrikädi-vivartanam |

nirlakñya-vékñaëaà caivam ädyä vikåtayo matäù ||383|| 186

yathä—

udyänaà kim upägatäsmi sukåté devo na kià darçitaù

çré-siàhaù sva-sakhé-mukhena sa kathaà neyaù sa kià vakñyati |

siddhyet tena kadä samägama iti dhyänena savyäkulä

çayyäyäà parivartane çvasiti ca kñiptvä kapolaà kare ||384||

atha anusmåtiù—

arthänäm anubhütänäà deça-kälänuvartinäm |
säntatyena parämarço mänasaù syäd anusmåtiù ||385|| 187

tatränubhävä niùçväso dhyäëaà kåtya-vihastatä |

çayyäsanädi-vidveña ity ädyäù smara-kalpitäù ||386|| 188

yathä—

äräme ratiräja-püjana-vidhäväsanna-saïcäriëo

vyäpäränanapota-siàha-nåpate rägänusandhäyakän |

smäraà smäram amuà kñaëaà çaçimukhé çväsair vivarëädharä

nänyat käìkñati karma kartum ucitaà näste na çete kvacit ||387||

atah guëa-kértanam—

saundaryädi-guëa-çläghä guëa-kértanam atra tu |

romäïco gadgadä väëé bhäva-manthara-vékñaëam | 189

tat-saìga-cintanaà sakhyä gaëòa-svedädayo’pi ca ||388||

yathä—

kià kämena kim indunä surabhiëä kià vä jayantena kià

mad-bhägyaäd anapota-siàha-nåpate rüpaà mayä vékñitam |

anyäs tat-paricaryayeva sudåço hanteti romäïcitä

svidyad-gaëòa-talaà sagadgada-padaà säkhyäti sakhyäù puraù ||389||

atha udvegaù—

manasaù kampa udvegaù kathitas tatra vikriyäù | 190

cintä santäpa-niùçväsau dveñaù çayyäsanädiñu |

stambha-cintäçru-vaivarëya-dénatvädaya éritäù ||390|| 191

yathä—

seväyä anapota-siàha-nåpater yäteñu räjasv atho

tat-strébhiç cirayat suteñu vilasac-cetaù-samudbhräntibhiù |

niùçväsa-glapitädharaà paripatat-saàruddha-bäñpodayaà

kämaà snigdha-sakhé-jane viracitä dénä dåçor våttayaù ||391||

atha viläpaù—

iha me dåk-pathaà präpad ihätiñöhad ihästa ca |

ihälapad ihävätséd ihaiva nyavåtat tathä ||392|| 192

ity ädi-väkya-vinyäso viläpa iti kértitaù |

tatra ceñöäs tu kuträpi gamanaà kvacid ékñaëam | 193

kvacit kvacid avasthänaà kvacic ca bhramaëädayaù ||393||

yathä—

aträbhüd anapota-siàha-nåpatis taträham asmin latä-

kuïje sädaram ékñitäham iha mam änandayan sa smitaiù |

ity äläpavaté vilokitam api vyälokate sambhramäd

yätaà yäti ca satvarä taru-talaà léläta ekäkiné ||394||

atha unmädaù—

sarvävasthäsu sarvatra tan-manaskatayä sadä | 194

atasmiàs tad iti bhräntir unmädo virahodbhavaù ||395||

tatra ceñöäs tu vijïeyä dveñaù sveñöe’pi vastuni | 195

dérghaà muhuç ca niùçväso nirnimeñatayä sthitiù |

nirnimitta-smita-dhyäna-gäna-maunädayo’pi ca ||396|| 196

autsukyäd anapota-siàha-nåpater äkäram älikhya sä

nirvarëyäyam asau mama priya iti premäbhiyoga-bhramät |

äçütthäya tato’pasåtya tarasä kiàcid vivåttänanä

säsüyaà sadara-smitaà sa-cakitaà säkäìkñam älokate ||397||

atha vyädhiù—

abhéñöa-saìgamäbhäväd vyädhiù santäpa-lakñaëaù |

atra santäpa-niùçväsau çéta-vastu-niñevaëam ||398|| 197

jévitopekñaëaà moho mumürñä dhåti-varjanam |

yatra kvacic ca patanaà srastäkñatvädayo’pi ca ||399|| 198

yathä—

saìgatyäm anapota-siàha-nåpater äsakta-ceto-gataiù

kandarpänala-dépitäni sutanor aìgäni paryäkuläù |

vyälimpan hima-bälukä-paricitaiù çré-gandha-sära-dravaiù

sakhyaù päëi-taläni patra-marutä nirväpayantyo muhuù ||400||

atha jaòatä—

idam iñöam aniñöaà tad iti vetti na kiïcana |

nottaraà bhäñate praçne nekñate na çåëoti ca ||401|| 199

yatra dhyäyati niùsaàjïaà jaòatä sä prakértitä |

atra sparçänabhijïatvaà vaivarëyaà çithiläìgatä | 200

akäëòa-huìkåtiù stambho niùçväsa-kåçatädayaù ||402||

yathä—

saìkalpair anapota-siàha-nåpatau saàrüòha-müläìkurair

äkräntä tanutäà gatä smara-çaraiù çäteva çätodaré |

asman-mülam idaà tanutvam iti kià lajjälase locane

präpte pakñma-puöävåtià ratipates tat-ketanaà jåmbhatäm ||403||

atha maraëaà—

tais taiù kåtaiù pratékärair yadi na syät samägamaù | 201

tataù syän maraëodyogah kämägnes tatra vikriyäù ||404||

lélä-çuka-cakorädi-nyäsaù snigdha-sakhé-kare | 202

kala-kaëöha-kaläläpa-çrutir mandänilädaraù |

jyotsnä-praveça-mäkanda-maïjaré-vékñaëädayaù ||405|| 203

yathä—

tanvé darçana-saàjïayaiva laitkäm äpåcchya saàvardhitäà

nyäsékåtya ca çärikäà parijane snigdhe samaà véëayä |

jyotsnäm äviçaté viçärada-sakhé-vargeëa karëäntike

siktena hy anapota-siàha-nåpater nämnä punar jévitä ||406||

atra kecid abhiläñät pürvam icchotkaëöhä-lakñaëam avasthä-dvayam aìgékåtya dvädaçävasthä iti varëayanti | tatrecchä punar abhiläñän na bhidyate | tat-präpti-tvarälakñaëä utkaëöhä tu cintanän nätiricyate ity udäsitam |

