Fotos
Devoción
harekrsna
Description
This book is ascribed to Shankaracharya, but is clearly not the Adi Shankara's work. It contains 15 chapters, on Lokayatika, Arhata, Bauddha (including four subgroups), Nyaya, Prabhakara, Vaisesika, Bhatta-mata, Sankhya, Yoga, Veda-vyasa-mata, and Vedanta.
The RTF file is in Devanagari font, using Sanskrit 2003, an ITRANS font.
sarva-siddhänta-saìgrahaù
Edition used: (ed) Prem Sundar Bose. Calcutta, 1929.
Version 1.00
Entered by Jagat. Feb. 16, 2008
sarva-siddhänta-saìgrahaù
">
çaìkaräcärya-viracitaù1
(1)
atha upodghäta-prakaraëaà
vädibhir darçanaiù sarvair dåçyate yat tv anekadhä |
vedänta-vedyaà brahmedam eka-rüpam upäsmahe ||1||
aìgopäìgopavedäù syur vedasyaivopakärakäù |
dharmärtha-käma-mokñäëäm äçrayäù syuç caturdaça ||2||
vedäìgäni ñaò etäni çikñä vyäkaraëaà tathä |
niruktaà jyotiñaà kalpaç chando-vicitir ity api ||3||
mémäàsä nyäya-çästraà ca puräëaà småtir ity api |
catväry etäny upäìgäni bahiraìgäni täni vai ||4||
äyur-vedo’rtha-vedaç ca dhanur-vedas tathaiva ca |
gändharva-vedaç cety evam upavedäç caturvidhäù ||5||
çikñä çikñayati vyaktaà vedoccäraëa-lakñaëam |
vakti vyäkaraëaà tasya saàhitä-pada-lakñaëam ||6||
vakti tasya niruktaà tu pada-nirvacanaà sphuöam |
jyotiù-çästraà vadaty atra kälaà vaidika-karmaëäm ||7||
kramaà karma-prayogäëäà kalpa-sütraà prabhäñate |
mäträkñaräëäà saìkhyoktä chando-vicitibhis tathä ||8||
mémäàsä sarva-vedärtha-pravicära-paräyaëä |
nyäya-çästraà pramäëädi-sarva-lakñaëa-tatparam ||9||
puräëaà nañöa-çäkhasya vedärthasyopabåàhaëam |
kathä-rüpeëa mahatäà puruñärtha-pravartakam ||10||
varëäçramänurüpeëa dharmädharma-vibhägataù |
dharma-çästram anuñöheya-dharmäëäà tu niyämakam ||11||
hetu-liìgauñadha-skandhair äyur ärogya-darçakaù |
äyurvedo hy anuñöheyaù sarveñäà tena bodhyate ||12||
artha-vedo’nna-pänädi-pradäna-sukha-tatparaù |
dakñiëäjya-puroòäça-caru-sampädanädibhiù ||13||
tat-pälanäc catur-varga-puruñärtha-prasädhakaù |
dhanur-vedo bhavaty atra paripanthi-niräsakaù ||14||
sapta-svara-prayogo hi säma-gändharva-vedayoù |
sameto laukiko yogo vaidikasyopakärakaù ||15||
aìgopäìgopavedänäm evaà vedaika-çeñatä |
caturdaçasu vidyäsu mémäàsaiva garéyasé ||16||
viàçaty-adhyäya-yuktä sä pratipädyärthato dvidhä |
karmärthä pürva-mémäàsä dvädaçädhyäya-viståtä ||17||
asyäà sütraà jaiminéyaà çävaraà bhäñyam asya tu |
mémäàsä-värtikaà bhäööaà bhaööäcärya-kåtaà hi tat ||18||
tac-chiñyo’py alpa-bhedena çavarasya matäntaram |
prabhäkara-guruç cakre tad dhi präbhäkaraà matam ||19||
bhavaty uttara-mémäàsä tv añöädhyäyé dvidhä ca sä |
devatäjïäna-käëòäbhyäà vyäsa-sütraà dvayoù samam ||20||
pürvädhyäya-catuñkeëa mantra-väcyä ca devatä |
saìkarñaëoditä tad dhi devatäkäìkñam ucyate ||21||
bhäñyaà caturbhir adhyäyair bhagavat-päda-nirmitam |
cakre vivaraëaà tasya tad vedäntaà pracakñate ||22||
akñapädaù kaëädaç ca kapilo jaiminis tathä |
vyäsaù pataïjaliç caite vaidikäù sütra-kärakäù ||23||
båhaspatyärhatau buddho veda-märga-virodhinaù |
eteñv adhikåtän vakñye sarve çästra-pravartakäù ||24||
vedäprämäëya-siddhäntä bauddha-lokäyatärhatäù |
yuktyä nirasanéyäs te veda-prämäëya-vädibhiù ||25||
—o)0(o—
(2)
atha lokäyatika-pakña-prakaraëaà
lokäyatika-pakñe tu tattvaà bhüta-catuñöayam |
påthivy-äpas tathä tejo väyur ity eva näparam ||1||
pratyakña-gamyam evästi nästy adåñöam adåñöataù |
adåñöa-vädibhiç cäpi nädåñöaà dåñöam ucyate ||2||
kväpi dåñöam adåñöaà ced adåñöaà bruvate katham |
nityädåñöaà k? matsyät çaça-çåìgädibhiù samam ||3||
na kalpyo sukha-duùkhäbhyäà dharmädharmau parair iha |
svabhävena sukhé duùkhé jano’nyatraiva käraëam ||4||
çikhinaç citrayet ko vä kokilän kaù praküjayet |
svabhäva-vyatirekeëa vidyate nätra käraëam ||5||
sthülo’haà taruëo våddho yuvety ädi-viçeñaëaiù |
viçiñöo deha evätmä na tato’nyo vilakñaëaù ||6||
jaòa-bhüta-vikäreñu caitanyaà yat tu dåçyate |
tämbüla-püga-cürëänäà yogäd räga ivotthitam ||7||
iha-lokät paro nänyaù svargo’sti narako na vä |
çiva-lokädayo müòhaiù kalpyante’nyaiù pratärakaiù ||8||
svargänubhütir måñöäñöir dvyañöa-varña-vadhü-gamaù |
sükñma-vastra-sugandha-srak-candanädi-niñevaëam ||9||
narakänubhavo vairi-çastra-vyädhy-ädy-upadravaù |
mokñas tu maraëaà tac ca präëa-väyu-nivartanam ||10||
atas tad-arthaà näyäsaà kartum arhati paëòitaù |
tapobhir upaväsädyair müòha eva praçuñyati ||11||
pätivratyädi-saìketo buddhimad-durbalaiù kåtaù |
suvarëa-bhümi-dänädi måñöämantraëa-bhojanam |
kñut-kñäma-kukñibhir lokair daridrair upakalpitam ||12||
devälaya-prayä-satra-küpärämädi-karmaëäm |
praçaàsä kurvate nityaà pänthä eva na cäpare ||13||
agnihotraà trayo vedäs tridaëòaà bhasma-guëöhanam |
buddhi-pauruña-hénänäà jéviketi båhaspatiù ||14||
kåñi-gorakña-väëijya-daëòa-néty-ädibhir budhaù |
dåñöair eva sadopäyair bhogän anubhaved bhuvi ||15||
—o)0(o—
(3)
atha ärhata-pakña-prakaraëaà
lokäyatika-pakño’yam äkñepyaù sarva-vädinäm |
sva-pakñeëa kñipaty eña tat-pakñaà kñapaëo2’dhunä ||1||
agner auñëyam apäà çaityaà kokile madhuraù svaraù |
ity ädy eka-prakäraù syät svabhävo näparaù kvacit ||2||
kädäcitkaà sukhaà duùkhaà svabhävo nätmano mataù |
dharmädharmäv atas täbhyäm adåñöäv iti niçcitau ||3||
adåñöasyätra dåñöatvaà nädåñöatvaà bhaved iti |
tvayokta-doño na syän me tat sidhyaty ägamädyataù ||4||
adåñöam agnim ädätuà dhümaà dåñövopadhävatä |
dhümenägny-anumänaà tu tvayäpy aìgékåtaà nanu ||5||
pratyakñeëänumänena paçyanty aträgamena ca |
dåñöädåñöaà janäù spañöam ähatägama-saàsthitäù ||6||
siddhä baddhä närakéyä iti syuù puruñäs tridhä |
kecit parama-siddhäù syuù kecin mantrair mahauñadhaiù ||7||
gurüpadiñöa-märgeëa jïäna-karma-samuccayät |
mokño bandhäd viraktasya jäyate bhuvi kasyacit ||8||
arhatäm akhilaà jïätuà karmärjita-kalevaraiù |
ävåtir bandhanaà muktiù nirävaraëatätmanäm ||9||
pudgaläpara-saàjïais tu dharmädharmänugämibhiù |
paramäëubhir äbaddhäù sarva-dehäù sahendriyaiù ||10||
sva-dehamänä hy ätmäno mohäd dehäbhimäninaù |
krimi-kéöädi-hasty-anta-deha-païjara-vartinaù ||11||
ätmävaraëa-dehasya vasträdy-ävaraëäntaram |
na tv ayaà yadi gåhëäti tasyäpéty anavasthitiù ||12||
präëi-jätam ahiàsanto mano-väk-käya-karmabhiù |
dig-ambaräç caranty eva yogino brahma-cäriëaù ||13||
mayüra-piccha-hastäs te kåta-véräsanädikäù |
päëi-pätreëa bhuïjänä lüna-keçäç ca mauninaù ||14||
munayo nirmaläù çuddhäù praëatäghaugha-bhedinaù |
püjä-japa-parä nityam äcäryänugatäs tadä ||15||
nirävaraëa evaiñäm éçvaro’nanta-çaktimän |
tadéya-mantra-phalado mokña-märgo’pi tat-kåtaù |
sarvair viçvasanéyaù syät sa sarvajïo jagad-guruù ||16||
—o)0(o—
(4)
atha bauddha-pakña-prakaraëaà,
mädhyamika-matam
bauddhäù kñapaëakäcärya-praëétam api sämpratam |
pakñaà pratikñipanty atra lokäyita-mataà yathä ||1||
caturëäà mata-bhedena bauddha-çästraà caturvidham |
adhikäränurüpeëa tatra tatra pravartakam ||2||
jïänam eva hi sä buddhir na cäntaùkaraëaà matam |
jänäti budhyate ceti paryäyatva-prayogataù ||3||
trayäëäà bauddhänäà buddhir asty avivädataù |
bauddhärtho’sti dvayor eva vivädo’nyatra tad yathä ||4||
pratyakña-siddhaà bähyärtham asau vaibhäñiko’bravét |
buddhy-äkäränumeyo’rtho bähyaù sauträntikoditaù ||5||
buddhi-mätraà vadaty atra yogäcäro na cäparam |
nästi buddhir apéty äha vädé mädhyamikaù kila ||6||
na san näsan na sad-asan na cobhayäbhyäà vilakñaëam |
catuñkoöi-vinirmuktaà tattvaà mädhyamikä viduù ||7||