atha mäna-vipralambhaù—

muhuù-kåto meti neti pratiñedhärtha-vépsayä |

épsitäliìganädénäà nirodho mäna ucyate ||407|| 204

so’yaà sahetu-nirhetu-bhedäd dvedhätra hetujaù |

érñyayä sambhaved érñyä tv anyäsaìgini vallabhe ||408|| 205

asahiñëutvam eva syäd dåñöer anumiteù çruteù |

érñyä-mäne tu nirvedävahittha-gläni-dénatäù | 206

cintä-cäpalya-jaòatä-mohädyä vyabhicäriëaù ||409||

tatra darçanerñyä-mäno, yathä—

paccakkha-maàtu-käraa ja{i} cumbasi maha ime hada-kapole |

tä majjha pia-sahée bisesao késa biëëao ||410||

[pratyakña-mantu-käraka yadi cumbasi mamaimau hata-kapolau |

tato mama priya-sakhyä viçeñakaù kasmäd vijïätaù ||]

atra näyikä-kapola-cumbana-vyäjena tat-pratibimbitäà sakhéà cumbati näyake tad-érñyayä janito näyikä-mänaù pratyakña-mantukärakety anayä sambuddhyä vyajyate |

bhogäìka-gotra-skhalanotsvapnair anumitis tridhä ||411|| 207

bhogäìkänumiti-janiterñyamäno, yathä mamaiva—

ko doño maëi-mälikä yadi bhavet kaëöhe na kià çaìkaro

dhatte bhüñaëam ardha-candram amalaà candre na kià kälimä |

tat sädhv eva kåtaà kåtaà bhaëitibhir naiväparäddhaà tvayä

bhägyaà drañöum anéçayaiva bhavataù käntäparäddhaà mayä ||412||³

atra maëi-mälikädi-lakñaëa-madana-mudränumiti-priyäparädha-janiterñyä-sambhüto mänaù tat sädhv eva kåtam ity ädibhir viparéta-lakñaëoktibhir vyajyate |

gotra-skhalanena yathä mamaiva—

näma-vyatikrama-nimitta-ruñäruëena

neträïcalena mayi täòanam äcarantyäù |

mä mä spåçeti paruñäkñara-väda-ramyaà

manye tad eva mukha-paìkajam äyatäkñyäù ||413||

utsvapnerñyayä, yathä—

svapna-kértita-vipakñam aìganäù

pratyabhitsur avadantya eva tam |

pracchadänta-galitäçru-bindubhiù

krodha-bhinna-valayair vivartanaiù ||414|| (ra.vaà. 19.22)

çrutiù priyäparädhasya çrutir äpta-sakhé-mukhät ||415|| 208ab

çruti-janiterñyayä mäno, yathä—

aìguly-agra-nakhena bäñya-salilaà vikñipya vikñipya

kià tüñëéà rodiñi kopane bahutaraà phütkåtya rodiñyasi |

yasyäste piçunopadeça-vacanair mäne’tibhümià gate

nirviëëo’nunayaà prati priyatamo madhyasthatäm eñyati ||416|| (amaru. 5)

atra piçuna-sakhé-janopadeça-janito mäno bäñpädibhir vyajyate |

käraëäbhäsa-sambhüto nirhetuù syäd dvayor api | 208

avahitthädayas tatra vijïeyä vyabhicäriëaù ||417||

tatra puruñasya, yathä—

likhann äste bhümià bahir avanataù präëa-dayito

nirähäräù sakhyaù satata-ruditocchüëa-nayanäù |

parityaktaà sarvaà hasita-paöhitaà païjara-çukais

tavävasthä ceyaà visåja kaöhine mänam adhunä ||418|| (amaru. 7)

yathä vä—

alia-pasuttaa viëiméliaccha dehi suhaa majjha oäsaà |

gaëòa-paricuàbaëäpulaiaìga ëa puëo ciräissaà ||419|| (gä.sa. 1.20)

(aléka-prasupta vinimélitäkña dehi subhaga mamävakäçam |

gaëòa-paricumbanä-pulakitäìga na punaç cirayiñyämi ||)

aträléka-sväpäkñi-nimélanädi-sücita-puruña-mäna-käraëasya prasädhana-gåha-vyäpära-nimittaà vilambanasyäbhäsatvam |

striyä, yathä—

muïca kopam animitta-locane

sandhyayä praëamito’smi nänyathä |

kià na vetsi sahadharma-cäriëaà

cakraväka-sama-våttim ätmanaù ||420|| (ku.saà. 8.57)

atra pärvaté-mäna-käraëasya parameçvara-kåta-sandhyä-praëämasyäbhäsatvam |

nanu aliapasuttety atra gaëòa-paricumbanasya niñedho nästi | evaà muïca kopam ity atra ca niñedho na çrüyate | tat katham asya nirhetukasya (meti vä neti vä niñedhäbhäve’pi) mänatvam iti cet | meti neti väcika-niñedhasya upalaksaëatvät (aliapasutteti) pürvasminn udäharaëe apratikriyayä cumbanänaìgékära-lakñaëo niñedho vidyata eva | aparatra (muïca kopam ity atra) punar anuttara-dänädinä anaìgékära-lakñaëo niñedho vaktavya eva |

nanu nirhetukasya mänasya bhäva-kauöilya-rüpa-mänasya ca ko bheda iti ced ucyate | nirhetuka-mäne tu kopa-vyäjena cumbanädi-vilambanät prema-parékñaëaà phalam | bhäva-kauöilya-mäne tu cumbanädy-avilambaù phalam iti spañöa eva tayor bhedaù |

nirhetukaù svayaà çämyet svayaà grähasmitädibhiù ||421|| 209

yathä—

idaà kim äryeëa kåtaà mamäìge

mugdhe kim etad racitaà tvayeti |

tayoù kriyänteñv anubhoga-cihnaiù

smitottaro’bhüt kuhanävirodhaù ||422||

atra lakñmé-näräyaëayor anyonya-mänasya paraspara-kåta-bhoga-cihna-lakñaëa-käraëäbhäsa-janitasya smitottaratayä svayaà çäntir avagamyate |