yad asat-käraëais tan na jäyate çaça-çåìgavat |
sataç cotpattir iñöä cej janitaà janayed ayam ||8||
ekasya sad-asad-bhävo vastuno nopapadyate |
ekasya sad-asadbhyo’pi vailakñaëyaà na yuktimat |
catuñkoöi-vinirmuktaà çünyaà tattvam iti sthitam ||9||
jätir jätimaté bhinnä na vety atra vicäryate |
bhinnä cet sä ca gåhyeta vyaktibhyo’ìgulavat påthak ||10||
avicärita-saàsiddhä vyaktiù sä päramäëuké |
svarüpaà paramäëünäà väcyaà vaiçeñikädibhiù ||11||
ñaökena yugapad yogät paramäëoù ñaò-aàçatä |
ñaëëäà samäna-deçatvät piëòaù syäd aëu-mätrakaù ||12||
brähmaëatvädi-jätiù kià veda-päöhena janyate |
saàskärair vä dvayenätha tat sarvaà nopapadyate ||13||
veda-päöhena cet kaçcit çüdro deçäntaraà gataù |
samyak paöhita-vedopi brähmaëatvam aväpnuyät ||14||
sarva-saàskära-yukto’tra vipro loke na dåçyate |
catväriàçat tu saàskärä viprasya vihitä yataù ||15||
eka-saàskära-yuktaç ced vipraù syäd akhilo janaù |
jäti-vyaktyätmako’rtho’tra nästy eväto nirüpyate ||16||
vijïänam api nästy atra jïeyäbhäve samutthite |
ato mädhyamiko vakti sarva-çünyaà vicäritam ||17||
—o)0(o—
(5)
atha yogäcära-matam
atra mädhyamikenoktaà çünyatvaà çünya-vädinä |
nirälambana-vädé tu yogäcäro nirasyati ||1||
tvayokta-sarva-çünyatve pramäëaà çünyam eva te |
ato väde’dhikäras te na pareëopapadyate ||2||
sva-pakña-sthäpanaà tadvat para-pakñasya düñaëam |
kathaà karoty atra bhavän viparétaà vaden na kim ||3||
avibhägo hi buddhyätmä viparyäsita-darçanaiù |
grähya-grähaka-saàvitti-bhedavän iva lakñyate ||4||
mäna-meya-phalädy-uktaà jïäna-dåñöy-anusärataù |
adhikäriñu jäteñu tattvam apy upadekñyati ||5||
buddhi-svarüpam ekaà hi vastv asti paramärthataù |
pratimänasya nänätvän na caikatvaà vihanyate ||6||
parivräö-kämuka-çunäm ekasyäà pramadä-tanau
kuëapaà käminé bhakñyam iti tisro vikalpanä ||7||
athäpy ekaiva sä bälä buddhi-tattvaà tathaiva naù |
tad anyad yat tu jätyädi tan-niräkriyatäà tvayä ||8||
kñaëikä buddhir ekä tu tridhä bhräntair vikalpitä |
svayaà-prakäça-tattva-jïair mumukñubhir upäsyate ||9||
—o)0(o—
(6)
atha sauträntika-matam
vijïäna-mätram atroktaà yogäcäreëa dhématä |
jïänaà jïeyaà vinä nästi bähyärtho’py asti tena naù ||1||
néla-pétädibhiç citrair buddhy-äkärair ihäntaraiù |
sauträntika-mate nityaà bähyärthas tv anuméyate ||2||
kñéëäni cakñur-ädéni rüpädiñv eva païcasu |
na ñañöham indriyaà tasya grähakaà vidyate bahiù ||3||
ñaò-aàçatvaà tvayäpädya paramäëor niräkåtiù |
yuktas tenäpi bähyärtho na ced jïänaà na sambhavet ||4||
äkäça-dhätur asmäbhiù paramäëur itéritaù |
sa ca prajïäpti-mätraà syän na ca vastv-antaraà matam ||5||
sarve padärthäù kñaëikä buddhy-äkära-vijåmbhitä |
idam ity eva bhäväs te’py äkäränumitäù sadä ||6||
viñayatva-virodhas tu kñaëikatve’pi nästi naù |
viñayatvaà hi hetutvaà jïänäkärärpaëa-kñamam ||7||
—o)0(o—
(7)
atha vaibhäñika-matam
sauträntika-matäd alpa-bhedo vaibhäñike mate |
pratyakñatvaà tu bähyasya kvacid evänumeyatä ||1||
pürväparänubhävena puïjébhütäù sahasraçaù |
paramäëava evätra bähyärtha-ghanavat sthitäù ||2||
düräd eva vanaà paçyan gatvä tasyäntikaà punaù |
na vanaà paçyati kväpi vallé-våkñätirekataù ||3||
mådo ghaöatvam äyänti kapälatvaà tu te ghaöäù |
kapäläni ca cürëatvaà te punaù paramäëutäm ||4||
caturëäm api bauddhänäm aikyam adhyätma-nirëaye |
vyävahärika-bhedena vivadante parasparam ||5||
buddhi-tattve sthitä bauddhä buddhi-våttir dvidhä matä |
jïänäjïänätmikä ceti tatra jïänätmikä nijä ||6||
müläjïäna-nimittänyä skandhäyatana-dhätujä |
prapaïca-jätam akhilaà çaréraà bhuvanätmakam ||7||
païca-skandhä bhavanty atra dvädaçäyatanäni ca |
sarveñäm api bauddhänäà tathäñöädaça dhätavaù ||8||
jïäna-saàskära-saàjïänäà vedanä-rüpayor api |
samühaù skandha-çabdärthaù tat-tat-santati-väcakaù ||9||
jïäna-santatir evätra vijïäna-skandha ucyate |
saàskära-skandha ity ukto väsanänäà tu saàhatiù ||10||
sukha-duùkhätmikä buddhis tathäpekñätmikä ca sä |
vedanä-skandha ity uktaù saàjïä-skandhas tu näma yat ||11||
rüpa-skandho bhavaty atra mürti-bhütasya saàhatiù |
rüpasyopacayaù stambha-kumbhädir aëu-kalpitaù ||12||
påthivyäù sthairya-rüpädi dravatvädi bhaved apäm |
uñëatvaà tejaso dhätor väyu-dhätos tu çétatä ||13||
eñäà caturëäà dhätünäà varëa-gandha-rasaujasäm |
piëòäj jätäù påthivy-ädyäù paramäëu-cayä amé ||14||
çrotraà tvak cakñuñé jihvä ghräëaà pratyaya-païcakam |
väk-päda-päëi-päyv-ädi jïeyaà käraka-païcakam ||15||
sämudäyika-caitanyaà buddhiù syät karaëaà manaù |
kalpitaà bhränta-dåñöyaiva çaréra-bhuvanätmakam ||16||
bauddha-çästra-prameyaà tu pramäëaà dvividhaà matam |
kalpanäpoòham abhräntaà pratyakñaà kalpanä punaù ||17||
näma-jäti-guëa-dravya-kriyä-rüpeëa païcadhä |
liìga-darçanato jïänaà liìginy atränumänatä ||18||
caturvidhaà yad ajïänaà pramäëäbhyäà nivartate |
nañöe caturvidhe’jïäne müläjïänaà nivartate ||19||
müläjïäna-nivåttau ca viçuddha-jïäna-santatiù |
çuddha-buddhy-aviçeño hi mokño buddha-munéritaù ||20||
utpatti-sthiti-bhaìga-doña-rahitäà sarväçayonmülinéà
grähotsarga-viyoga-yoga-janitäà näbhäva-bhävänvitäm |
täm anta-dvaya-varjitäà nirupamäm äkäçavan nirmaläà
prajïäà päramitäà dhanasya jananéà çåëvantu buddhy-arthinaù ||21||
atistuti-parair ukto yas tu vaiçeñikädibhiù |
éçvaro neñyate’smäbhiù sa niräkriyate’dhunä ||22||
heyopädeyam arthaà ca mokñopäyaà ca vetti yaù |
sa eva naù pramäëaà syän na sarvajïas tvayeritaù ||23||
düraà paçyatu vä mä vä tattvam iñöaà prapaçyatu |
pramäëaà düra-darçé ced vayaà gådhnän upäsmahe ||24||
deçe pipélikädénäà saìkhyäjïaù kaçcid asti kim |
sarva-kartåtvam éçasya kathitaà nopapadyate ||25||
yadi syät sarva-kartäsäv adharme’pi pravartayet |
ayuktaà kärayan lokän kathaà yukte pravartayet ||26||
upekñaiva ca sädhünäà yuktäsädhau kriyä bhavet |
na kñata-kñära-vikñepaù sädhünäà sädhu-ceñöitam ||27||
éçvareëaiva çästräëi sarväëy adhikåtäni cet |
kathaà pramäëaà tad väkyaà pürväpara-parähatam ||28||
kärayed dharma-mätraà ced eka-çästra-pravartakaù |
kathaà prädeçikasyäsya sarva-kartåtvam ucyate ||29||
éçaù prayojanäkäìkñé jagat såjati vä na vä |
käìkñate ced asampürëo no cen naiva pravartate ||30||
pravartate kim éças te bhräntavan niñprayojane |
chägädénäà puréñäder vartulékaraëena kim ||31||
kréòärtheyaà pravåttiç cet kréòate kià nu bälavat |
ajasraà kréòatas tasya duùkham eva bhavaty alam ||32||
ajïo jantur anéço’yam ätmanaù sukha-duùkhayoù |
éçvara-prerito gacchet svargaà vä çvabhram3 eva vä ||33||
tapta-lauhäbhitäpädyair éçenälpa-sukhecchunä |
präëino narake kañöe bata präëair viyojitä ||34||
vara-pradäne çaktaç cet brahma-hatyädi-käriëe |
svargaà dadyät svatantraù syän narakaà soma-yäjine ||35||
karmänuguëa-dätä ced éçaù syäd akhilo janaù |
däne sväntantrya-hénaù san sarveçaù katham ucyate ||36||
evaà naiyäyikädy-ukta-sarvajïeça-niräkriyä |
heyopädeya-mätrajïo grähyo buddha-munis tataù ||37||
caityaà vandeta caityädyä dharmä buddhägamoditäù |
anuñöheyä na yägädyä vedädy-ägama-coditäù ||38||
kriyäyäà devatäyäà ca yoge çünya-pade kramät |
vaibhäñikädayo bauddhäù sthitäç catvära eva te ||39||
—o)0(o—
(8)
atha vaiçeñika-pakñaù
nästikän veda-bähyäàs tu bauddha-lokäyatärhatän |
niräkaroti vedärtha-vädé vaiçeñiko’dhunä ||1||
veda-märga-paribhrañöä viçiñöäù para-darçane |
bauddhädayo viçiñöäs te na bhavanti dvijäù punaù ||2||
ato buddhädibhir nityaà veda-brähmaëa-nindayä |