hetujas tu çamaà yäti yathäyogyaà prakalpitaiù |

sämnä bhedena dänena naty-upekñä-rasäntaraiù | 210

tatra priyokti-kathanaà yat tu tat säma géyate ||423||

tatra yathä mamaiva—

ananya-sädhäraëa eña däsaù

kim anyathä cetasi çaìkayeti |

priye vadaty ädåtayä kayäcin

näjïäyi mäno’pi sakhé-jano’pi ||424||

atra priya-sämokti-janitä kasyäçcid mäna-çäntiù sakhé-jana-mänädy-ajïäna-sücitair äliìganädibhir vyajyate |

sakhyädibhir upälambha-prayogo bheda ucyate ||425|| 211

yathä—

vihäyaitan mäna-vyasanam anayos tanvi kucayor

vidheyas te preyän yadi vayam anullaìghya-vacasaù |

sakhébhyaù snigdhäbhyo giram iti niçamyaiëa-nayanä

niväpämbho datte nayana-salilair mäna-suhåde ||426||

vyäjena bhüñaëädénäà pradänaà dänam ucyate ||427|| 212ab

yathä—

muhur upahasitäm iväli-nädair

vitarasi naù kalikäà kim-artham enäm |

adhirajani gatena dhämni tasyäù

çaöhaù kalir eva mahäàs tvayädya dattaù ||428|| (çi.va. 7.55)

natiù päda-praëämaù syät ||429|| 212c

tayä, yathä—

piçuna-vacana-roñät kiàcid äkuïcita-bhrüù

praëamati nija-näthe päda-paryanta-péöham |

yuvatir alam apäìga-syandino bäñpa-bindün

anayata kuca-yugme nirguëäà hära-vallém ||430||

tüñëéà sthitir upekñaëam ||431|| 212d

yathä—

caraëoäsaëisaëëassa tassa bharimo aëälabantassa |

päaìguööhäbeööhia kesa-diòhäaòòhaëa-suhaà ||432|| (gäthä 2.8)

[caraëävakäça-niñaëëasya tasya smarämo’nälapataù |

pädäìguñöhäveñöhita keça-dåòhäkarñaëa-sukham ||]

atra çayyäyäà caraëävakäça-sthiti-maunädibhir upekñä | tayä janitä mänasya çäntiç caraëäìguñöha-veñöita-keça-dåòhäkarñaëena vyajyate |

äkasmika-bhayädénäà kalpanä syad rasäntaram |

yädåcchikaà buddhi-pürvam iti dvedhä nigadyate | 213

anukülena daivena kåtaà yädåcchikaà bhavet ||433||

tena mäna-çäntir, yathä—

mänam asyä niräkartuà pädayor me patiñyataù |

upakäräya diñöyaitad udéëaà ghana-garjitam ||434|| (kä.ä. 2.290)

atra mäna-praëodana-ghana-garjita-santräsasya priya-prayatnair vinä daiva-vaçena sambhütatväd yädåcchikatvam |

pratyutpanna-dhiyä puàsä kalpitaà buddhi-pürvakam ||435|| 214

yathä—

lélä-tämarasähato'nya-vanitä-niùçaìka-dañöädharaù

kaçcit kesara-düñitekñaëa iva vyämélya netre sthitaù |

mugdhä kuòmalitänanena dadaté väyuà sthitä tasya sä

bhräntyä dhürtatayätha sä natim åte tenäniçaà cumbitä ||436|| (amaru 72)

atra mänäpanodanasya priya-träsasya netra-vyävåtti-naöana-lakñaëatayä näyakasya pratyutpanna-matyä kalpitatväd buddhi-pürvakatvam |

atha praväsaù—

pürva-saìgatayor yünor bhaved deçäntarädibhiù |

caraëa-vyavadhänaà yat sa praväsa itéryate ||437|| 215

taj-janyo vipralambho’pi praväsatvena saàmataù |

harña-garva-mada-vréòä varjayitvä saméritäù ||438|| 216

çåìgära-yogyäù sarve’pi praväsa-vyabhicäriëaù |

käryataù sambhramäc chäpät sa tridhä tatra käryajaù ||439|| 217

buddhi-pürvatayä yünoù saàvidhäna-vyapekñayä |

våtto vartiñyamäëaç ca vartamäna iti tridhä ||440|| 218

dharmärtha-saìgrahäya buddhi-pürvo vyäpäraù käryam | tena våtto, yathä—

kriyä-prabandhäd ayam adhvaräëäm

ajasram ähüta-sahasra-netraù |

çacyäç ciraà päëòu-kapola-lambän

mandära-çünyän alakäàç cakära ||441|| (ra.vaà. 6.23)

atra purandarasya pürvaà çacém ämantrya paçcäd adhvara-pradeça-gamanena tayoù saàvidhän avyapekñayä (käryato) vipralambhasya bhüta-pürvatvam |

vartiñyamäëo, yathä—

bhavatu viditaà chadmäläpair alaà priya gamyatäà

tanur api na te doño'smäkaà vidhis tu paräìmukhaù |

tava yathä tathäbhütaà prema prapannam imäà daçäà

prakåti-capale kä naù péòä gate hata-jévite ||442|| (amaru 30)

vartamäno, yathä—

yäméti priya-puñöäyäù priyäyäù kaëöha-lagnayoù |

vaco-jévitayor äsét puro niùsaraëe raëaù ||443||

atha sambhramät—

ävegaù sambhramaù so’pi naiko divyädibhedataù ||444|| 219a

tatra divyo, yathä—

tiñöhet kopa-vaçät prabhäva-pihitä dérghaà na sä kupyati

svargäyotpatitä bhaven mayi punar-bhävärdram asyä manaù |

täà hartuà vibudha-dviño’pi na ca me çaktäù puro-vartinéà

sä cätyantam agocaraà nayanayor yäteti ko’yaà vidhiù ||445|| (vi.u. 4.9)

atra vipralambhasya käraëäntara-niräsena ko’yaà vidhir iti vidheù käraëatväbhipräyeëa divya-sambhrama-janitatvaà pratéyate |

atha çäpaù—

çäpo vairüpyatäd rüpya-pravåtter dvividho bhavet | 219

praväsaù çäpa-vairüpyäd ahalyä-gautamädiñu ||446||

tädrüpyeëa, yathä—

kaçcit käntä-viraha-guruëä svädhikärät pramattaù

çäpenästaàgamita-mahimä varña-bhogyeëa bhartuù |

yakñaç cakre janaka-tanayä-snäna-puëyodakeñu

snigdha-cchäyä-taruñu vasatià räma-giry-äçrameñu ||447|| [me.dü. 1.1]

atha karuëa-vipralambhaù—

dvayor ekasya maraëe punar ujjévanävadhau | 220

virahaù karuëo’nyasya saìgamäçänuvartanät ||448||

karuëa-bhrama-käritvät so’yaà karuëa ucyate | 221

saïcäriëo’nubhäväç ca karuëe’pi praväsavat ||449||

yathä—

atha madana-vadhür upaplaväntaà

vyasana-kåço pratipälayäà babhüva |

çaçina iva divätanasya rekhä

kiraëa-parikñaya-dhüsarä pradoñam ||450|| (ku.saà. 4.46)

aträkäça-sarasvaté-pratyayena rater vipralambhaù kåçatvädy-anumitair gläny-ädibhiù vyabhicäri-bhävaiù poñitaù samaya-paripälanädibhir anubhävair vyajyate |

atra kecid ähuù—karuëo näma vipralambha-çåìgäro nästi | ubhayälambanasya tasya ekatraiväsambhavät | yatra tv ekasyäpäye sati tad-itara-gatäù praläpädayo bhavanti sa çokän na bhidyate iti | tad ayuktam | yatra punar-ujjévanena sambhogo nästi, tatra satyaà çoka eva | yatra so’sti tatra vipralambha eva | anyathä sambhoga-çiraske anyataräpäya-lakñaëe vairüpya-çäpa-praväse’pi çoka-rüpatväpatteù |

nanv evaà praväsa-karuëayoù ko bheda iti ced ucyate—çaréreëa deçäntara-gamane praväsaù | präëair deçäntara-gamane karuëa iti |

atra kecid ayoga-çabdasya pürvänuräga-väcakatvaà viprayoga-çabdasya mänädi-väcakatvaà cäbhipretya ayogo viprayogaç ceti sambhogäd anyasya çåìgärasya vibhägam ähuù | vipralambha-padasyäprayoge ca käraëaà bruvate—(saìketa-sthänam ägamiñyäméti) uktvä saìketam apräptau tad-vyatikrame (tato) näyikäntaränusaraëe ca vipralambha-çabdasya (mukhyaù) prayogaù | vaïcanärthatvät tasya | (ayoga-viprayoga-viçeñatväd vipralambhasya tädåça-viçeñäbhidhäyakasya vipralambha-çabdasya) tat-sämänyäbhidhäyitve tu vipralambha-çabdasya upacaritatväpatter iti | tad ayuktam | caturvidhe’pi vipralambhe vaïcana-rüpasyärthasya mukhyata eva siddheù | tathä ca çré-bhojaù—

vipralambhasya yadi vä vaïcanämätra-väcinaù |

vinä samäse caturäç caturo’rthän niyuïjate ||451||

pürvänuräge vividhaà vaïcanaà vréòitädibhiù |

mäne viruddhaà tat prähuù punar érñyäyitädibhiù ||452||

nyäviddhaà dérgha-kälatvät praväse tat pratéyate |

viniñiddhaà tu karuëe karuëatvena géyate ||453|| (sa.ka.ä. 5.63,65-6)

atha sambhogaù—

sparçanäliìganädénäm änukülyän niñevaëam | 222

ghaöate yatra yünor yat sa sambhogaç caturvidhaù ||454||

aträyam arthaù—präg-asaìgatayoù saìgata-viyuktayor vä näyikä-näyakayoù paraspara-samägame präg-utpannä tadänéntané vä ratiù prepsitäliìganädénäà präptau satyäà upajäyamänair harñädibhiù saàsåjyamänä candrodayädibhir uddépitä smitädibhir vyajyamänä präpta-prakarñä sambhoga-çåìgära ity äkhyäyate | sa ca vakñyamäëa-krameëa caturvidhaù |

saìkñiptaù saìkérëaù sampannataraù samåddhimän iti te | 223

pürvänuräga-mäna-praväsa-karuëänusambhaväù kramataù ||455||

tatra saìkñiptaù—

yuvänau yatra saàkñiptän sädhvasa-vréòitädibhiù | 224

upacärän niñevete sa saàkñipta itéritaù ||456||

puruña-gata-sädhvasena saìkñipto, yathä—

lélä-hitulia-selo rakkhadu vo rähiäi tthaëa-paööhe |

hariëo puòhama-samäama-saddhasa-basa-bebilo hattho ||457||

(léläbhitulita-çailo rakñatu vo rädhikä-stana-sparçe |

hareù prathama-samägama-sädhvasa-vaça-vepana-çélo hastaù ||)

stré-sädhvasät saìkñipto, yathä—

cumbaneñv adhara-däna-varjitaà

sanna-hasta-madayopagühane |

kliñöa-manmatham api priyaà prabhor

durlabha-pratikåtaà vadhüratam ||458|| (ku.saà. 8.8)

atha saìkérëaù—

saìkérëas tu parädhéna vyaléka-maraëädibhiù | 225

saìkéryamäëaù sambhogaù kiïcit puñpeñu-peçalaù ||459||

yathä—

vimarda-ramyäëi samatsaräëi

vibhejire tair mithunai ratäni |

vaiyätya-visrambha-vikalpitäni

mänävasädäd viçadékåtäni ||460||

atha sampannaù—

bhaya-vyaléka-smaraëädy-abhävät präpta-vaibhavaù | 226

proñitägatayor yünor bhogaù sampanna éritaù ||461||

yathä—

daàta-kkhaaà kabole kaaggahubbellio a dhammillo |

parighummiräa diööhé piägamaà sähai bahüe ||462||

(danta-kñataà kapole kaca-grahodveellitaç ca dhammillaù |

parighürëana-çélä ca dåñöiù priyägamaà sädhayati vadhväù ||)

atra aprathama-sambhogatväd bhayäbhävaù | danta-kñatädiñv aìgärpaëänukülyena vyaléka-smaraëädy-abhävaù | täbhyäm upärüòha-vaibhavaù sampadyate sambhogaù |