ätma-vaïcakatä kañöä sarvaträghoñitä bhuvi ||3||
pramäëam eva vedäù syuù sarveçvara-kåtatvataù |
sa eva karma-phalado jévänäà päriçeñyataù ||4||
jévä vä jéva-karmäëi prakåtiù paramäëavaù |
neçate hy atra jévänäà tat-tat-karma-phalärpaëe ||5||
jéväù karma-phaläväptau çaktäç cet sva-sukhe ratäù |
aprärthaitäni duùkhäni värayantu prayatnataù ||6||
açaktänyatra karmäëi jévänäà sva-phalärpaëe |
acetanatväd agateù svargädi-phala-bhümiñu ||7||
näcetanatvät prakåteù phala-dätåtva-sambhavaù |
acetanäù phalaà dätum açaktäù paramäëavaù ||8||
kälo’py acetanas teñäà na hi karma-phala-pradaù |
ato’nyaù phalado loke bhavaty ebhyo vilakñaëaù ||9||
sa tu präëi-viçeñäàç ca deçän api tad-äçrayän |
jänan sarvajïa eveñöo nänye bauddhädi-saàmatäù ||10||
ajänan präëino loke heyopädeya-mätravit |
prädeçiko na sarvajïo näsmad-ädi-vilakñaëaù ||11||
vedaika-deçaà dåñövä tu käréré4-våñöi-bodhakam |
adåñöayoç ca viçväsaù käryaù svargäpavargayoù ||12||
käréréñöy-ukta-våñöiç ca drañöa-vyädåñöa-nirëaye |
jyotiù-çästrokta-kälasya grahaëaà tan-nidarçanam ||13||
dåñöaika-deça-prämäëyaà yat tüktaà saugatädibhiù |
tac ca vedäd apahåtaà sarva-loka-pratärakaiù ||14||
mantra-vyäkaraëaà dåñövä manträ viracitäù punaù |
lipi-saàmiçra-jätäs te siddha-manträs tathä kåtäù ||15||
bauddhägamebhyo dåñöärthä na håtä vaidikaiù kvacit |
vedasyaiva ñaò-aìgäni yataù çikñädikäni vai ||16||
nänyägamäìgatä teñäà na kväpy uktä parair api |
ato veda-baléyastvaà nästikägama-saïcayät ||17||
ñaö-padärtha-parijïänän mokñaà vaiçeñikä viduù |
tad-antar-gata eveço jéväù sarvam idaà jagat ||18||
dravyaà guëas tathä karma sämänyaà yat paräparam |
viçeñaù samaväyaç ca ñaö-padärthä iheritäù ||19||
påthivy-äpas tathä tejo väyur äkäçam eva ca |
dik-kälätma-manäàséti nava dravyäëi tan-mate ||20||
påthivé gandhavaty äpaù sarasäs tejasaù prabhä |
anuñëäçéta-saàsparço väyuù çabda-guëaà nabhaù ||21||
dik pürväpara-dhé-liìgä kälaù kñipra-cirägataù |
ätmähaà-pratyayät siddho mano’ntaùkaraëaà matam ||22||
ayogam anya-yogaà ca muktä dravyäçritä guëäù |
caturvimçatidhä bhinnä guëäs te’pi yathä-kramät ||23||
çabdaù sparço raso rüpaà gandha-saàyoga-vegatäù |
saìkhyä-dravatva-saàskära-parimäëa-vibhägatäù ||24||
prayatna-sukha-duùkhecchä-buddhi-dveña-påthak-kåtäù |
paratvaà cäparatvaà ca dharmädharmau ca gauravam ||25||
ime guëäç caturvimçaty atha karma ca païcadhä |
prasäräkuïcanotkñepä gaty-avakñepaëe iti ||26||
paraà cäparam ity atra sämänyaà dvividhaà matam |
paraà sattädi sämänyaà dravyatvädy-aparaà matam ||27||
paraspara-viveko’tra dravyäëäà yais tu gamyate |
viçeñä iti te jïeyä dravyam eva samäçritäù ||28||
sambandhaù samaväyaù syät dravyäëäà tu guëädibhiù |
sambandhaù samaväyaù syät dravyäëäà tu guëädibhiù |
ñaö padärthä ime jïeyäs tan-mayaà sakalaà jagat ||29||
teñäà sädharmya-vaidharmya-jïänaà mokñasya sädhanam |
dravyäntargata evätmä bhinno jéva-paratvataù ||30||
devä manuñyäs tiryaïco jéväs tv anyo maheçvaraù |
tadäjïapta-kriyäà kurvan mucyate’nyas tu badhyate ||31||
çruti-småtétihäsädyaà puräëaà bhäratädikam |
éçvaräjïeti vijïeyä na laìghyä vaidikaiù kvacit ||32||
tridhä pramäëaà pratyakñam anumänägamäv iti |
tribhir etaiù pramäëais tu jagat-kartävagamyate ||33||
tasmät tad-ukta-karmäëi kuryät tasyaiva tåptaye |
bhaktyaivävarjanéyo’sau bhagavän parameçvaraù ||34||
tat-prasädena mokñaù syät karaëoparamätmakaù |
karaëoparame tv ätmä päñäëavad avasthitaù ||35||
duùkha-sädhyaù sukhocchedé duùkhocchedavad eva naù |
ataù saàsära-nirviëëo mumukñur mucyate janaù ||36||
paçcän naiyäyikas tarkaiù sädhayiñyati naù çivam |
nätibhinnaà mataà yasmäd ävayor veda-vädinoù ||37||
—o)0(o—
(9)
atha naiyäyika-pakñaù
naiyäyikasya pakño’tha saìkñepät pratipädyate |
yat tarka-rakñito vedo grastaù päñaëòa-durjanaiù ||1||
akñapädaù prämäëädi-ñoòaçärtha-prabodhanät |
jévänäà muktim äcañöe pramäëaà ca prameyatä ||2||
nirëayaù saàçayo’nyaç ca prayojana-nidarçane |
siddhäntävayavau tarko vädo jalpo vitaëòatä ||3||
hetv-äbhäsaà chalaà jätir nigraha-sthänam ity api |
pratykñam anumänäkhyam upamänägamäv iti ||4||
catväry atra pramäëäni nopamänaà tu kasyacit |
pratyakñam asmad-ädénäm asty anyad yoginäm api ||5||
paçyanti yoginaù sarvam éçvarasya prasädataù |
svabhäveneçvaraù sarvaà paçyati jïäna-cakñuñä ||6||
yatnenäpi na jänanti sarveçaà mäàsa-cakñuñaù |
éçvaraà sädhayaty etad anumänam iti sphuöam ||7||
bhür bhüdharädikaà sarvaà sarvavit kartå-pürvakam |
käryatväd vaöavac ceti jagat-kartänuméyate ||8||
käryatvam apy asiddhaà cet kñmädeù sävayavatvataù |
ghaöa-kuòyädivac ceti käryatvam api sädhyate ||9||
dåñöänta-siddha-dehäder dharmädharma-prasaìgataù |
na viçeña-virodho’tra väcyo bhaööädibhiù kvacit ||10||
utkarña-sama-jätitvät samyag-doño na tädåçaù |
käryatva-mäträt kartåtva-mätram evänméyate ||11||
dåñöänta-stha-viçeñais tvaà virodhaà yadi bhäñase |
dhümenägny-anumänasya hy abhävo’pi prasajyate ||12||
açaréro’pi kurute çivaù käryam ihecchayä |
dehänapekño dehaà svaà yathä ceñöayate janaù ||13||
icchä-jïäna-prayatnäkhyä maheçvara-guëäs trayaù |
çaréra-rahite’pi syuù paramäëu-svarüpavat ||14||
käryaà kriyäà vinä nätra sä kriyä yatna-pürvikä |
kriyätvät sädhyate’smäbhir asmad-ädi-kriyä yathä ||15||
sarvajïéya-kriyodbhüta-kñmädi-käryopapattibhiù |
éçvaräsattvam uktaà yan nirastaà päriçeñyataù ||16||
yathä vaiçeñikeëeçaù päriçeñyeëa sädhitaù |
tat-tarko’tränusandheyaù samänaà çästram ävayoù ||17||
käla-karma-pradhänäder acaitanyät çivo’paraù |
alpajïatvät tu jévänäà grähyaù sarvajïa eva saù ||18||
sarvajïeça-praëétatväd veda-prämäëyam iñyate |
småty-ädénäà pramäëatvaà tan-mülatvena sidhyati ||19||
çrautaà smärtaà ca yat karma yathävad iha kurvatäm |
svargäpavargau syätäà hi naiva päñaëòinäà kvacit ||20||
traiyambakädibhir mantrair api devo maheçvaraù |
anuñöhänopayuktärtha-smärakaiù pratipädyate ||21||
käréréñöy-artha-våñöy-ädi dåñövä svargäpavargayoù |
viçväso’dåñöayoù käryaù karaëädyaiù aïcitaù ||22||
apramäëam açeñaà ca çästraà buddhädi-kalpitam |
syäd anäpta-praëétatväd unmattänäà yathä vacaù ||23||
béja-praroha-rakñäyai våtiù kaëöakiné yathä |
vedärtha-tattva-rakñärthaà kåtä tarka-mayé våtiù ||24||
pramäëänugrähakas tarkaù sa kathä-traya-saàyutaù |
vädo jalpo vitaëòeti tisra eva kathä matäù ||25||
äcäryeëa tu çiñyasya vädas tattva-bubhutsayä |
jayaù paräjayo nätra tau tu jalpa-vitaëòayoù ||26||
vädo tu prativädé ca präçnikasya sabhäpatiù |
catväry aìgäni jalpasya vitaëòäyäs tathaiva ca ||27||
sad-uttaräparijïänät paräjaya-bhaye sati |
jayec chalena jätyä vä prativädo tu vädinäm ||28||
chalaà jätià bruväëasya nigraha-sthänam érayet |
nigraha-sthänam ity uktaà kathä-viccheda-kärakam ||29||
tatropacära-sämänya-väk-pürvaà trividhaà chalam |
caturveda-vid ity ukte kasmiàçcid vädinä dvije |
kim atra citraà brähmaëye caturveda-jïatocitä ||30||
evaà sämänya-dåñöyä tu düñite prativädinä |
veda-väkyair anekäntaà nigraha-sthänam apy atha ||31||
nava-vastro baöuç ceti vädy-ukte tatra väk-chalam |
kuto’sya nava väsäàséty äcakñäëasya nigrahaù ||32||
tätparya-vaiparétyena kalpitärthasya bädhanam |
svasya vyäghätakaà väkyaà düñaëa-kñamam eva vä |
uttaraà jätir ity ähuù caturviàçati-bheda-bhäk ||33||
caturviàçati-jäténäà prayoktuù prativädinaù |
vaktavyaà nigraha-sthänam asad-uttara-vädinaù ||34||
yathä sädharmya-vaidharmyät samotakarñäpakarñataù |
varëyävarëya-vikalpäç ca präpty-apräptéti sädhyatäù ||35||
prasaìga-pratidarçanänupapattiç ca saàçayaù |
arthäpatty-aviçeñau ca hetu-prakaraëähvayau ||36||
käryopalabdhy-anupalabdhi-nityänityäç ca jätayaù |
sämyäpädaka-hetutvät samatä-jätayo matäù |
sad-uttaräparijïäne syäd ekänta-paräjayaù ||37||
evaà jalpa-vitaëòäbhyäà veda-bähyän nirasya tu |
vedaika-vihitaà karma kuryäd éçvara-tåptaye ||38||
tat-prasädäpta-yogena mumukñur mokñam äpnuyät |
nityänandänubhütiù syän mokñe tu viñayäd åte ||39||
varaà våndävane ramye çågälatvaà våëomy aham |
vaiçeñikokta-mokñät tu sukha-leça-vivarjität ||40||
yo veda-vihitair yajïair éçvarasya prasädataù |
mürcchäm icchati yatnena päñäëavad avasthitim ||41||
mokño hi hari-bhaktyäpta-yogeneti puroditaù |
añöäv aìgäni yogasya yamo’tha niyamas tathä ||42||
äsanaà pavanäyämaù pratyähäro’tha dhäraëam |
dhyänaà samädhir ity evaà tat säìkhyo vistariñyati ||43||
—o)0(o—
(10)
atha prabhäkara-pakñaù
prabhäkara-guroù pakñaù saìkñepäd atha kathyate |
tuñöäva pürva-mémäàsäm äcärya-spardhayäpi yaù ||1||
vedaika-vihitaà karma mokñadaà näparaà guroù |
badhyate sa hi lokas tu yaù kämya-pratiñiddhakåt ||2||
vidhy-artha-väda-mantraiç ca nämadheyaiç caturvidhaù |
vedo vidhi-pradhäno’yaà dharmädharmävabodhakaù ||3||
ätmä jïätavya ity-ädi-vidhayas tv äruëe5 sthitäù |
yathävad ätmanäà tatra bodhaà vidadhate sphuöam ||4||
buddhéndriya-çarérebhyo bhinna ätmä vibhur dhruvaù |
nänä-bhütaù pratikñeptram artha-jïäneñu bhäsate ||5||
ghaöaà jänämy ahaà spañöam ity atra yugapat trayam |
ghaöo viñaya-rüpeëa kartähaà-pratyayägataù |
svayaà-prakäça-rüpeëa jïänaà bhäti janasya hi ||6||
karaëoparamän muktim äha vaiçeñiko yathä |
duùsahäsära-saàsära-sägarottaraëotsukaù ||7||
prayatna-sukha-duùkhecchä-dharmädharmädi-näçataù |
päñäëavad avasthänam ätmano muktim icchati ||8||
duùkha-sädhya-sukhocchedo duùkhocchedavad iñyate |
nityänandänubhütiç ca nirguëasya na ceñyate ||9||
na buddhi-bhedaà janayed ajïänäà karma-saìginäm |
6 anyaù sannyäsinäà märgo jäghaöéti na karmiëäm ||10||
tasmät yägädayo dharmäù kartavyä vihitä yataù |
anyathä pratyaväyaù syät karmaëy evädhikäriëäm ||11||
karma-mätraika-çaraëäù çreyaù präpsyanty anuttamam |
na devatä caturthy-anta-viniyogäd åte parä ||12||
veda-bähyän niräkåtya bhaöö.eëair gate pathi |
cakre prabhäkaraù çästraà guruù karmädhikäriëäm ||13||
—o)0(o—
(11)
atha bhaööäcärya-pakñaù
bauddhädi-nästika-dhvasta-veda-märgaà purä kila |
bhaööäcäryaù kumäräàçaù sthäpayämäsa bhü-tale ||1||
tyaktvä kämya-niñiddhe dve vihitäcaraëän naraù |
çuddhäntaùkaraëo jïäné paraà nirväëam åcchati ||2||
kämya-karmäëi kurväëaiù kämya-karmänurüpataù |
janitvaivopabhoktavyaà bhüyaù kämya-phalaà naraiù ||3||
kåmi-kéöädi-rüpeëa janitvä tu niñiddha-kåt |
niñiddha-phala-bhogau syäd adho’dho narakaà vrajet ||4||
ato vicärya vijïeyau dharmädharmau vipaçcitä |
codanaika-pramäëau tau na pratyakñädi-gocarau ||5||
vidhy-artha-väda-mantraiç ca näma-dheyaiç caturvidhaù |
vedo vidhi-pradhäno’yaà dharmädharmävabodhakaù ||6||
nivartakaà niñiddhäd yat puàsäà dharma-pravartakam |
väkyaà tac-codanä vede liò-loö-tavyädi-läïchitam ||7||
niñiddha-nindakaà yat tu vihitärtha-praçaàsakam |
väkyam aträrtha-vädaù syäd vidhy-aàçatvät pramäëakam ||8||
karmäìga-bhütä manträù syur anuñöheya-prakäçakäù |
yägäder näma-bhütäni nämadheyäni hi çrutau ||9||
ätmä jïätavya ity-ädi-vidhayas tv äruëeñu ye |
bodhaà vidadhate brahmaëyätmanäà paramätmani ||10||
düñayanty anumänäbhyäà bauddhä vedam api sphuöam |
tan-müla-labdha-dharmäder apaläpas tu sidhyati ||11||
vedo’pramäëaà väkyatväd rathyä-puruña-väkyavat |
athänäpta-praëétatväd unmattänäà yathä vacaù ||12||
tad ayuktam imau hetü bhavetäm aprayojakau |
väkyatva-mäträd vedasya na bhavaty apramäëatä ||13||
anäpta-puruñoktatvaà hetus te na prayojakaù |
syäd anäptoktatä-mäträd aprämäëyaà na ca çruteù ||14||
nitya-vedasya cänäpta-praëétatvaà na duñyati |
vipralambhädayo doñä vidyante puà-giräà sadä ||15||
vedasyäpauruñeyatväd doñäçaìkaiva nästi naù |
vedasyäpauruñeyatvaà kecin naiyäyikädayaù ||16||
düñayantéçvarokt|atvän manyamänäù pramäëatäm |
pauruñeyo bhaved vedo väkyatväd bhäratädivat ||17||
sarveçvara-praëétatve prämäëyam api susthitam |
prämäëyaà vidyate neti pauruñeyeñu yujyate ||18||
vede vaktur abhäväc ca tad värtäpi sudurlabhä |
vedasya nityatä proktä prämäëyenopayujyate ||19||
sarveçvara-praëétatvaà prämäëyasyaiva käraëam |
tad ayuktaà pramäëena kenätreçvara-kalpanä ||20||
sa yady ägama-kalpaù syän nityo’nityaù kim ägamaù |
nityaç cet taà pratéçasya keyaà kartåtva-kalpanä ||21||
anityägama-pakñe syäd anyo’nyäçraya-düñaëam |
ägamasya pramäëatvam éçvaroktyeçvaras tataù ||22||
ägamät sidhyatéty evam anyo’nyäçraya-düñaëam |
svata eva pramäëatvam ato vedasya susthiram ||23||
dharmädharmau ca vedaika-gocaräv ity api sthitam |
nanu vedaà vinä säkñätkärämalakavat sphuöam ||24||
paçyanti yogino dharmaà kathaà vedaika-mänatä |
tad ayuktaà na yogé syäd asmad-ädi-vilakñaëaù ||25||
so’pi païcendriyaiù paçyan viñayaà nätiricyate |
pratyakñam anumänäkhyam upamänam anantaram ||26||
arthäpattir abhävaç ca na dharmaà bodhayanti vai |
tat-tad-indriya-yogena vartamänärtha-bodhakam ||27||
pratyakñaà na hi gåhëäti so’py atétam anägatam |
dharmeëa nitya-sambandhi-rüpasyäbhävataù kvacit ||28||
nänumänam api vyaktaà dharmädharmävabodhakam |
dharmädi-sadåçäbhäväd upamänam api kvacit ||29||
sädåçya-grähakaà naiva dharmädharmävabodhakaà
sukhasya käraëaà dharmo duùkhasyädharma ity api ||30||
sukhasya käraëaà dharmo duùkhasyädharma ity api ||30||
arthäpattyätra sämänya-mätre jïäne na duñyati |
sämänyam ananuñöheyaà kià cätétaà tadä bhavet ||31||
yägädayo hy anuñöheyä viçeñä vidhi-coditäù |
abhäväkhyaà pramäëaà na puëyäpuëya-prakäçakam ||32||
pramäëa-païcakäbhäve tat sadä vartate yataù |
vedaika-gocarau tasmäd dharmädharmäv iti sthitam ||33||
vedaika-vihitaà karma mokñadaà näparaà tataù |
mokñärthé na pravarteta tatra kämya-niñiddhayoù ||34||
nitya-naimittike kuryät pratyaväya-jihäsayä |
ätmä jïätavya ity-ädi-vidhibhiù pratipädite ||35||
jévätmanäà prabodhas tu jäyate paramätmani |
pratyähärädikaà yogam abhyasyan vihita-kriyaù ||36||
manaù karaëakenätmä pratyakñeëävaséyate |
bhinnäbhinnätmakas tv ätmä govat sad-asad-ätmanaù ||37||
jéva-rüpeëa bhinno’pi tv abhinnaù para-rüpataù |
asat syät jéva-rüpeëa sad-rüpaù para-rüpataù ||38||
çävaleyädi-goñv eva yathä gotvaà pratéyate |
paramätma tv anusyüta-våttir jéve’pi budhyatäm ||39||
traiyämbikädibhir mantraiù püjyo dhyeyo mumukñubhiù |
dhyätvaiväropitäkäraà kaivalyaà so’dhigacchati ||40||
paränandänubhütiù syän mokñe tu viñayäd åte |
viñayeñu viraktäù syur nityänandänubhütitaù |
gacchanty apunar ävåttià mokñam eva mumukñavaù ||41||
—
o)0(o—
(12)
atha säìkhya-pakñaù
säìkhya-darçana-siddhäntaù saìkñepäd atha kathyate |
säìkhya-çästraà dvidhä-bhütaà seçvaraà ca niréçvaram ||1||
cakre niréçvaraà säìkhyaà kapilo’nyat pataïjaliù |
kapilo väsudevaù syäd anantaù syät pataïjaliù ||2||
jïänena muktià kapilo yogenäha pataïjaliù |
yogé kapila-pakñoktaà tattva-jïänam apekñate ||3||
çruti-småtétihäseñu puräëe bhäratädike |
säìkhyoktaà dåçyate spañöaà tathä çaivägamädiñu ||4||
vyaktävyakta-vivekena puruñasyaiva vedanät |
duùkha-traya-nivåttiù syäd ekäntätyantato nèëam ||5||
duùkham ädhyätmikaà cädhibhautikaà cädhidaivikam |