atha samåddhimän—

punar ujjévane bhoga-samåddhiù kiyaté bhavet | 227

çiväbhyäm eva vijïeyam ity ayaà hi samåddhimän ||463||

yathä—

candräpéòaà sä ca jagräha kaëöhe

kaëöha-sthänaà jévitaà ca prapede |
tenäpürvä sä samulläsa-lakñmém

indu-spåñöäà sindhu-lekheva bheje ||464||

(abhinandasya kädambaré-kathä-säre, 8.80)

yathä vä—

akalia-parirambha-bibbhamäi

ajaëia-cumbaëa-òambaräi düraà |

aghaòia-ghaëa-täòaëäi ëiccaà

ëamaha aëaàga-rahéëa mohaëäià ||465||

(akalita-parirambha-vibhramäëi

ajanita-cumbana-òambaräëi düram |

aghaöita-ghana-täòanäni nityaà

namatänaìga-ratyor mohanäni ||)

atra punar-ujjévitenaa kämena saha ratyä rater bähyopacäränapekñayaiva tat-phala-rüpa-sukha-präpti-kathanät sambhogaù samåddhyati |

atha häsyaù—

vibhävair anubhävaiç ca svocitair vyabhicäribhiù | 228

häsaù sadasya-rasyatvaà néto häsya itéryate ||466||

taträlasya-gläni-nidrä-vyädhy-ädyä vyabhicäriëaù | 229

eña dvedhä bhaved ätma-para-sthiti-vibhägataù ||467||

ätmasthas tu yadä svasya vikärair hasati svayam ||468|| 230

yathä bäla-rämäyaëe—bhåìgiriöiù (ätmänaà nirvarëya sopahäsam)—aho tribhuvanädhipater asya anucarasya mahärha-veñatä |

kaupénäcchädane valkam akña-sütraà jaöä-cchaöäù |

rudräìkuças tripuëòraà ca veño bhåìgiriöer ayam ||469|| (bä.rä. 2.2)

atra bhåìgiriöiù sva-veña-vaikåtenaiva svayam ätmänaà hasati |

parasthas tu para-präptair etair hasati cet param ||468|| 231a

yathä—

trastaù samasta-jana-häsa-karaù kareëos

tävat kharaù prakharam ullalayäàcakära |

yävac caläsana-vilola-nitamba-bimba-

visrasta-vastram avarodha-vadhüù papäta ||469|| (çi.va. 5.7)

prakåti-vaçät sa ca ñoòhä smita-hasite vihasitävahasite ca | 231

apahasitätihasitake jyeñöhädénäà kramäd dve dve ||469||

tatra smitam –

smitaà cälakñya-daçanaà dåk-kapola-vikäça-kåt ||470|| 232

yathä—

utphulla-gaëòa-maëòalam ullasita-dåg-anta-sücitäkütam |

namayantyäpi mukhämbujam unnamitaà räga-sämräjyam ||471|| (ku.ä. 2.15)

atra gaëòa-maëòala-vikäsa-dåg-antolläsäbhyäà näyikäyäù smitaà vyajyate |

hasitaà, yathä—

tad eva lakñya-daçana-çikharaà hasitaà bhavet ||472|| 233a

smayamänam äyatäkñyäù

kiàcid abhivyakta-daçana-çobhi mukham |

asamagra-lakñya-kesaram

ucchvasad iva paìkajaà dåñöam ||473|| (mä.a.mi. 2.11)

atra kiïcid abhivyakta-daçanatväd idaà hasitam |

vihasitaà, yathä—

tad eva kuïcitäpäìga-gaëòaà madhura-niùsvanam | 233

kälocitaà sänurägam uktaà vihasitaà bhavet ||474||

yathä—

savidhe’pi mayy apaçyati çiçujana-ceñöä-vilokana-vyäjät |

hasitaà smarämi tasyäù sa-svanam äkuïcitäpäìgam ||475||

avahasitam, yathä—

phulla-näsä-puöaà yat syän nikuïcita-çiro’àsakam | 234

jihmävaloka-nayanaà tac cävahasitaà matam ||476||

yathä—

kharväöa-dhammilla-bharaà kareëa

saàspåñöa-mätraà patitaà vilokya |

nikuïcitäàsaà kuöilekñaëäntaà

phullägra-näsaà hasitaà sakhébhiù ||

kampitäìgaà säçru-netraà tac cäpahasitaà bhavet ||477|| 235

yathä—

samaà putra-premëä karaöa-yugalaà cumbitu-mano

gajäsye kåñöäsye niviòa-milad-anyonya-vadanam |

apäyät päyäd vaù pramatha-mithunaà vékñya tad idaà

hasan kréòänåtta-çlatha-calita-tundaù sa ca çiçuù ||478||

atihasitam, yathä—

karopagüòha-pärçvaà yad uddhatäyata-niùsvanam |

bäñpäkuläkña-yugalaà tac cätihasitaà bhavet ||479|| 236

yathä—

iti väcam uddhatam udérya

sapadi saha veëu-däriëä |

soòha-ripu-bala-bharo’sahanaù

sa jahäsa datta-kara-tälam uccakaiù ||480|| (çi.va. 15.39)

atha véraù—

vibhävair anubhävaiç ca svocitair vyabhicäribhiù |

nétaù sadasya-rasyatvam utsäho véra ucyate ||481|| 237

eña tridhä samäsena däna-yuddha-dayodbhaväù |

däna-véro dhåtir harño matyädyä vyabhicäriëaù ||482|| 238

smita-pürväbhibhäñitvaà smita-pürvaà ca vékñitam |

prasäde bahu-dätåtvaà tadvad väcänumoditam | 239

guëäguëa-vicärädyäs tv anubhäväù saméritäù ||483||

yathä—

amuñmai cauräya pratinihata-måtyu-pratibhiye

prabhuù prétaù prädäd uparitana-päda-dvaya-kåte |

suvarëänäà koöér daça daçana-koöi-kñata-girén

gajendränapy añöau mada-mudita-küjan madhulihaù ||484||

yuddha-vére harña-garvämarñädayä vyabhicäriëä | 240

asähäyye’pi yuddhecchä samaräd apaläyanam |

bhétäbhaya-pradänädyä vikäräs tatra kértitäù ||485|| 241

yathä—

rathé niñaìgé kavacé dhanuñmän

dåptah sa räjanyakam eka-véraù |

vilolayämäsa mahä-varähaù

kalpa-kñayodvåttam ivärëavämbhaù ||486|| (ra.vaà. 7.56)