ädhyätmikaà mano-duùkhaà vyädhayaù piöakädayaù7 ||6||
ädhibhautikaà duùkhaà syät kétädi-präëi-sambhavam |
varñätapädi-sambhütaà duùkhaà syäd ädhidaivikam ||7||
ekäntätyantato duùkhaà nivartetätma-vedanät |
upäyäntarato mokñaù kñayätiçaya-saàyutaù ||8||
na cauñadhair na yägädyaiù svargädi-phala-hetubhiù |
traiguëya-viñayair mokñaù tattva-jïänäd åte paraiù ||9||
païcaviàçati-tattväni vyaktävyaktädikäni yaù |
vetti tasyaiva vispañöam ätma-jïänaà bhaviñyati ||10||
païcaviàçati-tattvajïo yatra kuträçrame vaset |
jaöé muëòé çikhé väpi mucyate nätra saàçayaù ||11||
païcaviàçati-tattväni puruñaù prakåtir mahän |
ahaìkäraç ca çabdaç ca sparça-rüpa-rasäs tathä ||12||
gandhaù çrotraà tvak ca cakñur jihvä ghräëaà ca väg api |
päëiù pädas tathä päyur upasthaç ca manas tathä ||13||
påthivy-äpas tathä tejo väyur äkäçam ity api |
sarvaà hi prakåteù käryaà nityaikä prakåtir jaòä ||14||
prakåtes triguëäveçäd udäséno’pi kartåvat |
sa cetanävat tad-yogät sargaù paìgv-andha-yogavat ||15||
prakåtir guëa-sämyaà syäd guëäù sattvaà rajas tamaù |
sattvodaye sukhaà prétiù çäntir lajjäìga-läghavam |
kñamä dhåtir akärpaëyaà damo jïäna-prakäçanam ||16||
rajo-guëodaye lobhaù santäpaù kopa-vigrahau |
abhimäno måñä-vädaù pravåttir dambha ity api ||17||
tamo-guëodaye tandro moho nidräìga-gauravam |
älasyam aprabodhaç ca pramädaç caivam-ädayaù ||18||
vyäsäbhipreta-siddhänte vakñye’haà bhärate sphuöam |
traiguëya-vitatià samyag vistareëa yathä-tatham ||19||
prakåteù syän mahäàs tasmäd ahaìkäras tato’py abhüt |
tan-mäträkhyäni païca syuù sükñma-bhütäni täni hi ||20||
çabdaù sparças tathä rüpaà raso gandha itéritäù |
kha-väyv-agny-ambu-påthvyaù syuù sükñmä eva na cäpare ||21||
paöaù syäc chukla-tantubhyaù çukla eva yathä tathä |
triguëänuguëaà tasmät tattva-såñöir api tridhä ||22||
sattvätmakäni såñöäni tebhyo jïänendriyäëy atha |
çrotraà tvak cakñuñé jihvä ghräëam ity atra païcakam |
taiù çabda-sparça-rüpäëi rasa-gandhau pravetty asau ||23||
rajo-guëodbhaväni syus tebhyaù karmendriyäëy atha |
väk-päëi-päda-saàjïäni päyüpasthau tathaiva ca ||24||
vacanädäna-gamana-visargänanda-karma ca |
mano’ntaùkaraëäkhyaà syät jïeyam ekädaçendriyam ||25||
tamo-guëodbhaväny ebhyo mahä-bhütäni jajïire |
påthivy-äpas tathä tejo väyur äkäça ity api ||26||
païcaviàçati-tattväni proktäny etäni vai mayä |
etäny eva viçeñeëa jïätavyäni guror mukhät ||27||
ätmänaù pralaye lénäù prakåtau sükñma-dehinaù |
guëa-karma-vaçäd brahma-sthävaränta-svarüpiëaù ||28||
prakåtau sükñma-rüpeëa sthitam eväkhilaà jagat |
abhivyaktaà bhavaty eva näsad-utpattir iñyate ||29||
asad-utpatti-pakñe ca çaça-çåìgädi sambhavet |
asat-tailaà tilädau cet sikatäbhyo’pi tad bhavet ||30||
janitaà janayec ceti yas tu doñas tvayeritaù |
abhivyakti-mate na syäd abhivyaïjaka-käraëaiù ||31||
ätmäno bahavaù sädhyä dehe dehe vyavasthitäù |
ekaç ced yugapat sarve mriyeran sambhavantu vä ||32||
paçyeyur yugapat sarve puàsy ekasmin prapaçyati |
ataù syäd ätmanänätvam advaitaà nopapadyate ||33||
ätmä jïätavya ity-ädi-vidhibhiù pratipäditaù |
nivåtti-rüpa-dharmaù syän mokñado’nyaù pravartakaù ||34||
agniñöomädayo yajïäù kämyäù syur vihitä api |
pravåtti-dharmäs te jïeyä yataù puàsäà pravartakäù ||35||
dharmeëordhva-gatiù puàsäm adharmät syäd adho-gatiù |
jïänenaiväpavargaù syäd ajïänäd badhyate naraù ||36||
brahmärpaëatayä yajïäù kåtäs te mokñadä yadi |
ayajïatva-prasaìgaù syän manträrthasyän yathä-kåte ||37||
tasmäd yägädayo dharmäù saàsäreñu pravartakäù |
niñiddhebhyo’pi kartavyäù puàsäà sampatti-hetavaù ||38||
—o)0(o—
(13)
atha pataïjali-pakñaù
atha seçvara-säìkhyasya vakñye pakñaà pataïjaleù |
pataïjalir anantaù syäd yoga-çästra-pravartakaù ||1||
païcaviàçati-tattväni puruñaà prakåteù param |
jänato yoga-siddhiù syäd yogäd doña-kñayo bhavet ||2||
païcaviàçati-tattväni puruñaà prakåtir mahän |
ahaìkäraç ca tan-mäträ vikäräç cäpi ñoòaça |
mahä-bhütäni cety etad åñiëaiva suviståtam ||3||
jïäna-mätreëa muktiù syäd ity älasyasya lakñaëam |
jïänino’pi bhavaty eva doñair buddhi-bhramaù kvacit ||4||
gurüpadiñöa-vidyäto nañöävidyo’pi püruñaù |
deha-darpaëa-doñäàs tu yogenaiva vinäçayet ||5||
samyag jïäto raso yadvad guòäder nänubhüyate |
pitta-jvara-yutais tasmäd doñän eva vinäçayet ||6||
gurüpadiñöa-vidyasya viraktasya narasya tu |
doña-kñaya-karas tasmäd yogäd anyo na vidyate ||7||
avdiyopätta-kartåtvät kämät karmäëi kurvate |
tataù karma-vipäkena jätyäyur bhoga-sambhavaù ||8||
païca-kleçäs tv avidyä ca räga-dveñau tad-udbhavau |
asmitäbhiniveçau ca taträvidyaiva käraëam ||9||
ätma-buddhir avidyä syäd anätmani kalevare |
païca-bhütätmako deho dehé tv ätmä tato’paraù ||10||
taj-janya-putra-pauträdi-santäne’pi mamatva-dhéù |
avidyä deha-bhogye vä gåha-kñeträdike tathä ||11||
nañöävidyo’tha tan-müla-räga-dveña-vivarjitaù |
muktaye yogam abhyasyed ihämutra-phaläspåhaù ||12||
citta-våtti-nirodhe syäd yogaù svasmin vyavasthitiù |
våttayo nätra varëyante kliñöäkliñöa-vibheditäù ||13||
kriyä-yogaà prakurvéta säkñäd yoga-pravartakam |
kriyä-yogas tapo mantra-japo bhaktir dåòheçvare ||14||
kleça-karma-vipäkädi-çünyaù sarvajïa éçvaraù |
sa kälenänavacchedäd brahmädénäà gurur mataù ||15||
tad-väcakaù syät praëavas taj-japo väcya-bhävanam |
yogäntaräya-näçaù syät tena pratyaì-mano bhavet ||16||
älasyaà vyädhayas tévräù pramädas tyäna-saàçayaù |
anavasthita-cittatvam açraddhä bhränti-darçanam ||17||
duùkhäni daurmanasyaà ca viñayeñu ca lolatä |
çväsa-praçväsa-doñau ca deha-kampo niraìkuçaù |
ity evam-ädayo doñä yoga-vighnäù svabhävataù ||18||
éçvara-praëidhänena tasmäd vighnän vinäçayet |
maitry-ädibhir manaù-çuddhià kuryäd yogasya sädhanam ||19||
maitréà kuryät sudhé-loke karuëäà duùkhite jane |
dharme’numodanaà kuryäd upakñäm eva päpinäm ||20||
bhagavat-kñetra-sevä ca sajjanasya ca saìgatiù |
bhagavac-caritäbhyäso bhävanä pratyag-ätmanaù ||21||
ity evam-ädibhir yatnaiù saàçuddhaà yogino manaù |
çaktaà syäd atisükñmäëäà mahatäm api bhävane ||22||
yogäìga-käraëäd doñe nañöe jïäna-prakäçanam |
añöäv aìgäni yogasya yamo’tha niyamas tathä ||23||
äsanaà pavanäyämaù pratyähäro’tha dhäraëä |
dhyänaà samädhir ity evaà täni vistarato yathä ||24||
ahiàsä satyam asteyaà brahmacaryäparigrahau |
yamäù païca bhavanty ete jätyädy-anuguëä matäù ||25||
niyamäù çauca-santoña-tapo-mantreça-sevanäù |
yamasya niyamasyäpi siddhau vakñye phaläni ca ||26||
ahiàsäyäù phalaà tasya sannidhau vaira-varjanam |
satyäd amogha-väktvaà syäd asteyäd ratna-saìgatiù ||27||
brahmacaryäd vérya-läbho janma-dhér aparigrahät |
çaucät sväìge’jugupsä syäd durjana-sparça-varjanam ||28||
sattva-çuddhiù saumanasyam aikätmendriya-vaçyate |
ätma-darçana-yogyatvaà manaù-çauca-phalaà bhavet ||29||
anuttama-sukhäväptiù santoñäd yogino bhavet |
indriyäëäà tu käyasya siddhiù syät tapasaù phalam ||30||
indriyasya tu siddhyä syäd dürälokädi-sambhavaù |
käya-siddhy-äëimädi syät tasya divya-çarériëaù ||31||
japena devatäkarñaù samädhis tv éçasevayä |
äsanaà syät sthira-sukhaà dvandva-näças tato bhavet ||32||
padma-bhadra-mayüräkhyair véra-svastika-kukkuöaiù |
äsanair yoga-çästroktair äsitavyaà ca yogibhiù ||33||
präëäpäna-nirodhaù syät präëäyämas tridhä hi saù |
kartavyo yogino tena reca-püraka-kumbhakaiù ||34||
recanäd recako väyoù püraëät pürako bhavet |
sampürëa-kumbhavat sthänäd acalaù sa tu kumbhakaù ||35||