dayä-vére dhåti-mati-pramukhä vyabhicäriëaù |

svärtha-präëa-vyayenäpi vipanna-träëa-çélatä | 242

äçväsanoktayaù sthairyam ity ädyäs tatra vikriyäù ||487||

yathä—

ärtaà kaëöha-gata-präëaà parityaktaà sva-bändhavaiù |

träye nainaà yadi tataù kaù çaréreëa me guëaù ||488|| (nägänanda 4.11)

atha adbhutaù—

vibhävair anubhävaiç ca svocitair vyabhicäribhiù | 243

nétaù sadasya-rasyatvaà vismayo’dbhutatäà vrajet ||489||

atra dhåtyävega-jäòya-harñädyä vyabhicäriëaù | 244

ceñöäs tu netra-vistära-svedäçru-pulakädayaù ||490||

yathä—

soòhähe namateti düta-mukhataù käryopadeçäntaraà

tat tädåk samaräìgaëeñu bhujayor vikräntam avyähatam |

bhétänäà parirakñaëaà punar api sve sve pade sthäpanaà

smäraà smäram arätayaù pulakitä recarla-siàha-prabhoù ||491||

atra näyaka-guëätiçaya-janito virodhinäà vismayaù småti-harñädibhiù vyabhicäribhir upacitaù pulakädibhir anubhävair vyajyamäno’dbhutatvam äpadyate |

atha raudraù—

vibhävair anubhävaiç ca svocitair vyabhicäribhiù | 245

krodhaù sadasya-rasyatvaà néto raudra itéryate ||492||

ävega-garvaugryämarña-mohädyä vyabhicäriëaù | 246

prasveda-bhrukuöé-netra-rägädyäs tatra vikriyäù ||493||

yathä karuëäkandale—

ätmäkñepa-kñobhitaiù péòitoñöhaiù

präptodyogair yaugapadyäd abhedyaiù |

bhindhi-cchindhi-dhvänibhir bhilla-vargair

darpäd andhair äniruddhir niruddhaù ||494||

atra vajra-viñayo bhilla-varga-krodhaù svätmäkñepädibhir uddépitä darpändha-paruña-väg-ärambhädy-anumitair garväsüyädibhiù paripoñitaù svoñöha-péòana-çatru-nirodhädibhir anubhävair abhivyakto raudratayä niñpadyate |

atha karuëaù—

vibhävair anubhävaiç ca svocitair vyabhicäribhiù | 247

nétaù sadasya-rasyatvaà çokaù karuëa ucyate ||495||

aträñöau sättvikä jäòya-nirveda-gläni-dénatäù | 248

älasyäpasmåti-vyädhi-mohädyä vyabhicäriëaù ||496||

yathä karuëäkandale—

kulasya vyäpattyä sapadi çatadhoddépita-tanur

muhur bäñpaà çväsän malinam api rägaà prakaöayan |

çlathair aìgaiù çünyair asakåd uparuddhaiç ca karaëair

yuto dhatte glänià karuëa iva mürto yadupatiù ||497||

atra bandhu-vyäpatti-janito vasudevasya çoko bandhu-guëa-smaraëädibhir uddépito mlänatvendriya-çünyatvädi-sücitair dainya-moha-glänyädi-saïcäribhiù prapaïcito muhur bäñpa-çväsa-malina-mukha-rägädibhir anubhävair abhivyaktaù karuëatvam äpadyate |

atha bébhatsaù—

vibhävair anubhävaiç ca svocitair vyabhicäribhiù | 249

jugupsä poñam äpannä bébhatsatvena rasyate ||498||

atra gläni-çramonmäda-mohäpasmära-dénatäù | 250

viñäda-cäpalävega-jäòyädyä vyabhicäriëaù |

sveda-romäïca-nämägra-cchädanädyäç ca vikriyäù ||499|| 251

yathä—

aàhaù-çeñair iva parivåto makñikämaëòalébhiù

püya-klinnaà vraëam abhimåçan väsasaù khaëòakena |

rathopänte drutam apasåtaà saìkucan netra-koëaà

channa-ghräëaà racayati janaà dadru-rogé daridraù ||500||

atra dardu-rogi-viñayä rathyä-jana-jugupsä makñikä-püyädibhir uddépitä tvaräpasaraëänumitair viñädädibhiù poñitä netra-saìkocanädibhir abhivyaktä bébhatsatäm äpnoti |

atha bhayänakaù—

vibhävair anubhävaiç ca svocitair vyabhicäribhiù |

bhayaà sadasya-rasyatvaà nétaà proktaà bhayänakaù ||501|| 252

tatra santräsa-maraëa-cäpalävega-dénatäù |

viñäda-mohäpasmära-çaìkädyä vyabhicäriëaù | 253

vikriyäs tv äsya-çoñädyäù sättvikäç cäçru-varjitäù ||502||

yathä—

çré-siàha-kñiti-näyakasya ripavo dhäöé-çruter äkuläù

çuñyat-tälu-puöaà skhalat-pada-talaà vyälokayanto diçaù |

dhävitvä katham apy upetya tamasä gäòhopagüòhäà guhäm

anviñyanti tad-antare’pi kara-saàsparçena gartäntaram ||503||

atra näyaka-pratibhüpatinäà bhayaà tad-dhäöé-çravaëädinoddépitaà vyäkulatva-tälu-çoña-pada-skhalanädy-anumitair ävega-çaìkäträsädibhir vyabhicäribhir upacitaà paläyana-guhä-praveça-gartäntaränveñaëädibhir anubhävair anubhüyamänaà bhayänakatvena niñpadyate |