präëäyämaç caturthaù syäd reca-püraka-kumbhakän |
hitvä nija-sthitir väyor avidyä-päpa-näçiné ||36||
indriyäëäà ca caratäà viñayebhyo nivartanam |
pratyähäro bhavet tasya phalam indriya-vaçyatä ||37||
cittasya deça-bandhaù syäd dhäraëä dvividhä hi sä |
deça-bähyäntaratvena bähyaù syät prätimädikaù ||38||
deçäbhyantaro jïeyo näbhi-cakra-håd-ädikaù |
cittasya bandhanaà tatra våttir eva na cäparam ||39||
näbhi-cakrädi-deçeñu pratyaysyaikatänatä |
dhyänaà samädhis tatraiva tv ätmanaù çünyavat sthitiù ||40||
dhäraëädi-traye tv eka-viñaye päribhäñiké |
saàjïä saàyama ity eñä trayoccäraëa-läghavät ||41||
yoginaù saàyama-jayät prajïälokaù pravartate |
saàyamasya tu kartavyo viniyogo’tra bhümiñu ||42||
païcabhyo’pi yamädibhyo dhäraëädi-trayaà bhavet |
antaraìgaà hi nirbéja-samädhiù syät tataù param ||43||
ajitvä tv aparäà bhümià närohed bhümim uttaräm |
ajitvärohaëe bhümer yoginaù syur upadraväù ||44||
hikkäçväsa-pratiçyäya-karëa-dantäkñi-vedanäù |
mükatä-jaòatä-käsa-çiro-roga-jvaräs tv iti ||45||
yasyeçvara-prasädena yogo bhavati tasya tu |
na rogäù sambhavaty ete ye’dharottara-bhümijäù ||46||
eka eväkhilo dharmo bälya-kaumära-yauvanaiù |
värdhakena tu kälena pariëämäd vinaçyati ||47||
paräg-bhütasya yätéòä-piìgaläbhyäm ahar-niçam |
kälas taà çamayet pratyag abhiyätaù suñumëayä ||48||
mukti-märgaù suñumëä syät kälas tatra hi vaïcitaù |
candrädityätmakaù kälas tayor märga-dvayaà sphuöam ||49||
kñérät samuddhåtaà tv äjyaà na punaù kñératäà vrajet |
påthak-kåto guëebhyas tu bhüyo nätmä guëé bhavet ||50||
yathä nétä rasendreëa dhätavaù çätakumbhatäm |
punar-ävåttaye na syus tadvad ätmäpi yoginäm ||51||
näòé-cakra-gatir jïeyä yogam abhyasyatäà sadä |
suñumëä madhya-vaàçästhi-dväreëa tu çiro-gatä ||52||
iòä ca piìgalä ghräëa-pradeçe savya-dakñiëe |
iòä candrasya märgaù syät piìgalä tu raves tathä ||53||
kuhür adho-gatä liìgaà våñaëaà päyum apy asau |
viçvodarä dhäraëä ca savyetara-karé kramät ||54||
savyetaräìgé vijïeyau hasti-jihvä yaçasviné |
sarasvaté tu jihvä syät suñumnä-påñöha-nirgatä ||55||
tat-pärçvayoù sthitau karëau çaìkhiné ca payasviné |
gändhäré savya-netraà syän netraà püñä ca dakñiëam ||56||
jïäna-karmendriyäëi syur näòyaù kaëöhäd viniùsåtäù |
näòyo hi yoginäà jïeyäù sirä eva na cäparäù ||57||
präëädi-väyu-saïcäro näòéñv eva yathä tathä |
jïätavyo yoga-çästreñu tad-vyäpäraç ca dåçyatäm ||58||
yogé tu saàyama-sthäne saàyamät sarvavid bhavet |
pürva-jäti-parijïänaà saàskäre saàyamäd bhavet ||59||
hasty-ädénäà baläni syur hasty-ädi-sthäna-saàyamät |
maitry-ädi labhate yogé maitry-ädi-sthäna-saàyamät ||60||
candre syät saàyamät tasya tärakä-vyüha-vedanam |
dhruve tad-gati-vijïänaà sürye syäd bhuvaneñu dhéù ||61||
käya-vyüha-parijïänaà näbhi-cakre tu saàyamät |
kñut-pipäsä-nivåttiù syät kaëöha-küpe tu saàyamät ||62||
kürma-näòyäà bhavet sthairyaà ürdhva-jyotiñi siddha-dhéù |
jihvägre rasa-saàvit syän näsägre gandha-vedanam ||63||
abhyäsäd aniçaà tasmäd deha-käntiù çubhäkåtiù |
kñud-ädi-vinivåttiç ca jäyate vatsarärdhataù ||64||
saàvatsareëa vividhä jäyante yoga-siddhayaù |
yatheñöa-caritaà jïänam atétädy-artha-gocaram ||65||
sva-dehendriya-saàçuddhir jarä-maraëa-saìkñayaù |
vairägyeëa nivåttiù syät saàsäre yogino’cirät ||66||
aëimädy-añöakaà tasya yoga-siddhasya jäyate |
tena mukti-virodho na çivasyeva yathä tathä ||67||
aëimä laghimä caiva mahimä präptir éçitä |
präkämyaà ca tatheçitvaà vaçitvaà yatra kämadam ||68||
—o)0(o—
(14)
atha veda-vyäsa-pakñaù
sarva-çästrävirodhena vyäsokto bhärate dvijaiù |
gåhyate säìkhya-pakñäd dhi veda-säro’tha vaidikaiù ||1||
puruñaù prakåtiç ceti dvayätmakam idaà jagat |
paraù çayänas tan-mätra-pure tu puruñaù småtaù ||2||
tan-mäträù sükñma-bhütäni präyas te triguëäù småtäù |
prakåtir guëa-sämyaà syäd guëäù sattvaà rajas tamaù ||3||
bandhaù puàso guëäveço muktir guëäviveka-dhéù |
guëa-svabhävair ätmä syäd uttamo madhyamo’dhamaù ||4||
uttamaù sättvikaù çleñma-prakåtiù sa jalätmakaù |
räjaso madhyamo hy ätmä sa pitta-prakåtir mataù ||5||
adhamas tämaso väta-prakåtir yat tamo marut |
sattvaà çuklaà rajo raktaà dhümraà kåñëaà tamo matam ||6||
jalägni-pavanätmänaù çukla-raktäsitäs tataù |
tat-tad-äkära-ceñöädyair lakñyante sättvikädayaù ||7||
priyaìgu-durväçasträbja-hema-varëaù kaphätmakaù |
güòhästhi-bandhaù susnigdha-påthu-vakñä båhattamaù ||8||
gambhéro mäàsalaù saumyo gaja-gämé mahä-manäù |
måd-aìga-nädo medhävé dayäluù satya-väg åjuù ||9||
kñut-tåò-duùkha-parikleçair atapto gharmatas tathä |
aneka-putra-bhåtyäòhyo bhüri-çuklo rati-kñamaù ||10||
dharmätmä mita-bhäñé ca niñöhuraà vakti na kvacit |
bälye’py arodano’lolo na bubhükñärdito bhåçam ||11||
bhüìkte’lpaà madhuraà koñëaà tathäpi balavän asau |
apratékärato vairaà ciraà güòhaà vahaty asau ||12||
dhåtir buddhiù småtiù prétiù sukhaà lajjäìga-läghavam |
änåëyaà samatärogyam akärpaëyam acäpalam ||13||
iñöäpürta-viçeñäëäà kratünäm avikatthanam |
dänena cänugrahaëam aspåhä ca parärthataù ||14||
sarva-bhüta-dayä ceti guëair jïeyo’tra sättvikaù |
rajo-guëa-paricchedyo räjaso’tra yathä janaù ||15||
rajaù pittaà tad evägnir agnis tat pittajas tu vä |
tévra-tåñëo bubhukñärtaù paittiko’mita-bhojanaù ||16||
piìga-keço’lpa-romä ca tämra-vakträìghri-hastakaù |
gharmäsahiñëur uñëäìgaù svedanaù püti-gandha-yuk ||17||
svastho virecanäd evaà mådu-koñöho’tikopanaù |
çüraù sucarito mäné kleça-bhéruç ca paëòitaù ||18||
mälyänulepanädécchur atisvacchojjvaläkåtiù |
alpa-çuklo’lpa-kämaç ca käminénäm anépsitaù ||19||
bälye’pi palitaà dhatte rakta-romätha nélikäm8 |
balé sähasiko bhogé sampräpta-vibhavaù sadä ||20||
bhuìkte’timadhuraà cärdraà bhakñyaà kaöv-amla-nispåhaù |
nätyuñëa-bhojé pänéyam antarä pracuraà piban ||21||
netraà tanv alpa-pakñmäsya bhavecchéta-jala-priyaù |
kopenärkäbhitäpena rägam äçu prayäti ca ||22||
atyägitvam akäruëyaà sukha-duùkhopasevanam |
ahaìkäräd asatkäraç cintä vairopasevanam ||23||
para-bhäryäpaharaëaà hré-näço’närjavaà tv iti |
räjasasya guëäù proktäs tämasasya guëä yathä ||24||
adharmas tämaso jïeyas tämaso vätiko janaù |
adhanyo matsaro coraù präkåto nästiko bhåçam ||25||
dérgha-sphuöita-keçäntaù kåçaù kåñëo’tilomaçaù |
asnigdha-virala-sthüla-danto dhüsara-vigrahaù ||26||
caïcaläsya dhåtir buddhiç ceñöä dåñöir gatiù småtiù |
sauhärdam asthiraà tasya praläpo’saìgataù sadä ||27||
bahväçé mågayäçélo maliñöhaù9 kalaha-priyaù |
çétäsahiñëuç capalo doñadhér jarjara-svaraù ||28||
sannasakta-caläläpo gétavädya-rataù sadä |
madhurädy-upabhogé ca bhakñya-pakvämla-saspåhaù ||29||
alpa-pitta-kaphaù prekñyo’svalpa-nidro’lpa-jévanaù |
evam-ädi-guëair jïeyas tämaso vätiko janaù ||30||
païca-bhüta-guëän vakñye traiguëyän nätibhedinaù |
jaìgamänäà ca sarveñäà çarére païca dhätavaù |
pratyekaçaù prabhidyante yaiù çaréraà viceñöate ||31||10
tvak ca mäàsaà tathästhéni majjä snäyuç ca païcamaù |
ity etad iha saìghätaà çarére påthivé-mayam ||32||
tejo hy agnis tathä krodhaç cakñur uñmä tathaiva ca |
agnir jarayate yac ca païcägneyäù çarériëaù ||33||
çrotraà ghräëaà tathäpy aïca hådayaà koñöham eva ca |
äkäçät präëinäm ete çarére païca dhätavaù ||34||
çleñmä pittam atha khedo vasä çoëitam eva ca |
ity äpaù païcadhä dehe bhavanti präëinäà sadä ||35||
präëät praëéyate dehé vyänäd vyäyacchate tathä |
gacchaty apäno’dhaç caiva samäno hådy avasthitaù ||36||
udänäd ucchvasiti ca pratibhedäc ca bhäñate |
ity ete väyavaù païca ceñöayantéha dehinam ||37||
iñöaç cäniñöa-gandhaç ca madhuraù kaöur eva ca |
nirhäré saìgataù snigdho rukño viçada eva ca |
evaà nava-vidho jïeyaù pärthivo gandha-vistaraù ||38||
madhuro lavaëas tiktaù kañäyo’mlaù kaöus tathä |
evaà ñaòvidha-vistäro raso väri-mayaù småtaù ||39||
çuklaù kåñëas tathä rakto nélaù péto’ruëas tathä ||40||
kaöhinaç cikkaëaù çlakñëaù picchilo mådu-däruëaù |
evaà ñoòaça-vistäro jyoté-rüpo guëaù småtaù ||41||
uñëaù çétaù sukho duùkhaù snigdho viçada eva ca |
tathä kharo mådü rükño laghur gurutaro’pi ca |
evg dvädaça-vistäro väyavyo guëa ucyate ||42||
ñaòja-rñabhau ca gändhäro madhyamaù païcamas tathä |
dhaivato niñadhaç caiva saptaite çabdajä guëäù ||43||
äkäçajaà çabdam ähur ebhir väyu-guëaiù saha |
avyähataiç cetayate na vetti viñama-sthitaiù ||44||
äpyäyyante ca te nityaà dhätavas tais tu païcabhiù |
äpo’gnir marutaç caiva nityaà jägrati dehiñu ||45||13
caturvyühätmako viñëuç caturdhaiväkaroj jagat |
brahma-kñatriya-viö-çüdräàç catur-varëän guëätmakän ||46||
vipraù çuklo nåpo raktaù péto vaiçyo’ntyajo’sitaù |
viståtya dharma-çästre hi teñäà karma saméritam ||47||
ekasminn eva varëe tu cäturvarëye guëätmakam |
mokña-dharme’dhikäritva-siddhaye munir abhyadhät ||48||
sa karma-devatä-yoga-jïäna-käëòeñv anukramät |
pravartayati tat-karma-paripäka-kramaà vidan ||49||
åjavaù çuddha-varëäbhäù kñamävanto dayälavaù |
sva-dharma-niratä ye syus te dvijeñu dvijätayaù ||50||
käma-bhoga-priyäs tékñëäù krodhanäù priya-sähasäù |
tyakta-svadharmä raktäìgäs te dvijä kñatratäà gatäù ||51||
goñu våttià samädhäya pétäù kåñy-upajévinaù |
svadharmän nänutiñöhanti te dvijä vaiçyatäà gatäù ||52||
hiàsänåta-priyä lubdhäù sarva-karmopajévinaù |
kåñëäù çauca-paribhrañöäs te dvijäù çüdratäà gatäù ||53||14
samayäcära-niùçeña-kåtya-bhedair vimohayan |
mokñado viñëur eva syäd deva-daiteya-rakñasäm ||54||
caturbhir janmabhir muktir dveñeëa bhajatas tava |
bhaved iti varo dattaù puëòarékäya viñëunä ||55||
rajaù-sattva-tamo-märgais tad-ätmänaù sva-karmabhiù |
präpyate viñëur evaiko deva-daitya-niçäcaraiù ||56||
brahma-viñëu-haräkhyäbhiù såñöi-sthiti-layän api |
harir eva karoty eko rajaù-sattva-tamo-vaçät ||57||
sättvikäs tridaçäù sarve tv asurä räjasä matäù |
tämasä räkñasä çéla-prakåty-äkåti-varëataù ||58||
dharmaù suräëäà pakñaù syäd adharmo’sura-rakñasäm |
piçäcäder adharmaù syäd eñäà lakñma rajas-tamaù ||59||
éçvaräj jïänam anvicchec chriyam icched dhutäçanät |
ärogyaà bhäskaräd icchen mokñam icchej janärdanät ||60||
yasmin pakñe tu yo jätaù suro väpy asuro’pi vä |
svadharma eva tasya syäd adharme’py atra dharmavit ||61||
veda-trayoktä ye dharmäs te’nuñöheyäs tu sättvikaiù |
adharmo’tharva-vedokto räjasais tämasaiù çritaù ||62||
viñëu-kramaëa-paryanto yogo’smäkaà yathä tathä |
räjasais tämasair brahma-rudräv ijyau tu tad-guëau ||63||
nija-dharma-pathäyätän anugåhëäty asau hariù |
mucyate nija-dharmeëa para-dharmo bhayävahaù ||64||
eka eva paro viñëuù suräsura-niçäcarän |
triguëänuguëaà nityam anugåhëäti lélayä ||65||
—o)0(o—
(15)
atha vedänta-pakñaù
vedänta-çästra-siddhäntaù saìkñepäd atha kathyate |
tad-artha-pravaëäù präyaù siddhäntäù para-vädinäm ||1||
brahmärpaëa-kåtaiù puëyair brahma-jïänädhikäribhiù |
tat tvam asy-ädi-väkyärtho brahma jijïäsyate budhaiù ||2||
nityänitya-vivekitvam ihämutra-phaläspåhä |
çamo damo mumukñutvaà yasya tasyädhikäritä ||3||
tat tvam asy eva nänyas tvaà tac-chabdärthaù pareçvaraù |
tvaà-çabdärtho puro-varté tiryaì-martyädiko’paraù ||4||
tädätmyam asi çabdärtho jïeyas tat-tvaà-padärthayoù |
so’yaà puruña ity-ädi väkye tädätmyavan mataù ||5||
syän mataà tat tvam asy ädi-väkyaà siddhärtha-bodhanät |
kathaà pravartakaà puàsäà vidhir eva pravartakaù ||6||
ätmä jïätavya ity-ädi-vidhibhiù pratipäditäù |
yajamänäù praçasyante tattva-vädair ihäruëaiù ||7||
buddhéndriya-çarérebhyo bhinna ätmä vibhur dhruvaù |
nänä-bhütaù pratikñetram arthavittiñu bhäsate ||8||
vyarthäto brahma-jijïäsä väkyasyänya-paratvataù |
atra brümaù samädhänaà na liì eva pravartakaù ||9||
iñöa-sädhanatä-jïänäd api lokaù pravartate |
putras te jäta ity ädau vidhi-rüpo na tädåçaù ||10||
ätmä jïätavya ity-ädi-vidhayas tv äruëe sthitäù |
bodhaà vidadhate brahmaëy ajïänäd bhränta-cetasäm ||11||
syäd etat kämya-karmäëi pratisiddhäni varjayan |
vihitaà karma kurväëaù çuddhäntaù-karaëaù pumän |
svayam eva bhavej jïäné guru-väkyänapekñayä ||12||
tad ayuktaà na vijïänaà karmabhiù kevalair bhavet |
guru-prasäda-janyaà hi jïänam ity uktam äruëaiù ||13||
pratyak pravaëatäà buddheù karmäëy utpädya çaktitaù |
kåtärthänyas tam äyänti prävåò-ante ghanä iva ||14||
pratyak-pravaëa-buddhes tu brahma-jïänädhikäriëaù |
syäd eva brahma-jijïäsä tat tvam asy ädibhir guroù ||15||
tat tvam asy ädi väkyaugho vyäkhyäto hi punaù punaù |
gurv-anugraha-hénasya nätmä samyak prakäçate ||16||
ätmävidyänimittotthaù prapaïcaù päïcabhautikaù |
nivartate yathä tucchaà çaréra-bhuvanätmakam |
tathä brahma-vivartaà tu vijïeyam akhilaà jagat ||17||
vedäntoktätma-vijïäna-viparéta-matis tu yä |
ätmany avidyä sänädiù sthüla-sükñmätmanä sthitä ||18||
ätmanaù khaà tato väyur väyor agnis tato jalam |
jalät påthivy abhüd bhümer vréhy-ädy-auñadhayo’bhavan ||19||
auñadhibhyo’nnam annät tu puruñaù païca-koçavän |
apaïcékåta-tanmätraù sükñma-bhütätmako janaù |
sthülébhavaté tad bhedas tiryaì-nara-surätmakaù ||20||
dharmädhikye tu devatvaà tiryaktvaà syäd adharmataù |
tayoù sämye manuñyatvam iti tredhä tu karmabhiù ||21||
tvag-asåì-mäàsa-medo’sthi-majjä-çukräëi dhätavaù |
saptänna-pariëämäù syuù puà-strétvam api na svataù ||22||
çukrädhikye pumän garbhe raktädhikye vadhüs tathä |
napuàsakaà tayoù sämye mätuù saïjäyate sadä ||23||
majjästhi-snäyavaù çukräd raktät tvaì-mäàsa-çoëitäù |
ñaö-koçäkhyaà bhaved etat pitur mätus trayaà trayam ||24||
bubhukñä ca pipäsä ca çoka-mohau jarä-måtau |
ñaò-ürmayaù präëa-buddhi-deheñu syäd dvayaà dvayam ||25||
ätmatvena bhramanty atra vädinaù koça-païcake |
anna-präëa-mano-jïäna-mayäù koçäs tathätmanaù ||26||
änanda-maya-koçaç ca païca-koçä itéritäù |
mayaì-vikäre vihita ity änandamayo’bhyasan ||27||
gåhëäty anna-mayätmänaà dehaà lokäyataù khalu |
dehaiù parimitaà präëam ayam ärahatä viduù ||28||
vijïäna-mayam ätmänaà bauddhä gåhëanti näparam |
änandamayam ätmänaà vaidikäù kecid ücire ||29||
ahaà-kärätma-vädé tu präha präyo mano-mayam |
kartåtvädibhir aspåñöo grähya anyathävin-mate ||30||
kartåtvaà karma-käëòasthair devatä-käëòam äçritaiù |
avaçyäçrayaëéyaà hi nänyathä karma sidhyati ||31||
vasante brähmaëo’trägnén ädadhéteti vai vidhau |
deho vätma-viçiñöo vä ko’dhikäré tu karmaëi ||32||
acetanatväd dehasya svarga-kämädy-asambhavät |
na jäghaöéti kartåtvaà näçitvät tatra karmaëi ||33||
ätmano brähmaëatvädi-jätir eva na vidyate |
jäti-varëäçramävasthä-vikärebhyo’pi so’paraù ||34||
viçiñöo näparaù kaçcid vidyate deha-dehinoù |
ataù kälpanikaù kartä vijïeyas tatra karmaëi ||35||
neti nety ucyamäne tu païca-koçe krameëa yaù |
bhäsate tat-paraà brahma syäd avidyä tato’nyathä ||36||
ätma-svarüpam äcchädya vikñepän sä karoty alam |
ahaìkäräkhya-vikñepaù kämät karma-phalaà sadä ||37||
müla-bhüto’khila-bhränter bibhräëo duùkha-santatim |
vyavahärän karoty uccaiù sarvän laukika-vaidikän |
mätå-mäna-prameyädi-bhinnän sarvasya satyavat ||38||