kecit samäna-balayo rasayoù saìkaraà viduù | 254

na parékñäkñamam idaà mataà prekñävatäà bhavet ||504||

tuñyatve pürva äsvädaù katarasyety aniçcayät | 255

spardhäparatväd ubhayor anäsväda-prasaìgataù ||505||

tayor anyatarasyaiva präyeëäsvädanäd api | 256

yugapad rasanéyatvaà nobhayor upapadyate |

eñäm aìgäìgi-bhävena saìkaro mama saàmataù ||506|| 257

tathä ca bhäratéye—

bhävo väpi raso väpi pravåttir våttir eva vä |

sarveñäà samavetänäà rüpaà yasya bhaved bahu ||

sa mantavyo rasaù sthäyé çeñäù saïcäriëo matäù ||507|| (nä.çä. 7.119) iti |

tulädhåtatvam anayor na syät prakaraëädinä |

kavi-tätparya-viçränter ekatraivävalokanät ||508|| 258

atha paraspara-viruddha-rasa-pratipädanam—

ubhau çåìgära-bébhatsäv ubhau véra-bhayänakau |

raudrädbhutäv ubhau häsya-karuëau prakåti-dviñau ||509|| 259

svabhäva-vairiëor aìgäìgi-bhävenäpi miçraëam |

vivekibhyo na svadate gandha-gandhakayor iva ||510|| 260

virodhino’pi säànidhyäd atiraskära-lakñaëam |

poñaëaà prakåtasyeti ced aìgatvaà na tävatä ||511|| 261

yat kiïcid upakäritväd aìgasyäìgitvam aìgini |

na tat-saànidhi-mätreëa carvaëänupakärataù ||512|| 262

anyathä pänakädyeñu çarkaräder iväpatet |

antarä patitasyäpi tåëäder upakäritä | 263

tac carvaëäbhimäne syät satåëäbhyavahäritä ||513||

nisarga-vairiëor aìgäìgi-bhävät svädäbhävo, yathä—

lälä-jalaà sravatu vä daçanästhi-pürëam

apy astu vä rudhira-bandhuritädharaà vä |

susnigdha-mäàsa-kalitojjvala-locanaà vä

saàsära-säram idam eva mukhaà bhavatyäù ||514||

atra çåìgära-rasäìgatäm aìgékåtavatä bébhatsena aìgino’pi vicchedäya müle kuöhäro vyäpäritaù | evam anyeñäm api virodhinäm aìgäìgi-bhävenäsvädäbhävas tatra tatrodäharaëe drañöavyaù |

bhåtyor näyakasyeva nisarga-dveñiëor api | 264

aìgayor aìgino våddhau bhaved ekatra saìgatiù ||515||

yathä—

kastüryä tat-kapola-dvaya-bhuvi makaré-nirmitau prastutäyäà

nirmitsünäà sva-vakñasy atiparicayanät tvat-praçastér upäàçu |

véra çré-siàha-bhüpa tvad-ahita-kubhujäà räjya-lakñmé-sapatném

änavyäjena lajjäà sapadi vidadhate svävarodhe pragalbhäù ||516||

atra pratinäyaka-gatayoù çåìgära-bébhatsayoù näyaka-gata-véra-rasäìgatväd ekatra samäveço na doñäya |

nanv atra çatrüëäà sva-vakñasi näyaka-viruda-vilekhanena jévitänta-nirmita-sthänéyena janitä nija-jévita-jugupsä svävarodha-säànidhyädibhir uddépitä lajjänumitair nirveda-dainya-viñädädibhir upacitä tad-anumitair eva mänasika-kutsädibhiù abhivyaktä saté näyaka-gataà çaraëägata-rakñä-lakñaëaà véraà puñëätéti pratéyate | na punaù pratinäyaka-gatasya çåìgärasya näyaka-véropakaraëatvam (iti ced), ucyate—näyaka-kåpä-kaöäkña-sthirékåta-räjyänäà pratinäyakänäà tädåçäù (çåìgära-) vinodäù sambhaveyuù | nänyatheti tasya çåìgärasya näyaka-véropakaraëatva-viruda-dhäraëädi-paricayena räjya-lakñmé-sapatné-pada-prayogeëa cäbhivyajyate |

atha rasäbhäsaù—

aìgenäìgé rasaù svecchä-våtti-vardhita-sampadä | 265

amätyenävinétena sväméväbhäsatäà vrajet ||517||

tathä ca bhäva-prakäçikäyäm—

çåìgäro häsya-bhüyiñöhaù çåìgäräbhäsa éritaù |

häsyo bébhatsa-bhüyiñöho häsyäbhäsa itéritaù ||518||

véro bhayänaka-präyo véräbhäsa itéritaù |

adbhutaù karuëäçleñäd adbhutäbhäsa ucyate ||519||

raudraù çoka-bhayäçleñäd raudräbhäsa itéritaù |

karuëo häsya-bhüyiñöhaù karuëäbhäsa ucyate ||520||

bébhatso’dbhuta-çåìgäré bébhatsäbhäsa ucyate |

sa syäd bhayänakäbhäso raudra-véropasaìgamät ||521|| iti |

atra çåìgära-rasasya arägäd aneka-rägät tiryag-rägät mleccha-rägäc ceti caturvidham äbhäsa-bhüyastvam | tatra arägas tv ekatra rägäbhävaù | tena rasasyäbhäsatvaà, yathä—

sa rämo naù sthätä na yudhi purato lakñmaëa-sakho

bhavitré rambhoru tridaça-vadana-glänir adhunä |

prayäsyaty evoccair vipadam aciräd vänara-camür

laghiñöhedaà ñañöhäkñara-para-vilopät paöha punaù ||522|| (ha.nä. 10.12)

atra sétäyäà rävaëa-viñaya-rägätyantäbhäväd äbhäsatvam |

nanv ekatra rägäbhäväd rasasyäbhäsatvaà na yujyate | prathamam ajätänuräge vatsa-räje jätänurägäyäù ratnävalyäù—

dullaha-jaëäëuräo lajjä gurué parabbaso appä |

pia-sahi visamaà pemmaà maraëaà saraëaà nu varam ekkaà ||523|| (ra.ä. 2.1)