niñkriyasya tv asaìgasya cin-mätrasyätmanaù khalu |
svato na vyavahäro’yaà sambhavaty anapekñiëaù ||39||
jaòaç cetaty ahaìkäraç caitanyädhyäsanäd dhruvam |
anya-vastv-antarädhyäsäd ätmänyatvena bhäsate ||40||
idam aàço dvidhäbhütas tatra präëaù kriyäçrayaù |
jïänädhäro’paro buddhir mana ity aàça éritaù ||41||
tasya ceñöädayo’péñöäù präëädyäù païca väyavaù |
karaëädyäù kriyä-bheda-väg-ädi-dvärakäs tathä |
dvidhäntaùkaraëaà buddhir manaù kärya-vaçäd iha ||42||
ätmaiva kevalaù säkñäd ahaà-buddhau tu bhäti cet |
kåço’sméti matau bhäti kevalo neti tad vada ||43||
kåçädayo’tra dåçyatvän nätma-dharmä yathä matäù |
mukhädayo’pi dehasthä nätma-dharmäs tathaiva ca ||44||
mätå-mäna-prameyebhyo bhinna ätmätma-vin-mate |
tathaiva copapädyaù syän nirasya para-vädinaù ||45||
anätmä viñayaç ceti pratipädyo na kasyacit |
ghaöo’ham iti kasyäpi pratipatter abhävataù ||46||
rüpädimattväd dåçyatväj jaòatväd bhautikatvataù |
annavac cädanéyatvät çväder nätmä kalevaram ||47||
dehato vyatirekeëa caitanyasya prakäçanät |
atas tv annamayo deho nätmä lokäyateritaù ||48||
präëo’py ätmä na väyutväj jaòatväd bähya-väyuvat |
indriyäëi na cätmä syät karaëatvät pradépavat ||49||
caïcalatvän mano nätmä suñuptau tad-asambhavät |
sukhe paryavasänäà ca sukham evätma-vigrahaù ||50||
dhatte’nnamayam ätmänaà präëaù präëaà mano manaù |
sac-cid-änanda-govinda-paramätma vahaty asau ||51||
yadä bähyendriyair ätmä bhuìkte’rthän sva-paräìmukhän |
tadä jägrad-avasthä syäd ätmano viçva-saàjïitä ||52||
bähyendriya-gåhétärthän mano-mätreëa vai yadä |
bhuìkte svapnäàs tadä jïeyä taijasäkhyä parätmanaù ||53||
avidyä-timira-grasta-manasy ätmany avasthite |
suñupty-avasthä vijïeyä präjïäkhyänanda-saàjïitä ||54||
sväpe’pi tiñöhati präëo måta-bhränti-nivåttaye |
anyathä çvädayo’çnanti saàskariñyanti vänale ||55||
sväpe’py änanda-sad-bhävo bhavaty evotthito yataù |
sukham asväpsam ity evaà parämåçati vai smaran ||56||
syän mataà viñayäbhävän na tad-viñaya-jaà sukham |
vaidyatvän na nijaà tena duùkhäbhäve sukha-bhramaù |
pratiyoginy adåñöe’pi sarväbhävo’pi gåhyate ||57||
yato’nyasmai punaù påñöaù sarväbhävaà prabhäñate |
nyäyenänena bhävänäà jïänäbhävo’nubhüyate ||58||
atra brümaù samädhänaà duùkhäbhävo na gåhyate |
prabuddheneti suptasya näjïänaà prati säkñitä ||59||
pratiyogya-grahät sväpe duùkhasya pratiyogitä |
abhäväkhyaà pramäëaà tu nästi präbhäkare mate ||60||
naiyäyika-mate’bhävaù pratyakñän nätiricyate |
sukha-duùkhädi-nirmukter mokñe päñäëavat sthitam |
ätmänaà pravadan vädé mürkhaù kià na vadaty asau ||61||
sthitam ajïäna-säkñitvaà nityänandatvam ätmanaù |
vadaty aträtma-nänätvaà deheñu prativädinaù ||62||
ekaç ceti sarva-bhüteñu puàsi kasmin måte sati |
sarve mriyeran jäyeran jäte kuryuç ca kurvati ||63||
evaà viruddha-dharmä hi dåçyante sarva-jantuñu |
ataù sarva-çaréreñu nänätvaà cätmanäà sthitam ||64||
viruddha-dharma-dåñöyaiva puàsäà bhedas tvayeritaù |
viruddha-dharmä dåñöä kva dehe vätmani vä vada ||65||
dehe ced deha-nänätvaà siddhaà kià tena cätmani |
cid-rüpätmani bhedaç cet puàsy ekasmin prasajyate ||66||
ekasyendor apäà pätreñv anekatvaà yathä tathä |
aneka-deheñv ekätma-pratibhäsas tathä mataù ||67||
ätmänyaù païca-koçebhyaù ñaò-bhävebhyaù ñaò-ürmitaù |
dehendriya-mano-buddhi-präëähaìkära-varjitaù ||68||
ekaù sakala-deheñu nirvikäro niraïjanaù |
nityo’kartä svayaà-jyotir vibhur bhoga-vivarjitaù ||69||
brahmätmä nirguëaù çuddho bodha-mätra-tanuù svataù |
avidyopädhikaù kartä bhoktä rägädi-düñitaù ||70||
ahaìkärädi-dehäntaù kaluñékåta-vigrahaù |
yathopädhi-paricchinno bandhakäñöaka-veñöitaù |
brahmädi-sthävaränteñu bhraman karma-vaçänugaù ||71||
karmaëä pitå-lokädi niñiddhair narakädikam |
vidyayä brahma-säyujyaà tad-dhénaù kñudratäà gataù ||72||
eka eva paro jévaù sva-kalpita-jagat-trayaù |
bandha-muktädi-bhedaç ca svapnavad ghaöanäm iyät ||73||
athavä bahavo jéväù saàsäräjïäna-bhäginaù |
anäditväd avidyäyä anyonyäçrayatä nahi ||74||
vyañöi-dehäd idaà yuktaà dvayam ity aparaà matam |
samañöi-dåñöyä tv ekatvaà vyañöi-dåñöyä tv anekatä ||75||
säkñé sadvära-nirdvära-sambandhänäà jaòätmanäm |
vijïänäjïäna-rüpeëa sadä sarvajïatäà gataù ||76||
mäyä-mätraù suñupty-ädau sva-citäjïäna-kaïcukaù |
janmäntaränubhütänäm api saàsmaraëa-kñamaù ||77||
tat-präpaka-vaçäd atra täratamya-viçeña-bhäk |
avasthä-païcakätétaù pramätä brahmavin-mataù ||78||
prasädhanam ity eva mäna-sämänya-lakñaëam |
tat-pariccheda-bhedena tad evaà dvividhaà matam ||79||
nivartakam avidyäyä iti vä mäna-lakñaëam |
sa-çeñäçeña-bhedena tad evaà dvividhaà matam |
tat tvam asy ädi väkyottham açeñäjïäna-bädhakam ||80||
pratyakñam anumänäkhyam upamänaà tathägamaù |
arthäpattir abhävaç ca pramäëäni ñaò eva hi ||81||
vyävahärika-nämäni bhavanty etäni nätmani |
sva-saàvedyo’prameyo’pi lakñyate väì-mano’tigaù ||82||
hiraëyagarbha-pakñas tu vedäntän nätibhidyate |
änandaù puruño’jïänaà prakåtis tan-mate matä ||83||
jïänaà dvidhä sthitaà pratyak paräg iti hi bhedataù |
änandäbhimukhaà pratyag bähyärthäbhimukhaà paräk ||84||
ätmäjïäna-vivartaù syäd bhüta-tanmätra-païcakam |
tan-mätra-païcakäj jätam antaùkaraëa-païcakam ||85||
mano-buddhir ahaìkäraç cittaà jïätåtvam ity api |
pärthivaù syäd ahaìkäro jïätåtvam avakäçajam ||86||
karaëa-dvayam etat tu kartåtvenävabhäsate |
buddhiù syät taijasé cittam äpyaà syäd väyujaà manaù ||87||
bhümy-ädy-ekaika-bhütasya vijïeyaà guëa-païcakam |
ahaìkäro bhuvaù präëo ghräëaà gandhaç ca päyunä ||88||
cittäpänau tathä jihvä rasopasthävapäà guëäù |
buddhy-udänau tathä cakñü-rüpa-pädäs tu taijasäù ||89||
mano väyor vyäna-carma-sparçäù päëir guëäs tathä |
jïätåtvaà ca samänaç ca çrotraà çabdaç ca väk khajäù ||90||
ekaika-sükñma-bhütebhyaù païca païcäpare guëäù |
asthi carma tathä mäàsaà näòé romäëi bhü-guëäù ||91||
mütraà çleñmä tathä raktaà çukraà majjä tv apäà guëäù |
nidrä tåñëä kñudhä jïeyä maithunälasyam agnijä ||92||
pracälastaraëärohair väyor utthäna-rodhane |
käma-krodhau lobha-bhaye moho vyoma-guëäs tathä ||93||
ukto’vadhüta-märgaç ca kåñëenaivoddhavaà prati |
çré-bhägavata-saàjïe tu puräëe dåçyate hi saù ||94||
sarva-darçana-siddhäntän vedäntäs tän imän kramät |
çrutvärthavit susaàkñiptän tattvataù paëòito bhuvi ||95||
1 In verse 1.22, the title bhagavat-päda is mentioned. The great Saìkaräcärya being frequently refered to by this epithet, it can be presumed that he is not the author of this work, as he could not have used the word in reference to himself. One of the commentaries explains the epithet to mean Govinda, the guru of Çaìkara. If this explanation be correct, then the objection to taking Çaìkara as the author is obviated. But then, no bhäñya on the Vedänta written by Govinda is known to us. Prof. Rangacharya observes that the Pramäëattiraööu of Maëavälamämuni (14-15th centuries) states the Sarva-siddhänta-saìgraha to be Çaìkara’s work. It is probable that the author of this work is some Çaìkaräcärya other than the great advaita protagonist. (Prema Sundar Bose, p.75)
2 jainaù
4 karéréñöi = våñöi-janaka-yajïa-viçeñaù.
5 upaniñatsu
6 gétä 3.26.
7 boils, etc.
8 an eye disease
9 untidy
10 çänti-parva mahäbhärata 12.177.20ff
11 angular
12 round
13 End of first Mahäbhärata quotation 12.177.39.
14 51-53 = Mahäbhärata 12.181.11-13
No hay comentarios:
Publicar un comentario