[durlabha-janänurägo lajjä gurvé para-vaça ätmä |

priya-sakhi viñamaà prema maraëaà çaraëaà nu varam ekam ||]

ity atra pürvänurägasyäbhäsatva-prasaìga iti ced ucyate | abhävo hi trividhaù präg-abhävo’tyantäbhävaù pradhvaàsäbhävaç ceti | tatra präg-abhäve darçanädi-käraëeñu sambhäviteñu rägotpatti-sambhävanayä näbhäsatvam | itarayos tu käraëa-sad-bhäve’pi rägänutpatter äbhäsatvam eva | anye tu striyä eva rägäbhäve rasasyäbhäsatvaà pratijänate | na tad upapadyate | puruñe’pi rägäbhäve rasasyänäsvädanéyatvät | yathä—

gate premäveçe praëaya-bahu-mäne’pi galite

nivåtte sad-bhäve jana iva jane gacchati puraù |

tad utprekñyotprekñya priya-sakhi gatäàs täàç ca divasän

na jäne ko hetur dalati çatadhä yan na hådayam ||524|| (amaru 43)

atra hådaya-dalanäbhäva-pürva-gata-divasotprekñädy-anumitair nirveda-småty-ädibhir abhivyakto’pi striyä anurägaù premäveça-çlathanädi-kathitena puruña-gata-räga-dhvaàsanena cärutäà näpnoti |

puruña-rägätyantäbhävena rasäbhäsatvaà, yathä—

dhyäna-vyäjam upetya cintayasi käm unmélya cakñuù kñaëaà

paçyänaìga-çaräturaà janam imaà trätäpi no rakñasi |

mithyä-käruëiko’si nirghüëataras tvattaù kuto’nyaù pumän

serñyaà mära-vadhübhir ity abhihito buddho jinaù pätu vaù ||525|| (nägä. 1.1)

atra jinasya rägätyantäbhävena rasäbhäsatvam |

anekatra yoñito rägäbhäsatvaà, yathä—

paraspareëa kñatayoù prahartror

utkräntaväyvoù samakälam eva |

amartya-bhäve’pi kayoçcid äséd

ekäpsaraù-prärthanayor vivädaù ||526|| (ra.vaà. 7.53)

atra kasyäçcid divya-vanitäyä véra-dvaye raëänivåtti-maraëa-präpta-devatäbhäve anurägasya nirupamänaçüra-guëopädher avaiñamyeëa pratibhäsanädäbhäsatvam |

anekatra puàso rägäd, yathä—

ramyaà gäyati menakä kåta-rucir véëä-svanair urvaçé

citraà vakti tilottamä paricayaà nänäìga-hära-krame |

äsäà rüpam idaà tad uttamam iti premänavasthä dviñä

bheje çré-yanapota-siàha-nåpate tvat-khaòga-bhinnätmanä ||527||

atra näyaka-khaòga-dhärä-galitätmanaù kasyacit svarga-pratinäyaka-vérasya menakädi-svarloka-gaëikäsu avaiñamyeëa rägäd äbhäsatvam |

nanv evaà dakñiëädénäm api rägasyäbhäsatvam iti cet, na | dakñiëasya näyakasya näyikäsu anekäsu våtti-mätreëaiva sädhäraëyam | na rägeëa | tad ekasyäm eva rägasya prauòhatvam | itaräsu tu madhyamatvaà mandatvaà ceti tad-anurägasya näbhäsatä | atra tu avaiñamyeëa anekatra pravåtter äbhäsatvam upapadyate |

1 Ed. adds: anukta-citta-våtténäm uktäntarbhävaù |

2 karuëä-kandaläd iti bhäti |

3 This verse appeared previously in 1.125.

Página PRINCIPAL OBRAS y AUTORES CLÁSICOS Agradecimientos Cuadro General Disculpen las Molestias Conceptos Hinduistas (1428)SC Category:Hindu (mythology) (3256)SC | Category:Hindu mythology (3270)SC | Categoría:Mitología hindú (3288)SC (indice) | Categoría:Mitología hindú (videos) (3289)SC | Conceptos Hinduista (A - G) SK y SC (videos) (3294)SC Aa-Anc · Aga - Ahy · Ai - Akshay · Akshe - Amshum · Ana - Ancie · Ang - Asvayu · Ata - Az · Baa-Baz · Be-Bhak · Bhal-Bu · C · Daa-Daz · De · Dha-Dry · Du-Dy · E · F · Gaa-Gayu · Ge-Gy · Ha-He · Hi-Hy · I · J · K · Ka - Kam · Kan - Khatu · Ki - Ko · Kr - Ku · L · M · N · O · P · R · S · Saa-San · Sap-Shy · Si-Sy · Ta - Te · U · V · Ve-Vy · Y · Z Conceptos Hinduistas (2919)SK | (2592)SK Aa-Ag · Ah-Am · Ana-Anc · And-Anu · Ap-Ar · As-Ax · Ay-Az · Baa-Baq · Bar-Baz · Be-Bhak · Bhal-Bhy · Bo-Bu · Bra · Brh-Bry · Bu-Bz · Caa-Caq · Car-Cay · Ce-Cha · Che-Chi · Cho-Chu · Ci-Cn · Co-Cy · Daa-Dan · Dar-Day · De · Dha-Dny · Do-Dy · Ea-Eo · Ep-Ez · Faa-Fy · Gaa-Gaq · Gar-Gaz · Ge-Gn · Go · Gra-Gy · Haa-Haq · Har-Haz · He-Hindk · Hindu-Histo · Ho-Hy · Ia-Iq · Ir-Is · It-Iy · Jaa-Jaq · Jar-Jay · Je-Jn · Jo-Jy · Kaa-Kaq · Kar-Kaz · Ke-Kh · Ko · Kr · Ku - Kz · Laa-Laq · Lar-Lay · Le-Ln · Lo-Ly · Maa-Mag · Mah · Mai-Maj · Mak-Maq · Mar-Maz · Mb-Mn · Mo-Mz · Naa-Naq · Nar-Naz · Nb-Nn · No-Nz · Oa-Oz · Paa-Paq · Par-Paz · Pe-Ph · Po-Py · Raa-Raq · Rar-Raz · Re-Rn · Ro-Ry · Saa-Sam · San-Sar · Sas-Sg · Sha-Shy · Sia-Sil · Sim-Sn · So - Sq · Sr - St · Su-Sz · Taa-Taq · Tar-Tay · Te-Tn · To-Ty · Ua-Uq · Ur-Us · Vaa-Vaq · Var-Vaz · Ve · Vi-Vn · Vo-Vy · Waa-Wi · Wo-Wy · Yaa-Yav · Ye-Yiy · Yo-Yu · Zaa-Zy HINDUISMO (3270)SC | 1º Sri Garga-Samhita

Sri Garga-Samhita | Oraciones Selectas al Señor Supremo | Devotees Vaishnavas | Dandavat pranams - All glories to Srila Prabhupada | Dandavat pranams | Santos Católicos | El Mundo del ANTIGUO EGIPTO II | El Antiguo Egipto I |Archivo Cervantes | Neale Donald Walsch | Sivananda Yoga | SWAMIS | Hari Katha | Hinduismo | Biografías